Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 54

сен къайыкъны тарт, мен кюбюрге жатып
бир кёрейим! – деп, кеси кюбюрге кирип,
жатханды. – Мен къайыкъны жюрютейим,
кюбюрге сен да кир да, бир кёр, – деп,
бийчени кюбюрге жатдыргъанды.
Ол ары кирип жатханлай, кюбюрню этип,
киритин салып, ханны аллына алып
баргъанды. Бийче ханнга айтханды:
– Къыркъ кюн, къыркъ кече мени къатыма
киши келмесин! Андан сора оноуубузну
этербиз.
Ма ол заманда тамата къарындаш,
жулдузлагъа къарап, ортанчы да жерге
тынгылап, гитче къарындашларына
къыйынлыкъ жетгенин билгендиле. Аны
излей, жолгъа чыкъгъандыла. Бир исси
кюн, жолоучулукъда терлеп, тенгиз
къыйырында жуууна тебирегенлей,
къаманы тапхандыла. Къама аланы
къалагъа алып келгенди. Жаш эрлай сау
болгъанды.
– Бюгюн къыркъ кюн толады, бюгюн бизни
тоюбуз-оюнубуз этилирге керекди, – деп,
хан бийчеге алай айта тургъанлай, жаш,
келип, ханны да, къарт къуртханы да
ёлтюргенди.
Жаш да, бийчеси да бир бирлерин
къучакълагъандыла.
Юч къарындаш да бийчелери бла салып
аталарына келгендиле.
– Биз, къалада ёсгенликге, дуниядан
хапарсыз эдик, сен айтханны
этмегенибиз амалтын, бек кёп да
къыйналдыкъ, мындан ары биз сени
къатынгдан узакъ кетмей жашарыкъбыз, –
дегендиле.
Хан алагъа кемсиз къууаннганды:
– Мен барыгъызны да бек сюеме,
малымы-ыырысхымы эки къарындаш
юлеширсиз, къала бла ичинде хазнасы
гитче жашха къалырла, –
деп, осуят этгенди.
КЕСИ БИР КЪАРЫШ – САКЪАЛЫ МИНГ КЪАРЫШ
Эртте-эртте бир гитче кишичик
жашагъанды. Аны аты Кеси Бир къарыш –
сакъалы минг къарыш болгъанды. Ол
адамлагъа аманлыкъ этип тургъанды. Аны
излеп киши табалмагъанды.
Бир кюн юч къарындаш аны излеп
чыкъгъандыла. Бара-бара-бара, бир юйню
кёргендиле. Ары кирип къарасала – киши
да жокъ. Сора жашла алайда, ол юйде,
жашай тургъандыла. Бир жолда эки
къарындаш уугъа кетгендиле, бири юйде
шапалыкъ этерге къалгъанды. Уугъа
кетгенле ингирде юйге къайтып келселе
– биринчи къарындашлары юй тюбюнде
къолу-аягъы байланып тура. Аш-суу да
жокъ. Экинчи кюн ортанчылары
къалгъанды юйде. Ингирде бирси экиси
къайтсала – ол да байланып тура. Аш-суу
да жокъ.
Сора юч къарындаш да, юй башына
миннгендиле да, къарагъандыла. Бир
заманда бир арба бара тургъанын
кёргендиле. Сора ол арба, бир кесек
баргъанлай, жерге батып, жокъ болуп
къалгъанды. Юч кюнню къарагъандыла, –
юч кюнню арба батылып тургъанды. Жашла
сейирсиннгендиле. Уллу къарындашлары
айтханды:
– Мен алайгъа барайым, батып кетсем,
сиз да алайгъа келирсиз.
Жаш, баргъанды да алайгъа, батылгъанды.
Эки къарындашы да чабып келгендиле. Ала
да батылгъандыла.
Тюбюне тюшюп къарасала, анда уа – Кеси
Бир къарыш – сакъалы минг къарышны
юйлери. Кирип баргъанларында, юйле –
бир биринден ариу. Кеси бир къарыш –
сакъалы Минг къарыш бир элден бир ариу
къызны алып, той эте тура эдиле.
Бир юйге къарагъанларында – адам
сюекле, башха юйге къарагъанларында –
адам жюрекле.
Жашла бек къоркъгъандыла. Сора
алларына бир къарт къатын чыкъгъанды.
– Сиз бери нек келгенсиз, ол, сизни
ёлтюрюп, ашап къоярыкъды, –
дегенди къарт къатын.
– Биз Кеси бир къарыш – сакъалы минг
къарышны ёлтюрюрге келгенбиз,–
дегендиле жашла.
– Сиз аны ёлтюраллыкъ тюйюлсюз. Аны
жюреги жатхан жастыгъыны тюбюндеди, –
дегенди къарт къатын.
Сора ючюсюне да юч халат бергенди. Кеси
Бир къарыш – сакъалы минг къарышха
кёрюнмезча, алай халатла. Жашла аны
кёргендиле, ол а жашланы кёрмегенди.
Къарасала – бир къыз жиляй тура эди.
Жашла:
– Сен Кеси бир къарыш – сакъалы минг
къарышны жастыкъ тюбюнден жюрегин ал
да, бер, – деп тилегендиле андан.
Къыз алгъанды да, бергенди. Олсагъатлай
Кеси бир къарыш –
сакъалы минг къарыш билгенди да,
келгенди. Къызны тюйгенди. Жашла
жетгендиле да, кишичикни тутхандыла:
– Сен адамланы къайры жашыргъанса? –
дегендиле жашла кишичикге.
Кеси бир къарыш – сакъалы минг къарыш:
– Ол къара кюбюрге букъдургъанма, –
дегенди.
Жашла ол къара кюбюрню ачханлай, андан
бир уллу сарыуек чыкъгъанды. Жашла аны
жокъ этгендиле. Кеси бир къарыш –
сакъалы минг къарышны да ёлтюргендиле.
Аны ёлтюргенлей, къарасала – бир кёп
адам чыгъып келе. Ала, къууанып, жашланы
къучакълагъандыла. ол заманда жашла
къарт къатыннга:
– Башына къалай чыгъаргъа боллукъду? –
деп соргъандыла.
Ол:
– Кеси бир къарыш – сакъалы минг
къарышны боюнунда бир къамичиси барды.
Аны жерге юч кере урсагъыз, башына
чыгъарыкъсыз, –
дегенди.
Къатын айтханча этгендиле: Кеси бир
къарыш – сакъалы минг къарышны
къамичисин юч кере жерге ургъандыла да,
жерни башына чыкъгъандыла.
Кеси бир къарыш – сакъалы минг къарыш
урлап келген къызны эмда юч
къарындашха болушхан къатынны да
башына чыгъарып, башларына бош
этгендиле. Ол къатыннга къарындашла:
– Биз сени анабызча кёрюрбюз, – деп,
къызгъа да: – Эгечибиз бол, –
дегендиле.
Халкъ, жыйылып, ол юч къарындашха уллу
бюсюреу этгенди.
ХЫЙЛАЧЫНЫ ЭКИ ЮЛЮШЮ – БАШЫНА
Эртте-эртте бир къатынны бир жашы
болгъанды. Ол жаш къысха акъыллы эмда
ичгичи болгъанды. Анасыны къарт
болгъунчу жыйгъан ырысхысын
ууакъ-ууакъ, тохтаусуз ичип, бошаргъа
тебирегенди.
Жашыны ол халин кёрген анасы, кесини
къарт болуп баргъанын да эсине алып,
къалгъан юч жюз сом ахчачыкъны
кюбюрюне салып, берирге унамай:
– Бу ахчаны мен кесими ёлюр кюнюме
асырайма, – деп къойгъанды.
Жашы уа, ичери келип, чыдаялмай,
анасындан ахчаны къалай юзерге билмей,
дыгалас этгенди. Башха амал тапмай,
анасына жалынып, аны алдаргъа мурат
этгенди. Жаш, келип, анасына:
– Анам, мен сени кёп инжитдим, аракъыны
да тохтаусуз ичгенме, ахча болуп да
жукъ къоймагъанма. энди, сагъыш этгенме
да, бир кесек акъылымы башыма
жыйгъанма, анда-мында бирчик болмаса,
аракъы да ичерик тюйюлме, алай а мындан
ары не мадар этип жашарыгъыбызны
билмейме. Кёп сагъыш этип, тапхан
мадарым: бир аракъы сатхан тюкен
къурап, аны хайыры бла жашар эдик деп,
кёлюме алай келеди, –
дегенди.
Анасы, жашыны, бурунча болмай, юйге
сагъыш этген адамча сёлешгенине
къууанып:
– Тюз айтаса, алай а тюкенни къайдан
табарыкъбыз ансы? – дегенди.
– Да биринчи кюнлеге кёп керек тюйюлдю,
сендеги ахчачыкъ бла башлай тебиресек
да боллукъду, – дегенди.
Сора анасы, жашына, кесин алдатып,
ахчаны берирге ангарылгъанды.
Жаш:
– Бюгюннге бир жюз сомун бер, юйчюк
ишлетала эсем, кёрейим, –
деп, он тюменни алып кетгенди.
Эки-юч кюнню аты юй ишлетген болуп, кеси
уа, тенглери бла бирге ичип, ахчаны
анасындан ала билгенине къууанып,
айланнганды. Ахчасы тауусулгъанында,
анасына:
– Юй ишлетдим, энди ичине тапка, шинтик
салыргъа керекди, –
деп, дагъыда анасыны он тюменин алып
кетгенди да, аны да алай жойгъанды.
Юч-тёрт кюнден:
– Анам, энди ичине сатыллыкъ затланы
салайыкъ, сатыучу да къурайыкъ, – деп,
ахчаны къалгъанын да алып, аны да
артына чыкъгъанды.
Энди анасы бла жашы жарлы къарыуларына
кёре жашаргъа кюреше баргъандыла.
Ахчаны жокълугъун билип, анасы да,
жашына жукъ айтмай, тынч тургъанды. Бир
бёлек кюнден сора анасы:
– Тюкенинг не болду, къалайды хайыры? –
деп соргъанды.
Жашы:
– Аламатды, – деп къойгъанды.
Дагъыда бир кюн:
– Тюкеннге бир барайыкъ, манга да бир
кёргюзт аны, – дегенди анасы.
Жашы, сылтау этип:
– Сен кёрюп не этериксе, тюкенни ишин
тюкенчи бардырады, – деп къойгъанды.
Алай а къатын, чыдамай:
– Угъай, бармай боллукъ тюйюлме, – деп
тохтагъанында, анасын алып барып,
кенгден:
– Майна, ол тюкенди, – деп, аракъы
сатыучу тюкенни кёргюзтюп, кеси жанлап
кетгенди.
Къарт къатын, барып, тюкеннге киргенди,
бир кесек заманны тёгерегине къарай
тургъанды, сора бир кесекден:
– Тюкенинги хайыры игимиди? – деп,
тюкенчиден соргъанды.
– Да барды хайыры да, алай а санга ол
неге керекди? – дегенди тюкенчи.
– Къалай керек болмайды, балам, сен
танымайса мени ансы, бу мени тюкенимди,
муну мени жашым ишлетгенди, – дегенди.
– Кимди жашынг? – деп соргъандыла да,
жашны таныгъандыла.
Сора алай болмагъанын, жаш юч жюз сомну
да бу тюкенде ичип бошагъанын
ангылатхандыла. Къатыннга бу иш ачыу
болуп, бурунуна чибин киргенча, чабып,
юйюне келсе, жашы, юйге кирип,
орундукъда къаты жукълап тура эди.
Ачыулу анасы жашын, тюйюп, кийимлерин
да сыйырып, кесин да эшикге
къыстагъанды. Кечени сууугъуракъ
заманы болуп, къысылыр ышыкъ излеп, бир
жумушагъыракъ, мешхутлу жерге олтуруп,
жаш мешхутну чучхуй башлагъанды:
«Чунгуруракъ этсем, ышыгъыракъ болур
эди», – деп, бир кесек чучхугъанлай, бир
хызен къолуна илиннгенди. Хызенни
ичинде жукъ кёрюнмегенди, алай а энишге
айландырып къакъса, тохтаусуз алтын
ахчала къуюлуп тебирегендиле. Хызенни
къатына салып, жаш дагъыда чучхугъанды.
Сора бир чакъгъыч бла отлукъ таш
тапханды. Чакъдырып кёргенди. Хар
чакъдыргъаны сайын бир мазаллы адам
(жин) чыгъып:
– Не дейсе, жюйюсхан, не этейим? – деп
соргъанды да, жаш жукъ айтмаса, тас
болгъанды.
Аланы да хызенни къатына салгъанды да,
жаш дагъыда андан ары къазгъанды. Бу
жол бир кийиз бёрк табып алгъанды.
Бёркню башына кийип, танг атхынчы
сууукъдан къуруша тургъанды. Жолну
жанына чыгъып, къайры барыргъа билмей
тургъанлай, бир адам жол бла, муну къаты
бла ётюп башлагъанды. Сора жаш ол
адамгъа салам бергенди, алай а жолоучу,
тёгерегине къарап, кимге жууап
къайтарыргъа билмей къалгъанды.
Жаш, кийиз бёркню башындан къолуна
алып:
– Мени кёремисе? – деп соргъанды.
– Кёреме энди уа, – дегенди жолоучу.
Бёрк кёзбау бёрк болгъанын жаш
ангылагъанды. Бёркню да башына кийип,
кийим сатыучу тюкеннге кирип,
сюйгенича кийинип чыкъгъанды. Юйге
келсе, анасы омакъ кийинип тургъан
жашын кёргенди.
– Сен жангы кийимлени къайдан
тапханса? – деп соргъанды анасы.
– Тенглерим, къымыжа кёргенлеринде,
кийиндиргендиле, – деп къойгъанды жаш.
– Да аллай тенглеринг болгъаны да
игиди, алай а кесинг аманса, –
дегенди анасы.
Анасына, тенглеримден ёлкюч алып
келеме деп, алтын ахчачыкъла берип,
аш-суу къурап, аланы жашаулары бир
кесек тюзелгенди. Бир кюн адамладан:
«Хан къызын жети темирли алтын ахча
бергеннге береди!» –
деп эшитгенди жаш.
Сора, юйюне келип, анасына:
– Бар, къызын манга тиле, мен ханны
айтхан затларын табып бераллыкъма, –
деп къысханды.
Анасы:
– Хыликкялыкъ болмайыкъ, бизни аллай
къарыуубуз къайда?! Ханнга тенглик
эталлыкъ тюйюлбюз, – десе да, жаш
къоймагъанды.
Анасы, амалсыз болуп, ханны арбазына
жууукълашханды. Ханны къараууллары:
– Не керекди? – деп соргъандыла.
Тартына, буюгъа:
– Жашым, къоймай, ханнга бар деп
ийгенди, – дегенди.
Хандан эркинлик алып, къатынны ханнга
элтгендиле. Хан:
– Айт жумушунгу, – деп, тынгылагъанды.
Къатын, айталмай, тили артына кетип,
тынгылап къалгъанды.
– Не тынгылайса? – деп, хыныракъ
этгенди хан.
Къатын, къоркъуп, жумушун битеуюнлей
айтханды:
– Биз жарлы жашайбыз. жашым, телилиги
бла, мени къыйнап, сизни къызыгъызны
тилей жибергенди, – дегенди.
Хан къатыннга:
– Жети темирли алтын бералса, келсин,
алай болмай, алдаса уа, башындан
айырылыр, – дегенди.
Къатын, юйюне келип, жашына хапарын
айтханды. Жаш, экинчи кюнюнде, ханны
арбазына кирип:
– Алтын ахчаны менден ким аллыкъды, аны
чакъырыгъыз! – дегенди.
Ханнга билдиргендиле. Хан, адамын ийип,
ол да жашха алтынны къайсы юйге
келтирлигин кёргюзтгенди.
– Келтир темирлинги, – деп, жаш юйге
киргенди.
Киши темирлини келтиртгенди. Жаш
хызенни къагъып-къагъып, темирлини
толтуруп, жети темирли ахча бергенди.
Сора ханнга, келишимине кёре, жашха
къызны берирге керек болгъанды. Къыз
да, жашны кёрмегени себепли – адамла уа
жашха жарлы дегендиле – барыргъа ыразы
болмай, атасына къарагъанды. Атасы:
– Къызым, мен сени ол жарлы жашха берип
къоймам, алай а биз ол алтын ахчаланы
къайдан тапханын билирге керекбиз, –
деп, къызын сыйы бла берип ийгенди.
Къыз жашха:
– Сен, элтген арбанг, машогунг да
болмагъанлай, атама жети темирли алтын
ахчаны къайдан табып берген эдинг? –
деп соргъанды.
Жаш:
– Ма бу хызен болуп, бизге жарлылыкъ
жокъду, – деп, къагъып, кёргюзтюп,
хызенни шинтик юсюне атып къойгъанды.
Къыз, аны бла жашар акъылы болмагъаны
себепли, жашны акъырын жукъламагъа
къоюп, хызенни алып, орунуна да анга
ушагъан бир хызенни атып, къачып
кетгенди.
Жаш, уянып, къараса – къыз жокъ, хызенни
къагъып кёрсе, ахчала акъмайдыла. Эрлай
чагъгъычын алып, чакъдырып, жиннге:
– Барып, ханны къызын да, мени хызеними
да алып кел, – деп, буйрукъ бергенди.
Жин къызны да, хызенни да къайтарып
келгенди. Хан къызына:
– Бу мазаллы затны ол жаланнгач
къайдан тапханын билмей къойма, – деп,
ашыргъанды.
Къыз, биягъы, жашха ариу айтып:
– Мен къачып кетмеген эдим, сени
хызенинги атама кёргюзтюп,
къууандырайым деп, баргъан эдим. сен
къайгъылы болмаз ючюн, орунуна да хызен
салып кетген эдим. Сора сен ол уллу
адамны къайдан тапханса, ол кимингди? –
деп соргъанды.
– Ой, сени огъесе, мен а, аны да билмей,
кетип къалгъанса деп, аны андан ийген
эдим. Мазаллы адам а ма бу чакъгъычны
иесиди, – деп, хызенни да, чакъгъычны да
шинтик юсюне атып къойгъанды.
Биягъы къыз, жашны жубатып, алдап, ол
жукълагъанлай, хызенни да, чакъгъычны
да алып, къачып кетгенди.
Жаш, уянып, къараса – къыз да, хызен да,
чакъгъыч да жокъ.
Эрттенбла эртте, кёзбау бёркню да
кийип, барып, хатаны хан сала тургъанын
ангылап, ханны къулакъ жанына уруп
жибергенди.
Хан, къычырыкъ-хахай этип, жумушчуларын
юсюне жыйгъанды. Жаш дагъыда ургъанды.
Хан, дагъыда, къычырып, дыгалас этгенди.
Тёгерегиндегиле уа, не болгъанын
ангыламай, сейирге къалып, не этерге да
билмей сюелгендиле. Сора жаш, иги
керилип урама деп, кесини къолу кийиз
бёркге тийип кетгенди. Бёрк тюшюп
къалгъанды. Жашны кёргендиле да,
тутхандыла. Хан, чакъгъычны чакъдырып,
жиннге:
– элтип, бу жашны суугъа ат! – деп
буюргъанды.
Жини жашны элтип суугъа атханды. Жашны
суу бир талай жерге элтгенди, ол бир
жерде, аугъан терекни бутагъындан
тутуп, къарыусуз болуп, чыкъгъанды. Юсю
да – суу, кеси да ачдан къарыусуз болуп,
бир къулакъ ышанны ёрге айланнганды.
Жилеклеге ушаш бир ууакъ кёгетчикле
табып, жыйып ашагъанды да, эрлай эшек
болгъанды да къалгъанды. Ала эшек
этиучю жилекле эдиле. Андан арлакъ
отлай кетгенди да, бир башха тюрлю
кёгетлени ашап, бир эриши адам болуп
къалгъанды. Дагъыда башха тюрлюлерин
ашай барса, ала ол эриши адамны бир
ариу, чырайлы этип къойгъандыла. Энтта
ол ач адам тёртюнчю тюрлюсюн тапханды
да, ашагъанды. Была уа анга буруннгу
тюрсюнюн бергендиле. Сора жаш, ызына
къайтып, жилеклени тёрт тюрлюсюнден да
башха-башха жыйгъанды. Ханны жашагъан
жерине зыккыл кийинип келип,
орам-орамда:
– Адамны эшек этеме,
Эшекни адам этеме,
Ариуну эриши этеме,
Эришини ариу этеме! – деп, къычырып
айланнганды.
Хан бу хапарны эшитгенди, жашны уа
таныялмагъанды.
– Хайда, муну, ётюрюкчю тюйюл эсе,
сынайыкъ, – деп, хан юч-тёрт жумушчусун
тюрлендирип кёргюзтюрюн излегенди.
Жаш аланы, кёзлери да кёре тургъанлай,
барысын да, «эшек» жилеклени къапдырып,
эшекле этгенди, сора эриши адамланы,
ариу адамла этип, буруннгу
тюрсюнлерине келтирип, кёргюзтгенди.
Хан, керти болгъанын кёрюп:
– Бизни ариу адамла этгенинг ючюн,
хакъынг не боллукъду? – деп соргъанды.
Жаш:
– Сизде бир кёзбау бёрк, бир чакъгъыч,
бир хызен барды да, аланы берсегиз, бек
ариу адамла этерикме. Алай а ол затны
чыртда адам болмагъан жерде этерге
жарайды, сизни адам къолдан чырайлыла
болгъаныгъызны, чырайны сатып
алгъаныгъызны киши билмезча, –
дегенди.
Хан:
– Бизде сен излеген затла жокъдула.
Болса да, санга ала неге керекдиле?
алтын ал, неллай бир да берирме, –
дегенди.
Жаш унамагъанды. Ханны къатыны бла
къызы:
– Бер да, ариу адамла этме къой, сора
экинчи аланы да ызына сыйырырса да,
алырса. «Этсенг, берирме», – деп,
къатына салырса да, –
дегендиле.
Хан, ала айтханча этерге келишип,
хызенни да, чакъгъычны да, бёркню да
алып, чырт адам болмагъан бир сансыз
юйге чакъыртханды да жашны:
– Сен ма кийиз бёркню да, хызенни да ала
тур, чакъгъыч менде турсун, бизни ариу
адамла этсенг, муну да берирме, – деп,
осал акъылын жашха сездиргенди.
Жаш:
– Болсун, – деп, бёрк бла хызенни
къолуна алып, ханны, аны къатынын,
къызын – ючюсюн да тизгиннге
тургъузуп: – Бирден къабыгъыз! – деп,
ючюсюне да «эшек» жилеклени бергенди.
Хан да, къатыны да, къызы да эшекле
болгъандыла. Хан эшек болгъанлай,
чакъгъыч жерге тюшюп къалгъанды.
Жаш чакъгъычны да алгъанды. Юч эшекни
да сюрюп кетип, юч айны аланы жегип,
сыртлары бла отун ташытханды да,
базаргъа чыгъарып, сатып жибергенди.
Ма алай: «Хыйлачыны эки юлюшю – башына»
дегенча, ханны харам иннети башына жау
болгъанды. Жаш да, дунияны къыйынлыгъын
сынагъанында, ичгини да къоюп, тюшюнюп,
керти адам болгъанды, анасын алдауну да
къойгъанды.
ЮЧ ЖАШ БЛА АТАЛАРЫ
Эртте-эртте бир кишини юч жашы
болгъанды. Ала, ишлей-уруна, байлыкъ
жыйгъандыла.
– Атабыз, бир тилерибиз бар эди, –
дегендиле жашла.
– Не дейсиз, не тилейсиз менден? –
дегенди аталары.
– Бизге, ючюбюзге да, не къорамагъан, не
къошулмагъан юч къатын тап, –
дегендиле жашла.
Аталары бек кёп сагъыш этгенди, энди
аллайланы къайдан табайым деп. Алай
болса да жолгъа чыкъгъанды. Бек кёп
элге айланнганды, бир кече бир
къонакъбайда къалгъанды. Не келсин,
кёзюне жукъу кирмегенди. Къонакъбай
соргъанды:
– Къонакъ, не эсе да тынчлыкъ
тапмадынг, кече узунуна жукъламадынг.
Не къайгъынг барды?
– Кёзюме жукъу къалай келсин! Мени юч
жашым барды, ала манга бек ауур жумуш
айтхандыла.
– Не жумуш? – деп соргъанды къонакъбай.
– «Не къошулмагъан, не къорамагъан,
ючюбюзге юч къатын тап!» –
деп, юйден чыгъарып ийгендиле.
Къонакъбай айтханды:
– Аны ючюн къайгъы этме, тынчай, мен
табарма аланы.
Къонакъбайны кесини тамам аллай юч
къызы болгъанды.
– Энди къалыннга не дериксе? – деп
соргъанды къонакъ.
– Сени юйюнгден артлары чыкъгъынчы,
мени юйюме аллары жетген, аллай бир мал
дерикме, – дегенди къонакъбай.
Андан, бек сагъышлы болуп, киши ызына,
юйюне, келгенди. Жашлары хапар
соргъандыла аталарына.
– Тапдым, алай а къалынлары бек ауурду,
– дегенди аталары.
– Не затды?
– Бизден артлары чыкъгъынчын, аланы
арбазларына аллары кирген бир мал.
Жашлары айтхандыла:
– Ой, атабыз, ол ишмиди, аланы биз бир
кечеге окъуна къурарбыз!
Юч жаш да, къадалып, къалынны толу
этгендиле. къызланы келтирирге жолгъа
чыкъгъанларында, аталары былай
айтханды:
– Жолда бара-бара, кюн бек къыздырыр,
алай а къалагъа къайтмагъыз.
Жашла, хо деп, кетгендиле. Жолда,
аталары айтханча, бир исси кюн болуп,
чыдаялмай, къалагъа къайтхандыла.
Барсала, киши жокъ. Къаланы ичинде
болмагъан заты да жокъ: ашарыкъла,
ичерикле, чыммакъ акъ орунла...
Жашла, атабыз бизни алай бек сюймей
кёре эдим деп, иги, эрттенблагъа дери,
тынчайгъандыла. Эрттенбласында ала
жолгъа чыкъгъандыла. Алларында бир
гебеннге от тюшюп, чычханла гъыж-мыж
бола тургъанларын кёргендиле. Алайда
эрлай бичакълары бла биченни ары-бери
чачып, отну жукълатхандыла. Андан
чыгъып, бир лобан:
– Сизге бир къыйынлыкъ жетгени болса,
ма бу тюкню жандырырсыз! – деп, алагъа
бир тюк тутдуруп, кетгенди.
Жолда бара, алагъа бир адам, саулай
кёлню тюгел жуталмай, ызына тёге
тургъанын кёргендиле.
– Не этесе сен? – дегендиле.
– Жаш заманымда саулай кёлню жугъун
къоймай жута эдим, энди, къарт
болгъанма да, саулай жуталмайма да,
кёлюм такъыр болгъанды! –
дегенди ол адам.
Жашла айтхандыла:
– Бизни атларыбыз бир кесек ичсинле да,
сора барын да ичерча боллукъса!
Тулпар жашланы тулпар атлары суудан
иги кесек ичгендиле.
– Энди сизге жукъ керек болгъанлай, бу
тюкню жандырырсыз, –
деп, жаш бир тюк бергенди.
Жашла къызлагъа жетгендиле. Къызланы
алып кетер ючюн, юч ёчден къутулургъа
керек болгъанды. Былагъа къызларын
бере айланнган а хан эди.
Биринчи ёчю: эрттенблагъа тары бла
тюйню жер юйде айырып турургъа.
Кетгендиле жашла жер юйге.
– Барыгъыз, ол юч къарындашны башларын
кесигиз! – дегенди эрттенбла хан.
Жумушчулары барсала – жашла берилген
ишни мажарып тура.
Жашла, лобанны тюгюн жандыргъандыла да,
чычханла, жетип, тары бла тюйню ариулап
кетгендиле. Жашла да эрттенблагъа дери
тынчайып тургъандыла. Ханны
жумушчулары сейирсинип къайтхандыла.
«Дунияда ханнга киеуле чыкъгъандыла!»
– деп, къычырыкъ-сыйыт этгендиле. Алай
а жашла экинчи сынауну этерге керек
эдиле.
Экинчи борч: эрттенблагъа дери къызыу
темир юйде туруп, сау къалыу. Бу ишде да
жашлагъа ол адам сууу бла келип
болушханды да, жашла сау къалгъандыла.
Хан ючюнчю борчну айтханды:
– Кийиз къамичи бла багъыр капекни эки
этсегиз, береме къызланы, – дегенди.
Ханны къарауашлары, жашыртын келип,
жашлагъа:
– «Бермез ханны къызы Келмезхан!» –
деп, алай айтып урсагъыз, капек эки
боллукъду! – дегендиле.
Ючюнчю кере да жашла ханны айтханын
толтургъандыла.
Ала айтханча этип, жашла, къызланы да
алып, жолгъа чыкъгъандыла. Узакъ келип,
чыдаялмай, жашла бла къызла ол биягъы
къалагъа къайтхандыла. Ашагъан-ичген
да этип, тынчайгъандыла.
Эрттенбла гитче къарындашлары эшикни
ачса – къаланы тёгерегине чырмалып,
бир уллу сарыуек жатып тура.
– А, итле, болгъанымы ашап-ичип,
къатышдырып нек айланасыз? –
деп къычыргъанды сарыуек.
Жашла не айтыргъа билмегендиле.
Сора сарыуек, гитче жашны, чакъырып, мин
сыртыма деп, аны алып кёкге
чыгъаргъанды.
– Не кёресе кёкде? – дегенди сарыуек.
– Кюн батхан жанында кюн таякъ кёреме!
– дегенди жаш.
– Ма ол жерде ханны Кюнтаякъ деп къызы
барды, аны алып келсенг, иерме сени,
алай болмаса, иерик тюйюлме! – дегенди
сарыуек.
Жаш, ол кюн окъуна тулпар атына минип,
кетгенди. Кесини жигитлиги бла ханны
къызын урлап, алып келгенди.
Сора сарыуек айтханды:
– Мен атама-анама ханны Кюнтаякъ деп
къызын алыгъыз дегенимде: «Огъесе
жерде сарыуек болуп айланнгын сен, ол
санга келмесе!» –
деп, къаргъагъан эдиле. Энди къаргъышны
кючю кетди, – деп, къабындан чыгъып, бир
ариу жаш болгъанды.
Алайда уллу къууанч этгендиле. Жаш да
быланы, эркелетип, солутуп, саугъала
берип, юйлерине ашыргъанды.
АЛТЫНКЕКЕЛ
Эртте-эртте бир сакъат, ёксюз жашчыкъ
болгъанды. Аны атасы-анасы бек жарлы
адамла эдиле да, аладан юй-мюлк болуп
жукъ къалмагъаны себепли, ёксюз
жашчыкъ къая дорбунда жашагъанды,
кийик жаныуарланы терилеринден кийим
тигип, аны кийгенди, кёгет жыйып,
кечиннгенди.
Жашчыкъгъа жыйырма жыл болгъанда,
эл-жамауат аны юйлендирирге оноу
этгендиле. Ким токълу, ким къой неда
эчки келтирип, бир къызны алып
бергендиле, юй-кюн болуп жаша деп.
Эки жылдан ёксюз жашны къатыны бир
алтын кекелли жашчыкъ тапханды. Алтын
кекелли жашчыкъ не дунияны юсюнде, не
жети кёкню башында, не жерни жети
къатысында быллай болмаз дерча, аллай
бир ариу сабий эди. Кеси да,
кюннге-ыйыкъгъа башха сабийле
айгъа-жылгъа ёсгенни ёсюп, эрлай хайт
деген жаш болгъанды. Ол сегиз жылында
жетген жаш кибик кёрюннгенди.
Алай бла, алтынкекел жашчыкъ мал
кютерге жарай башлагъанды.
Бир жолда, Алтынкекел да чегет талада
дугъум жыйып ашай, къой-эчки сюрюучюгю
да алайда жайылып отлай тургъанлай,
малларына арслан чапханды. Аны эслеп,
Алтынкекел бир мазаллы илкични сермеп
алгъанды да, арсланнга мыллык атханды.
Арслан да, къойну къоюп, анга
атылгъанды.
Алтынкекел арсланнга илкични-илкични
сылагъанды да, аны сойландыргъанды.
Ингирде уа, сюрюуюн да сюрюп, кюйсюз
жаныуарны сыртына атып, юйге
къайтханды.
Аны алай кёрюп, адамла
сейирсиннгендиле. Къалгъанла барыргъа
къоркъуп тургъан ёзенде ол къой
кютгенин билгенлеринде, андан да бек
сейир-тамаша болгъандыла. Биргесине
жюз жашны къошуп жиберип, жыртхыч
жаныуарладан ол къоркъуулу ёзенни
тазалатхандыла. Энди алайда хар ким да
мал кютерча болгъанды.
Бир жолда Алтынкекел, биягъы ёзеннге
узакъ кирип, мал кюте барып, мазаллы
жыйын жанлыны бир уллу бууну, тутуп,
ашай тургъанларына чыгъып къалгъанды.
Эрлай, садакъ бла атып, бёрюлени кимин
ёлтюргенди, кими къачып, кау-куу болуп
кетгендиле.
Жаш, жарты ашалгъан бууну эки бюйрегин
алып, экисин эки лобан тёбеге
басдыргъанды да, буу мюйюзлени да алып,
жолуна кетгенди.
Талай кюнден, айланып барып, къараса –
ол эки лобан тёбени юслеринде бирер
добар кючюк чончайып, ууакъ-ууакъ юре
тура эдиле.
Алтынкекелни кёрюп, кючюкле анга
мыллык атхандыла, эркелеп, ийисгеп,
бутларына чырмалгъандыла. Жаш да
сейирсиннгенди, къууаннганды. Садагъын
сермеп алып, экисине эки кийик эчкини
ёлтюрюп бергенди. Ашатып, биргесине
алып кетгенди.
Эки жылдан ол эки кючюк эл ауузуна
алгъан аламат эгер итле болгъандыла.
Кёкде учхан къушдан сора, жерде чапхан
бир жаныуар аладан къачып
къутулалмагъанды.
Алтынкекелге онбеш жыл толгъанда, бир
ариу къызны хар кече сайын тюшюнде
кёрюрге къалгъанды. къой кюте барып,
балдыргъан къаураны, уллу ёзегинден
сыбызгъыла этип, кюн сайын аланы
таралтып, согъуп тургъанды. Итле да
биргесине. Алай бла, дагъыда бир жыл
озгъанды.
Бир кюн, ол, сюрюуюн да жая барып, элден
узайгъанды. Кеч болгъанды. Кюн бузулуп,
жауун жаууп башлагъанды.
Жаш сюрюуюн жайылтмакъ терекни тюбюне
жыйгъанды. Жауун тохтаргъа уа,
гебенегине чырмалып, таяннганды да,
жукълагъанды.
Бир заманда малла мангырагъан тауушдан
уянып, къараса – кюн тийип тура,
маллары да жайылып отлай.
Эрлай сыбызгъысын алып, биягъынлай
жырлап башлагъанды жаш:
– Хар кече сайын, билмей тургъанлай,
Аллыма къысха келесе.
Сёз айтама десем, тас болуп кетип,
Жюрегиме ауруу бересе.
Бир кёп термилдим, дыгалас этип,
Ким болгъанынгы билирге.
Бир уллу Къуш а болуп къалгъаем,
Сени ызынгдан сюрюрге.
Сени кёргенли, сюймеклик сингип,
Кетмезлик ауруу тапханма.
Мен жашаууму берип къоярем
Санга элтир жолну айтханнга.
Бу сейир тюшле хорлалла мени,
Мадарсыз болуп жатама.
Мен ауруп жатсам, ким къарарыкъды
Мени жарлы сакъат атама?! –
деп, жаш, таралып, согъа, жырлай
тургъанлай, аякъ тауушу чегетлени,
къаяланы зангырдатып, къойланы тёбен
жанларындан бир акъ къочхар
чыкъгъанды. Къойлагъа кирип, тохтап,
тёгерегине къарап, Алтынкекелни
кёргенлей, мукъут болуп къачып
тебирегенди. Къойла къочхарны ызындан
чапхандыла. Эгер итле да сюрюуню
ызындан атылгъандыла.
Жаш да чапханды ызларындан. Алай а
жеталмагъанды. Къочхар –
аллында, къойла бла итле ызындан, бары
да бир къая тешикге кирип кетгендиле.
Жаш жетерге, эгерле ызына чыкъгъандыла.
Алай а, не медет, къой-къочхар да думп.
Итлени да алып, жаш да тешикге киргенди.
Барып-барып, эки къычырым чакълыдан бир
кенг талагъа жетгенди. Къараса – алайы
жарыкъ. Тёгереги-башы да – бийик
къаяла, чегет, кёгет терекле.
Жаш, арып, кёгет тереклеге узалып, алма,
жюзюм ашагъанды. Тоюп, олтуруп, жугъун
да билмей, жукълап къалгъанды.
Ит юрген тауушха уянып, къараса – эки
акъсакъал къартны итле алларын алып
тура эдиле. Къобуп, жаш акъсакъал
къартлагъа салам бергенди, къол
тутханды.
– Бери, биз билип, сексен беш жылны адам