Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 10

Total number of words is 3601
Total number of unique words is 1598
45.1 of words are in the 2000 most common words
63.8 of words are in the 5000 most common words
71.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
тургъанма, –
дегенди.
– Угъай, ол иги ишлеген атчыды, анга сёз
жокъду, алай къызымы аллай аман заты
бар эсе уа, тыярма, – деп къойгъанды
патчах.
Жомакъны огъарлагъында эки къызны
маймул аскер сакълап къалгъанды деп
озгъан эдик. Булбул ол хапарны Мазандан
эшитген эди, къалайда болгъанларын да
биле эди.
Энди бу тёрт адам, Булбулну урлап бара,
ол маймул аскер болгъан жерге
жетгенлерин Булбул эслегенди. Сора ма
былай айтханды:
– Бу жерде бир да аламат бир бай къала
барды. Ол къалада эки ариу
къыз жашайды. Биз ол къалада тохтайыкъ,
экисин эки нёгеринге алайыкъ, бирине да
табарма. Мен а энди, сенден чыгъып,
кимге барлыкъма? – деп алдагъанды.
Ала ол къалагъа баргъандыла. Керти да,
бир бай жашаугъа батдыкъ
дегендиле. Булбул, терк окъуна маймул
аскерни башчысы арсланнга барып, ишни
болумун башындан-аягъына дери ачыкълап
бергенди. Олсагъатдан арслан алагъа
маймул аскерни бошлап, хурттак-хурттак
этдиргенди.
Энди ол эки къызгъа Булбул да къошулуп,
Мазанны сакълайдыла. Мазан а ат орунну
кюреучю болуп турады.
Кюнлени биринде патчахны къызы, баугъа
кирип, Мазан бла къуш-муш эте
тургъанларын ол биягъы атчы кёреди.
Олсагъатдан тил этерге къызны атасына
къууулады. Къыз да, аны билип, ызындан
жиляп жетеди, сытылып, атасыны
аякъларына жыгъылады.
– Ма, патчах, кёрдюнгмю! Ол сатыла
айланнган итни аллай бир этерин мен
билип айтыучу эдим, – дейди атчы,
Мазаннга аяусуз къозута.
Къыз женгдирмейди:
– Угъай, атам, – дейди, – ол ат орунну
кюреучю манга намыссыз сёз
айтмагъанды. Ол манга бир сёз айтханды
да, мен аны ючюн жюрексинип жиляйма.
– Сен жилярча, ол санга не сёз айтханды?
– дейди патчах.
– «Мен бир къалада эки эгиз къызны
палахдан къутхарып кетгенме, сен
алагъа бир бек ушайса, эгечле зат
болурмусуз?» – деп соргъанды ол, –
дейди къыз.
Патчах, ол хапарны эшитгенлей, кесилген
терекча, аууп, сойланады. Тап, ма алай да
болурча эди. Ол эки эгиз къыз, бу
патчахны къызлары болуп,
урланнгандыла. Бир талай жылны ол,
аланы излеп, жерни юсюн къыдыргъанды.
Тапмагъанды. Энди уа, хапарны
эшитгенде, аланы эсгерип, ханны эси
аугъаны сейир тюйюл эди.
Бир бёлек замандан патчах аязады.
– Барыгъыз, ол атчыны, ариу кийиндирип,
манга алып келигиз! Ётюрюк айтса, жерге
кёмерме. Керти айтса уа, хазна бла
бёлерме, – дейди.
Мазанны, омакъ кийиндирип, патчахха
алып келедиле. Патчах къызланы
хапарларын бек тинтип сорады. Мазан
къызланы сыфатларын, къайдан
урланнганларын, кимни къызлары
болгъанларын, бусагъатда къайда
тургъанларын да айтады.
Олсагъатдан патчах уллу аскер
къурайды. Мазанны аскерге башчы этеди.
Мазан кеси бла бирге сатылып келген
Акъбурун атына минеди. Аскер, бир талай
кюнден сора, гюрюлдеп, маймул аскерге
жетеди. Булбулну да, эки эгиз къызны да
саламат табадыла. Булбулну
урлагъанланы жоюлгъанларын биледиле.
Бир талай кюнню эки аскер да, ойнап,
тепсеп, той-оюн этип бошагъандан сора,
къызланы, Булбулну да алып, патчахны
аскери ызына къайтады. Маймул аскер да,
саламлашып, айырылады.
Эки эгиз къыз саулай аталарына
келедиле. Патчах дунияда болмагъан той,
къурманлыкъ этеди. Ол тилчи атчысын
ёлтюртеди. Мазаннга ёмюрюне болур
чакълы хазна береди, бир талай аскер
бла юйюне ашырады.
Мазан тюшюнде кёргенин тюнюнде тапхан
эди. Элине келгенде, анга этилген
аламатны, къууанчны уа киши
айтып-айталмаз.
Ол къууанчха асыры сейир этип
къараргъа болгъандан, ашар-ичер зат
тапмадым ансы, анда мен да болгъан эдим.
БАЙТАЛ УЛУ КЪАЙТАЛ
Дунияны бир кезиуюнде бир киши бла бир
къатын жашай эдиле. Аланы, бир жангыз
байталдан сора, башха ырысхылары
болмагъанды. Ол байтал хар жылдан бир
тай тапханды. Алай кёкден бир къара
булут, салынып келип, тайны алып кетип
тургъанды.
Бир жолда ол кишиге тюшюнде биреу:
«байтал къозлар заманда, аны къатына
бир мал сал, ол булут малны алып кетер,
тай а сау къалыр», – деп айтханча
кёрюннгенди. Ол киши, уяннганда, тюшюне
къууаннганды да, эсинден кетермей
тургъанды. Байтал къозлар заманда, бир
бузоу сатып алып, аны, кесип, байталны
къатына салгъанды.
Байтал къозларгъа тебирегенде, биягъы
булут, салынып келип, бузоуну алып
кетгенди.
Ол булут кетгенлей, жамычыны кётюрюп
къараса – бир тай. Тайны къуйругъундан
тутуп, бир жашны да тууа тургъанын
кёргенди. Киши, аны кёргенде, ол затха
бек сейир болуп, адамлагъа
хапарлагъанды. Адамла да, келип
къарагъанларында, ол сейирликге:
«Аллахны буйругъуду», –
деп къойгъандыла.
Жашчыкъ тай бла тенг ёсюп башлагъанды.
Тай ючайлыгъында ючжыллыкъ атча
болгъанды; жаш да ючайлыгъында
онсегизжыллыкъ жашха жетгенди.
Жаш, ат жер салып, тайгъа миннгенде,
экиси да кезиулери жетген ат бла атлы
болгъандыла. Жаш къарт кишиге:
– Энди мен Аллахны буйругъу бла
жортууулгъа бармай амалым жокъду, сиз
эсен къалыгъыз, – деп, кетгенди.
Киши бла къатыны, аны эшитгенде, бек
уллу къайгъылы болгъандыла, алай этер
амаллары жокъ эди.
Жаш, кете туруп, кишиге бир окъ берип:
– Мени ёлгеними бу окъдан билликсиз:
мен ёлсем, окъ бурунундан къан
чыгъарыкъды, – деп, саламлашып,
кетгенди.
Уллу агъачны ичи бла озуп бара,
артындан бир адам:
– Эй, Байтал улу Къайтал! Къайры бараса?
Алай тур, мени да жолоучу нёгер эт! –
деп къычыргъанды.
Аны эшитгенде, жаш:
– Кел-кел, Агъач улу Батыр! Бирге нёгер
болайыкъ, – дегенди.
Агъач улу Батыр ызындан жетгенди,
секирип, атны сауурусуна миннгенди.
Экиси да бирге бара-барып, бир таугъа
тюбегендиле. Ол тауда да ызларындан
биреу былай айтып къычыргъанды:
– Эй, хей! Байтал улу Къайтал, Агъач улу
Батыр, къайры барасыз? Мени да нёгерге
ала барыгъыз!
– Кел-кел, Таш улу Жалгъау, сени да
нёгер этербиз, – дегендиле ала.
Ала алай къычырыргъа, артларындан Таш
улу Жалгъау жетгенди. Ол, секирип, тайны
сауурусуна олтургъанды. Сора ючюсю да
бирге кетгендиле.
Байтал улу Къайтал, Агъач улу Батыр, Таш
улу Жалгъау – ючюсю да, кете бара, бир
уллу ёзеннге чыкъгъандыла. Ол ёзенни
бара, бир юйле кёргендиле да, алагъа
баргъандыла. Барсала, юйден киши
чыкъмагъанды. Атланы илкичге тагъып,
юйге кирселе, ичи ариу жасалып, от жана,
бир чоюнчукъ да отда тагъылып, къайнай
тургъанын кёргендиле. Не зат къайнай
болур деп, ачып къарасала, чоюнчукъда
тауукъ эт бише. Таш улу Жалгъау этден
къабып кёргенди да, сора башын жабып
къойгъанды. Ызы бла нёгерлерине:
– Энди мында бир адам улу жашайды. Биз,
бугъуп, ким келлик эсе да, халгъа бир
къарайыкъ, – деп, атларын букъдуруп,
кеслери да, юйде жыйгъыч тюплерине
кирип, жашырыннгандыла.
Ала да бугъуп тургъанлай, бир заманда
къанат тауушла эшитилгендиле. Аны
ызындан юч кёгюрчюнчюк, келип, чорбатха
къоннгандыла. Ала, бир бирлери бла
ойнай келип, кёгюрчюн къапларын
тешгенде, мёлекле кибик, бир тамаша,
ариу къызла болуп къалгъандыла. Сора
къызланы бири, юйге кире баргъанлай, юй
тюбюнде ёрге сюелип тохтагъанды. Аны
ызындан къалагъа экиси да киргендиле.
Къызла, бир бирге къарап:
– Арс-мурс, адам ийис, – дегендиле.
Ызы бла чоюнчукъгъа къарагъандыла да,
къарагъанлай, адам тийгенин
билгендиле.
– Ким эсе да этден къапханды, –
дегендиле.
– Да ким келликди бизге? Бизге келирге
кишини къолундан келмез.
Алай, ким биледи, Байтал улу Къайтал
тенглери бла келирге болур. Керти да, ол
келсе, не этер эдик? Айхай, къонакъ этер
эдик, – дегендиле да, – ха-ха-ха! – деп
кюлгендиле.
Ала алай кюлгенде, жашла чартлап
чыкъгъандыла.
Аланы кёргенде, къызла, къачып,
мюйюшлеге сюелгендиле.
Жашла саламлашыргъа алларына
баргъандыла:
– Кюнюгюз ахшы болсун, къызла! Биз
сизни къоркъутургъа келмегенбиз.
Къонакъгъа алсагъыз, къонакъ
боллукъбуз, алмасагъыз а, жолубузгъа
кетерикбиз, – дегендиле.
– Биз къонакъдан къачмайбыз.
Аллах-Аллах, нек алмайбыз? Алай сиз,
адамлыкъ этип, кесигизни юч кечени
сакъласагъыз, биз да, сиз да къайгъыдан
къалырбыз, – дегендиле.
Къызла жашланы къонакъ этгендиле.
Ашай-иче, ойнай-кюле, кёп олтуруп, алай
жатхандыла. Хар бир жашны жанында,
къынындан чыгъарылып, къылычы
болгъанды.
Таш улу Жалгъау къылычын жанына
салыргъа унутуп къойгъанды. Аны
хатасындан, танг атаргъа тёгереклерин
жети къаты аскер алгъанды. Ол аскер
Жамычыкъулакъны аскери болгъанды.
Танг атханда, къызла жиляу-сыйыт
этгендиле. Олсагъат Таш улу Жалгъау
арсарсыз кеси урушха киргенди.
Эрттенбладан башлап, ингирге дери, уруш
этип, Жамычыкъулакъны аскерин да
бошагъанды, ингирде кеси да ёлгенди.
Анга жиляй, танглары да алай атханды.
Танг атып къарагъанда, биягъы аскер
биягъы формада юйню тёгерегин
къуршалап:
– Хей, адам улу, чыкъ бери! – деп
тохтагъандыла.
Агъач улу Батыр, сауутларын тагъып
чыкъгъанды да, эрттен намаздан ахшам
намазгъа дери, къан бардырып, уруш
этгенди. Аскерни да къырып тауусханды,
кеси да ингирде ёлгенди. Анга да
жиляу-сыйыт болуп, юйге кийиргендиле.
Агъач улу Батырны жиляуу да тангнга
дери баргъанды.
Биягъы танг атханда, ючюнчю кере ахыр
къалгъан аскери бла Жамычыкъулакъ кеси
келгенди.
Байтал улу Къайтал алагъа къаршы
сермешиу урушха киргенди. Ол да, кюн бла
кечени ичинде уруш этип, аскерни къырып
бошап, Жамычыкъулакъ бла бетден-бетге
сюелгенди. Кёп кюреш баргъандан сора,
Байтал улу Къайтал онглап,
Жамычыкъулакъны ёлтюргенди. Барындан
да бошагъандан сора, Байтал улу Къайтал
да, ичи кюйюп, ёлгенди.
Къызла уллу жиляугъа къалгъандыла.
– Биз энди къалауурсуз къалдыкъ, – деп,
бушуу-къайгъы болгъандыла.
Кеслери да жашланы ёлюмлерине жиляй,
сарнай къалгъандыла.
Энди ол къарт киши окъгъа бир къарайым
деп, баргъанды. Къарагъанды да, окъну
бурунундан къып-къызыл къан тама
тургъанын кёргенди. Алай кёргенде, киши
жилягъанды, къатыны да анга
къошулгъанды. Киши бла къатынны
жилягъан тауушларын байтал тургъан
орунунда эшитгенди. Тюз аны эшитгенлей
окъуна, байтал, орунну бузуп,
чыкъгъанды да, халкъ да къарап
тургъанлай, учуп, кёкню къарангысына
ташайып кетгенди.
Кёк бла учуп, байтал жашла ёлген жерге
жетгенди. Олсагъатдан байтал, юч жанын
юч жашха берип, ючюсюн да сау этгенди.
Кеси уа, юч жаны чыкъгъанда, ёлгенди.
Жашла сау болгъандыла. Алайда, байталны
чий дарийле бла кебинлеп, жашла, къызла
да аны къабыргъа салабыз дегенлей
(аллай тамаша боламыды?!), байтал, ала да
къарап тургъанлай, тёгерек айлана да,
уча-уча, кёкге ташайып кетгенди.
Байталны андан ары хапары, аты-чууу да
юзюлгенди.
Жашла ючюсю да, юч къызны алып, къарт
киши бла къарт къатынны келтирип,
Жамычыкъулакъны ханлыкъ жеринде
ашап-жашап къалгъандыла.
ОБУР КЪАТЫН
Эртте-эртте бир обур къатын болгъанды,
аны уа жалан бир жашы бар эди. Ол жаш,
эшикге чыкъса, аны жаш нёгерлери,
обурну жашыды деп, хар ким бармакълары
бла кёргюзтюп, аны бла ойнаргъа унамай,
андан жийиргенип, жашны ачыудан жара
болгъандыла. Жаш анасына:
– Анам, мени былай-былай айтып
къоймайдыла, сен обурмуса? –
деп, кёп кере соргъанды.
Алай анасы:
– Юрме къой аланы, итле кибик, – деп
къойгъан болмаса, башха бир да ёнге
жууап бермегенди.
Жаш бир-бирде, кече уянса, анасы
тёшегинде болмай кёре тургъанды.
Бир жолда жаш: «Ай, маржама, мен муну бир
сынамасам, кече къайры кетгенин, не
этгенин бир кёрмесем», – деп, кече,
кесин жукълагъан сундуруп, жукъламай,
сакълап, марлап тургъанды.
Кече ортада анасы, къобуп, кели баш бла
сибиртгини алып, тёшек тюбюнден кийиз
къамичисин чыгъарып, аны бла уруп,
ожакъ бла учуп кетгенди.
Жаш да, бираз заман озгъандан сора,
анасы этгенлей этип, ожакъ бла чыгъып,
обурла жыйылгъан жерге келгенди. Анасы,
муну кёрюп, бек ачыуланнганды.
Обурланы таматасы уа жашны анасына:
– Бюгюн бизни этден тойдурургъа сени
борчунгду, нек тураса? – дегенде, ол,
жашын кёргюзтюп:
– Ма бу мени жашымды, аны этин ашагъыз,
– дегенди.
Алай обурла уа анга:
– Ол энди бизден болгъанды, анга тиерге
жарарыкъ тюйюлдю, – деп, жашха
къатылмагъандыла.
Ол заманда жашны анасы да, дагъыда бир
обур къатын да, кетип, бир бёлек
замандан, жамычыгъа да чулгъап, бир
кишини алып келгендиле. Келтиргенлей,
союп, туурап, къазаннга салып, биширип,
обурла бары да, тёгерек туруп, этин
ашагъандыла. Сюеклерин а, бир жерге
жыйып, алгъынча, сау этип, жамычысына
чулгъап, , элтип,, жерине салгъандыла.
Алай бу жашха уа эки иегиси жетген эди
да, ол а, этни да ашамай, сюеклерин да
бермей, хуржунуна сугъуп, букъдуруп
къойгъан эди.
Эрттенбла, къойла къыйырында жатып
тургъанлай, бир кишини онг къабыргъасы
ауруп чыкъгъанды деп, элге хапар
болгъанды. Бу жаш да: «Мен маржама,
барып, аны кесим бир кёрмесем», – деп,
ол, иегилерин да алып, кишини кёре
баргъанды.
Келип сорса, кертиси да, онг
къабыргъасында эки иегиси алынып, киши
андан ауруй болгъанды. Ол заманда жаш,
битеу халкъны жыйып, ол кече кёрген
хапарын, къалдырмагъанлай, барын да
айтханды. Эки иегини да, чыгъарып, ол
кишини къабыргъасына салып, сау
этгенди.
Обурла ким болгъанларын барын да айтып,
къалмай обурланы жыйып, хар обурну
бирер аягъын бирер эмиликни
къуйругъуна тагъып, ёлтюргендиле. Алай
бла, бир бёлек заманны ол жерледе, обур
болмай, халкъ ырахат, тынч жашагъанды.
ГУЖОЙ УЛУ ХАЖИМЕТ
Хапары айтылгъанына кёре, къачан эсе да
Бектур атлы бир жюйрюк адам болгъанды.
Ол, кюн сайын уугъа барып, кийиклени
ёлтюре, элни адамын кийик эт бла сыйлап
тургъанды.
Бир жол Бектур уугъа баргъанда, башха
кюнледе ёлтюрюучю кийиклерине
ушамагъан бир акъ кийикни ёлтюрюп
келгенди.
Кийикни терисин сыдырып, этин
къазаннга салгъанды. Ызы бла адамланы
сыйларгъа чакъырып келе тургъанлай,
ёлтюрген кийиги, къачып, орамны ёрге
озгъанын кёргенди.
– Тобасто, ол сейир-тамашагъа
къарагъыз! Къазаннга салып келген
кийигим къачып барады, – дегенди
Бектур.
Кийик, аны сёзюн эшитип, ызына айланып
къарагъанды.
– Сейир-тамаша мен тюйюлме,
сейир-тамашаны Гужой улу Хажиметге
сорсанг, ол айтыр, – деп, кёзден
ташайгъанды.
Бектур, не этерге билмей, кёп заманны
сагъыш этгенди. Бу кийикден да тамаша
уа не зат болур деп. Кеси да Гужой улу
Хажиметни излер акъылгъа тохташханды.
Къатынына азыкъ хазыр этдирип, узакъ
жолоучулукъгъа чыкъгъанды. Кёп кюнлени
айлана-жюрюй барып, ахырда бир эски
элге жетгенди.
Орамны кетип бара, бир кишиге
тюбегенди. «Жол болсун», «сау бол»
болушхандыла.
– Жууукъ бол, къонакъ, узакъ жолоучу
кёрюнесе, шагъырейинг да болмаз.
Къонакъбай болурбуз, – деп сёлешгенди
элчи.
Бектур да, багъалы этдирмей, баргъанды.
Къонакъбай, къонакъны сыйламайын,
хапар соргъанды. Къонакъ да, ишин
жашырмай, Гужой улу Хажиметни излеп
айланнганын хапарлагъанды.
– Ол да ахшы, аны да табарса. Гужой улу
Хажимет деген да менме, – дегенди.
Къонакъны ауузландыргъандыла, ызы бла
хапар башланнганды.
– Ха, къонакъ, ауузландырмай, санга
хапар сордум. Энди хапарымы уа
ауузландыргъандан сора айтама, –
дегенди юйню иеси. –
Мен Гужой улу Хажиметме. Кеси къыйыным
бла урунуп, зарансыз, хыянатсыз
жашагъан бир адам эдим. Жыйырма беш
жылымда къатын алгъан эдим. Мен алгъан
тиширыу эр бла къатынны арасында
жюрюген жашау шартланы кертилемеген
эди. Мен да, аны алгъынчы, ол осал ишин
билалмагъан эдим. Адетде жюрюй
келгенича, къатын алгъан кечемде болуш
юйге кетген эдим. Болуш юйден келип,
отоуума киргенлей, юйюмю эшиги
къагъылды. Чартлап эшикге
чыкъгъанымлай, бир кийиз къамичи келип
тийди. Мен да, эшек болуп, чалыгъа
тагъылдым. Тангнга деричи, эшек болуп,
арбазда сюелдим, ол къамичи бла мени
ургъан киши уа, мени орунума отоугъа ие
болду. Танг аласында кийиз къамичи
келип тийди. Адам болдум. Къайтып,
отоугъа кирирге уялып, болуш юйюме
кетген эдим. Экинчи ингирде, биягъы
отоугъа киргенимлей, дагъыда эшик
къагъылды. Мен чыкъмадым. Къатыным
тырман этди. Кишилигиме уялып, чыкъдым.
Биягъы бир кийиз къамичи келип тийди
да, алаша болуп, тагъылдым. Танг
аласында, къамичи келип тийгенлей, адам
болдум. Салып отоуума киргенде,
къатыным, тырман этип: «Айып тюйюлмюдю
санга, кече къайры эсе да кетип, кюндюз
отоуунга кире айланыргъа?» – дегенде,
уялып, биягъы болуш юйюме кетдим.
Ючюнчю кече болду. Ашыгъып келип,
отоуума кирдим. Эшикден бир адам
сёлешди, чыкъмадым. Дагъыда сёлешди,
чыкъмадым. Тиширыуну Тейри урсун! Эр
башы бла, къоркъуп, отоуундан чыкъмады
деп, къатыныма алай айтдырмаз ючюн,
чартлап эшикге чыкъдым. Бир мазаллы
кёсе киши кийиз къамичини жел этдирип
сылады да, мен да ол кече, парий болуп,
чалыгъа тагъылдым, ол а мени сатлыкъ
юйдегим бла къалды. Эрттенбласында
къамичи да, жукъ да болмады. Жип
тешилди, мен а, ит болуп, эл тюбюне
жайылдым. Акъылым – адам, сыфатым ит
болуп, бир бёлек кюн жюрюдюм. Ачдан
онгсуз болдум. Эл итлери, чаба да, талай,
мен да, къача да, къутула, жашаудан умут
юздюм.
Бир кюн, ныгъышда олтуруп тургъан
къартланы алларына барып, бир акъыл сёз
эшитир мурат бла, къысылдым. Жатып,
къартланы хапарларына тынгылап тура
эдим.
Къартладан бири:
– Ярабий, бу не иги сыфатлы ит эди.
Жылкъыбай улуну къолуна тюшсе,
къарагъан да, семиртген да этер эди, –
деди.
Акъырын туруп, Жылкъыбай улуну къошуна
тебиредим. Сыртланы, жалпакъланы
тарта-жорта, ол байны къошуна
жууукълашдым.
Мени кёргенде, бир сюрюу ит, жетип,
талап тебиреди. Иелери, келип, итлени
менден айырып, къошуна элтди.
Жетгенлей, ит тегенеге сют къуйду,
ичмедим. Айландырып, бир табакъгъа
къуйду, ичмедим. Ызы бла бир таза
аякъгъа къуюп бергенде, ичдим.
– Оллахий, бу итде не эсе да бир
сейирлик барды, – деп, ол манга
адамгъача къарап башлады.
Кеси ашагъан аякъдан, кеси ашагъан хант
бла мени да багъып турду.
Бир кече къойлагъа бёрю чапды. Бир
къозуну алып, къачды. Итле да, мен да
сюрдюк. Мен, жетип, бёрюню тутдум. Итле
да мени тутдула. Ол заманда мен бёрюню
ычхындырмадым.
Сюрюучюле жетдиле. Ол кезиуде мен, бёрю
бла булгъаша, къолгъа саркъгъан эдим.
Итле, сюрюучюле да къошха къайтып
кетген эдиле.
Ол кече, бёрюню кесип, къол боюнунда
къозуну сакълап, тангнга чыкъдым.
Эрттенбла сюрюучюле, жайыла келип, ёлюп
тургъан къозуну кёргенде, таякъ бла
мени да бир иги сюртюп:
– Махтагъан ити буму эди? Къозуну кесип
турады, – деп, таматагъа хапар бердиле.
Тамата, алагъа ийнанмай, къарай келип,
мени тапды. Арлакъда таланып тургъан
бёрюню да эследи. Андан сора уа мени
артыкъ да ариу кёрдю. Атым айтылды.
«Адам акъыллы ит» деп, битеу халкъда
белгили болдум.
Ол тийреде бир хан жашай эди. Аны жангыз
бир къызы болгъанды. Ол къыз кесини
ариулугъуну нюрю бла юйню кече
чыракъсыз жарытханды.
Къызгъа бир обур юйренип, хар айдан бир
кере келип, нюрюн эмип, кете тургъанды.
Хан, итни хапарын эшитип, бир мадар
этерми эди деп, иемден мени бир-эки
кюннге тилей келгенди. Ием мени анга
бергенди, ол мени, элтип, къызны
къатында байлагъанды.
Къыз, толгъан ай кибик, юйню жарытып
тургъанлай, кече арасында, чырдыдан
салынып, къызны бир обур эмип
башлагъанды. Мен, сермеп алып, обурну
иги таладым.
Ол заманда обур:
– Эй, Гужой улу Хажимет! Къой, мени
ёлтюрме, бир амалсыз кюнюнгде жарарма,
– дегенде, мен аны бошлап къойдум.
Эрттенбла хан, келип, къарагъанда,
къызыны толгъан айча жарытып тургъанын
кёрюп, къууанды. Мени да, махтап,
боюнума къапчыкъ бла бир алтын да
тагъып, жиберди.
Боюнумда къапчыкъ тагъылгъанлай, ызыма
айланнганымда, айлана, жюрюй барып, бир
сыртны юсюнде тохтап, улуй тебиредим.
Улуй тургъанымлай, келип, боюнума бир
кийиз къамичи тийди. Олсагъатдан бир
чыпчыкъ болуп къалдым.
Чыпчыкълагъа къошулуп, элде тирменлени
пулгуларына къонуп, аны ашай, кечине
турдум. Бир сабийле, келе-келип, таш бла
атып, аягъымы сындырдыла. Аманны
кебинден тирменни чырдысына илиндим.
Чырдыдан арбазгъа тюшюп, нартюх
пулгуланы чёплей, тёгерегиме да къарай
тура эдим. Ол кезиуде тирменни аллында
бир къарт къатын, манга къарай келип,
сора:
– Эй, Гужой улу Хажимет, кел, къол
аязыма къон! Мен санга бир амалсыз
кюнюнгде жараргъа айтхан эдим. Энди
бюгюн ол сёзюмю толтурайым, – деди.
Кёп арсар болдум, алай болса да,
къоркъа-къоркъа, барып, аны къол аязына
къондум. Ол а, къаты къысып,
къабыргъаларымы сыкъды.
– Ма сен да мени ол кече былай этген
эдинг, энди мен да сен этгенча этеме,
ызы бла уа санга берген сёзюмю
толтурайым, – деди. – Сени эшек, ат, ит,
чыпчыкъ да этген адам сени къатынынг
бла жашап турады. Ёзге мадарынг жокъду,
энди мен айтханлай эт: ахшам къарангы
болгъанлай, эшикни жеписи бла юйге
къутул! Кийиз къамичи къабыргъада
тагъылып турады. Ала жатханлай, жетип,
ол къамичиге тиялсанг, андан сора ала
санга эталыр зат жокъду, – деп,
ууучундан ычхындырды.
Учуп барып, ол айтханча, юйню ичине
ычхындым. Ала жата тебирегенлей, мен да,
учуп, къамичиге къондум, ала да
къычырыкъ этип чабышдыла. Болсада мен
олсагъатдан буруннгу адам болдум,
къамичи да къолума тюшдю. Олсагъатдан
уруп, бирин алаша, бирсин байтал этдим.
Сора аланы, халкъгъа берип, сыртлары
жауур болгъунчу жекдирдим.
Ызы бла бирин гырайт, бирин да тиши эшек
этип, элде керекли адамлагъа отун
ташытып, аманнга жетдирдим.
Ахырында кийиз къамичи бла сюртюп,
бирин эркек къадыр, бирин да тиши
къадыр этип, суу орунуна эл тирменни
чархын айландыртып турама.
Ма ол сен излеген Гужой улу Хажимет
менме. Хапарым да ма алайды. Кел, экисин
да кёргюзтейим, – деди.
Мен да, барып, экиси да тирмен чархланы
айландыра тургъанларын кёзюм бла
кёрдюм. Хажиметни да къолун тутуп,
юйюме къайтып кетдим, – деп, жюйрюк
Бектурну хапары аны бла бошалады.
АЛАМАТ ТАЙЧЫКЪ
Кетген бурун ёмюрледе бир кишини Мурат,
Таулу, Ибрахим, Аслан, Теке, Къочхар,
Билгич деп, жети жашы болгъанды. Ала хар
кече сайын кезиу-кезиу жылкъыны
кютерге баргъандыла. Жылкъыда бир
байтал кече сайын тай тапханды. Ол
тайчыкъны уа бир жаныуар ашай
болгъанды. Алты тамата къарындаш,
баргъан кечелеринде, эринип, жукълап,
къарамай, тайчыкъны жаныуарлагъа
ашатдырып тургъандыла.
– Не кёрдюгюз, тайчыкъ саумуду? – деп,
аталары Сафар соргъанда:
– Угъай, жукъ да кёрмедик, тайчыкъ
туумагъанды, – деп, алдап тургъандыла.
– Билгич, бюгече жылкъыгъа сен
барлыкъса! – деп, атасы Сафар хыны-хуну
этип айтханды.
– Жаным сау болса, мен тайчыкъны сау
къалдырырма, аны ашаучу жаныуарны да
кесек-кесек этерме, – деп, Билгич,
ушкок, уллу бичакъ, дагъыда башха
керекли затла да алып, бек тап кийинип,
кюн бата жылкъыгъа атланнганды.
Билгични кёрген адам, керти да, аны бек
уллу, керекли ишге хазырланнганын
сормай биллик эди. Билгич, бир кесек
замандан жылкъыгъа жетип, кюндюз
кютген Асланнга салам бергенди.
– Жылкъыны санайыкъмы?
– Санайыкъ.
Санагъандыла, мал керек болмагъанды.
Андан сора кюн сайын тай табыучу
бууурул байталгъа баргъандыла.
– Желин толтургъанды, – дегендиле.
– Желин толтургъанды, алай андан не
келсин, кечени арасында къозлайды, биз
аны тайчыкъларын жаныуарлагъа ашатып
къоябыз, –
деп, Аслан сёз къайтаргъанды.
– Мен аны билмейме, алай бюгече,
ёлмесем, тайчыкъны ашаучу жаныуарны
ёлтюрюрме, ким билсин, тайчыкъ сау
къалыргъа да болур, –
деп, Билгич жууап этгенди.
– Мен къалай этеме? – дегенди Аслан.
– Бар юйге, солу!
– Сау къал, Билгич, кёрген затынгдан
артда манга хапар айтырса!
– Айтырма, тейри.
Аслан бла Билгич саламлашып айырылгъан
заманда, кюн батып, ахшам бола
башлагъан эди.
Билгич сыртындан жатханды, кёп сагъыш
этгенди, ол келлик жаныуар бла къалай
сермеширин кёзге тутханды. Чыдаялмай,
секирип туруп, ол, уллу бичагъын
къынындан суууруп чыгъарып, талай кере
хауаны сермегенди. Сора, бичакъны
ауузуна къарагъанды да, къан ыз
кёрюнмегенди. Дагъыда жатханды,
кёзлерин къысханды. Ол сермеширик жау
бирмиди огъесе бир талаймы
боллукъдула? Не этип да, Билгич быланы
билалмагъанды. Алай эте тургъанлай,
къалкъыгъанды. Дагъыда уянып, ёрге
тургъанды. Жылкъыны тынч-ырахат
отлагъанын кёргенди. Сермеширге, ол
жауну дуккуларгъа Билгич бек
ашыкъгъанды. Алай заман а акъырын,
ашыкъмай барады.
Билгич, къачан келлик болур деп,
жылкъыны ичине кирип, бууурул байталны
къатында олтургъанды. Талай
сакълагъанды. Байтал къозлагъанды,
олсагъат Билгич да бичагъын къолуна
алгъанды. Кёкден къара булутча бир зат,
жерге салынып, тайчыкъгъа жетерге,
Билгич, къылыч бла сермеп, эки бёлгенди.
Байтал кишнегенди. Сора Билгич,
тайчыкъны къатына барып:
– Машкачыкъ! – деп, сыртын сылагъанлай,
ол экижашар болуп къалгъанды.
Жюген салгъанлай – ючлю, терилик
салгъанлай – тёртлю, жерин салгъанлай
– бешли, юсюне миннгенинде уа алтылы
тулпар болгъанды.
Билгични бу тайчыкъгъа къууаннганын
сёз бла айтыргъа къыйынды. Сора Билгич
узакъ жерде от жаннганны кёргенди.
Къамичи бла бир ургъанлай, аламат
тайчыкъ Билгични от жарыкъгъа
жетдиргенди.
Тохтагъанды. Тёгерекге къарагъанды.
Отда – онеки уллу къазан, ичлеринде эт
бише, бир жанына къараса – онеки
мазаллы эмеген. Къоркъаракъ болгъанды,
алай болса да, кетмегенди. Кёп кере
къычыргъанды. Ол адамладан бири да
уянмагъанды. Болмагъанында, отдан бир
уллу кесеуню алып, Билгич бирини
бурунуна сукъгъанында, ол алай
къычырыкъ этгенди, къоркъгъандан,
Билгич, тап, жерге кирип кетерча
болгъанды. Ол къычыргъанында,
къалгъанлары да уяннгандыла, Билгични
дуккуларгъа башлагъандыла. Ол заманда
Билгич алагъа:
– Мен сизге жарарма, мени ёлтюрмегиз! –
дегенди.
– Сен кимсе? – деп, ала алай
соргъандыла.
– Жылкъычы Билгичме!
– Не керекди? – деп, онеки мазаллы
эмеген Билгични къуршалагъандыла.
Аланы уллу жассы къулакълары
башларындан абадан эдиле. Къалгъан
сыфатлары уа – бютюнда сылыкъ.
– Олтур былай, – деп, бирлери къолундан
тутханда, Билгични билеги чыгъаргъа
аздан къалгъанды.
– Эт бишди, ашайыкъ! – деп, онеки эмеген
онеки къазанны юсюне сюелгендиле.
Жерге тюшюргендиле, ал бурун шорпа
ичгендиле, тамычы къоймагъандыла.
Ызындан этни ашап башлагъандыла.
Билгичге да тигимчик бергендиле.
– Энди хапар айтыгъыз, – деп, Билгич
акъырын-акъырын сурагъанды.
– Биз онеки эмеген болабыз, хар кюнде
онеки ёгюзню соябыз, жукъ къоймай
ашайбыз. Терилерин юсюбюзге кийим этип
киебиз, ол кийимле, бир кюнден ары
чыдамай, жыртыладыла. Къатын алгъан
бирибиз да жокъбуз. Узакъ болмай, бир
элде ханны бек тауушлукъ къызы барды.
Аны алама деп, хар бирибиз бек
даулашабыз, ахыры къалай боллугъун
билмейбиз. Хар кюнден онеки ёгюз кесип
ашасакъ да, чырт тоймайбыз.
– Ёгюзлени къайдан аласыз?
– Къайда тап тюшсе, андан.
– Этге туз атып ашаймысыз?
– Биз туз не болгъанын билмейбиз.
Къаллай затды ол?
– Ханны къызын къайсыгъыз аллыкъсыз?
– Мен!
– Мен!
– Мен! – деп, бары бирден
гюрюлдегенлеринде, Билгични, тап,
къоркъары келгенди.
– Мени бла биригиз келигиз, – деп,
Билгич, эмегенледен бирин ат бла аллына
къуууп, бир башха от жарыкъгъа сюрюп
кетгенди.
Барсала, ала уа – алтын къаяла,
къаяланы бирси жанында – туз къалаула.
– Ма, хайда, кётюр! – деп, уллу туз ташны
эмегенни сыртына аудургъанды. – Элт!
Жолда эмеген, жаралы болуп жатхан бир
бууну табып, аны да тузну юсюне салып,
кётюргенди. Ала экиси да къайтып
келирге, эмегенле жукълап тура эдиле.
Эрлай Билгич, бууну, союп, этин бир
къазаннга салып, биширгенди.
Кереклисича, туз атханды. Эмегенлени
уятып, ашатханды. Ала бууну жарымын да
ашап тауусалмагъандыла:
– Бу не сейирди? – деп соргъандыла.
– Быллай затха болушхан дейдиле, – деп,
Билгич жууап бергенди.
– Ханны къызын мен, мен аллыкъма! – деп,
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 11