Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 04

кюбюрчегинг барды, аны бер, алай аны
кёзюнг къыймаса уа, сау бол, башха зат
керек тюйюлдю», – десенг, бермей
къоймаз. Алай къара къушха бек ачыу а
тиер, – деп, къуртха алай юйретди.
Къарт уучу эрттенлигинде атланып
кетди. Бара барып, бир ахырзаман
къалалагъа жетди. тюз жетгенлей,
атындан тюшюп, аны артха къыстап
жиберди. Сора ары айланды, бери айланды,
къалагъа кирирге не эшик, не терезе
тапмады. Алай амалсыз болуп
тохтагъанда, не этерин билмей:
– Мен къара къушну жууугъума, къара
къушха келгенме! – деп къычырды.
Олсагъат къаланы эшиги ачылды. Ичинден
бир адам чыгъып, къонакъны юйге
кийирди. Кишини олтуртдула, ашатып,
ичирип, тойдурдула. Бираз олтургъандан
сора, къара къушну къатыны:
– Къушну къайтыр заманы жетип келеди.
Ким болгъанын билмей, къанаты бла уруп,
ёлтюрюп къояр, къонакъны букъдуругъуз,
– деди.
Кишини жыйгъыч тюбюне сугъуп,
букъдурдула. Ол да букъгъанлай, дунияны
бузгъанча, кёк кюкюреген таууш этип,
къара къуш къонду. Терк окъуна къуш
къабын тешип, юйге кирди. Сора, юйде
адам жыйыны жыйылап:
– Арс-мурс, адам ийис, – деди.
– Да бизде не ийис боллукъ эди, сенсе
айланнган, ийис сенде болсун, – дедиле.
Болсада: – Адам улундан жууугъунг
келсе, не этерик эдинг? – деп сордула.
– Да не этерик эдим, бек къууаныр эдим,
– деди къуш.
Къара къуш алай айтханда, кишини,
чыгъарып, аллына сюедиле. Къара къуш,
эсине тюшюралмай, кёзюне да бираз
къарап, сора, чабып, кишини къучакълады,
асыры къууаннгандан кёзюне-бурунуна
сукъду.
– Мени къанатыма бакъгъан, жанымы
къалдыргъан, алты ай юйюнде тутхан уучу
ма буду! – деди.
Бары да къууандыла, къарт уучугъа бек
иги да къарадыла. Къара къуш къарт
уучугъа кёп тюрлю тынчлыкъ, саулукъ
хапар сорду. Ол заманда уучу:
– Сен кёрген кибик, бек иги жашайма,
алай, эсиме тюшген эдинг да, сени бир
кёрейим деп келгенме, – деп,
жарлылыгъын жашырды.
Уучугъа бек иги къарадыла, бизде бираз
тур деп, жибермей, бир юч ай тутдула. Юч
айдан сора, къарт киши:
– Кетейим, юйде манга къайгъы эте
болурла, – деп, артха тебирегенде,
къара къуш:
– Сени къурлай къалай иерме?! Алай
жарамаз. Ма ол сен кёрген жылкъы къошну
сюр, – деди.
– Сау бол, аланы сюрюр къарыуум жокъду,
– деди уучу.
– Алай эсе, тууар къошну сюр.
– Сау бол.
– Алай эсе, къой къошну сюр.
– Сау бол.
Къара къуш битеу мал къошларындан
сюйгенин сайлата келгенде, къарт уучу,
бирин да унамай:
– Угъай, мен бирин да аллыкъ тюйюлме,
алай, бералсанг, къалангы тюбюнде
атангдан къалгъан кюбюрчекчикни бер,
аны элтирме. Андан башха манга бир зат
керек тюйюлдю, – деди.
Уучу киши алай айтханда, къара къуш,
секирип ёрге туруп, ачыуланып, ары-бери
жюрюп:
– Угъай, аны бераллыкъ тюйюлме,
Аллахдан аман тапсын аны санга
юйретген! – деп тохтады.
– Бералмасанг, хайыр болсун, сау къал!
– деп, уучу кетип тебирегенде, къара
къушну къатыны:
– Энди, алты ай асырап, жанынгы сау
къалдыргъан адамдан бир кюбюрчекни
къалай къызгъанаса?! Бер! – деп тохтады.
Къатын алай айтхандан сора, къара къуш:
– Да аны кишиге берир акъылым жокъ эди,
болсада чыгъарыгъыз бери! – деп,
кюбюрчекни чыгъартды. Кюбюрчек бла
бирге бир кийиз къамичи да берди. – Не
да болсун, жууугъум, мени унутуп къойма.
Бу кюбюрчекни уа, юйюнге жетгинчи, ачма!
– деп, аманат этди.
Къара къуш, уучу кишини къошларындан
ётгюнчю ашырып:
– Сау бар! – деп, къолун къаты тутуп,
къайтды.
Къарт уучу, келе-келе, башы кёп тюрлю
сагъышха къала: «Мен бу кюбюрчекни нек
алдым? Ол къарт къуртхагъа кесими
алдатдым, муну ичи битеу алтын эсе да,
манга мындан ол къадар мал иги эди», –
дей, бир уллу ёзеннге жетди. Алайда,
бираз солуюм деп, олтурду. Олтуруп,
ашап-ичип бошагъандан сора, чыдаялмай:
«Тейри, мен муну башын ачып бир
къарамай къоймам, юйде ачхан
артыкъмыды?» – деп, кюбюрчекни алып,
«тыркъ» деп башын ачханлай, элгенип,
кюбюрчекни жерге атды. Ол жерге
тюшгенлей, ичинден чартлап алтын
къуйрукълу, алтын жалкъалы бир ажир
чыкъды. Аны ызындан – жылкъы, жылкъыны
ызындан –
бугъа, бугъаны ызындан – тууарла,
тууарланы ызларындан – къочхар,
къочхарны ызындан – къойла, къойланы
ызындан – теке, аны ызындан эчкиле
чыкъдыла.
Къарт киши да, туурадан къарап
тургъанлай, сау ёзен малдан толуп
къалды. Къарт уучу, не этерге билмей,
кюбюрчекни да къолуна алып, малланы
тёгерегине айлана тургъанлай, бир
чубур бёрю, «шырт» деп, бир жанындан
чыгъып, малланы къырып башлады. Киши,
сермеп ушкогун алып, бёрюню атды, алай
болгъанлыкъгъа ушкок, чарлап, бёрюге
тиймей къалды. Сора бёрю, кишини
къатына келип:
– Сен мени бла кюрешме, ёлтюраллыкъ
тюйюлсе, алай мен тилегенни этерге ант
этсенг, малларынгы къолунга берирме.
Хайда, Аллах бла ант эт! – деп тохтады.
– Аллах бла ант этеме, сен айтханны
этерме, – деди къарт.
– Алай эсе, юйюнге баргъанлай, жангыз
жашынгы манга ашаргъа жибер, – деди
бёрю.
Киши ыразылыгъын билдирген кибик этди.
Бёрю:
– Бар да, кийиз къамичи бла ажирни
сауурусуна къакъ, бугъаны, къочхарны,
текени да ол формада эт! – деди.
Къарт уучу бёрю айтханча этгенлей,
битеу малла кюбюрчекни ичине
биягъынлай жыйылдыла. Ала ары жыйылып
бошагъанлай, къарт уучу, терк окъуна,
«тыркъ» деп, башын этип, кюбюрчекни
къолтукъгъа урду. Олсагъат бёрю тас
болуп кетди. Киши да алайдан тюзюнлей
юйюне келди.
Ол, юйюне келгенлей, жылкъы къош, тууар
къош, къой къош, эчки къош да къурап, бек
бай болду. Алай жашап тургъанлай, бир
кюн бёрю эсине тюшдю. Сора бек мудах
болду. Жангыз жашымы бёрюге ашаргъа
къалай жиберейим, иймей къояргъа уа
антымдан къоркъама деген амалсыз
сагъыш башын басып тургъанлай, жашы
юсюне келип къалды.
– Аха, атам, не сагъыш этесе? Бу къадар
малыбыз бизге болмаймыды? Бизге угъай,
битеу жарлылагъа да жетерикди, – деп,
жаш атасын жапсарыргъа кюрешди.
Къарт уучу, бек амалсыз болса да, жашына
айтды:
– Мен аны ючюн мудах тюйюлме, сени
бёрюге берирге ант этген эдим да, ол
эсиме тюшюп, сени къалай жиберейим анга
деп, андан мудахма.
– Да аны ючюн а нек мудах боласа, мен
кесими бёрюгеми ашатырыкъма? Къарап
тур, ол сен къоркъгъан бёрюню терисин
алып келмесем, –
деп, жаш атланып кетди.
Ол, бир айны агъачда, тауда, тюзде да
айланып, атын да бёрю териден жюклеп,
къайтып келди. Атасы, къууанып, чабып
барды, терилени чачып къарады, алай
чубур бёрюню териси анда жокъ эди.
– Жашым, ол бёрюню териси быланы ичинде
жокъду, – деп, мудах болду ол.
Жаш, бир ыйыкъ солуп, жангыдан чубур
бёрюню излей кетди. Экинчи жол да ол
формада келди. Биягъы атасы терилеге
къарады, алай чубур бёрюню терисин
кёрмеди.
– Жашым, былада да жокъду ол бёрюню
териси. Алай энди ючюнчю кере бар! Андан
сора иймем, антыма да ёлмем, – деди.
Биягъы жаш, бир-эки кюн солугъандан
сора, ючюнчю кере жолгъа тебиреди. Да,
аллына тюбегенни ёлтюре, айлана,
къайтып келе тургъанлай, чубур бёрю
аллындан чыкъды. Жаш аны атды, алай
ушкок атылмады. Сора бёрю, жашны аллына
келип:
– Эй жаш, сен, манга айландырып, ушкок
атма. Кесинг да атдан тюш, атанг сени
манга ашаргъа жибергенди, – деди.
Жаш айтыргъа сёз тапмады. Ол заманда
биягъы бёрю:
– Ай жаш, кесинги манга ашатмазгъа сюе
эсенг, мен санга бир буйрукъ берейим: ол
жерде-ол жерде Бермез ханны Келмез деп
къызы барды. сен манга аны алып келсенг,
башынга эркин этерме. Келтиралмасанг а,
ашарма. Сен менден къачып къутулаллыкъ
тюйюлсе, – деди.
Жаш:
– Келтирирме, – деп, кетди.
Къыдыра-къыдыра барып, жаш бир уллу
агъачха жетди. Ол агъачны ичи бла бара
тургъанлай, жанындан, «шырт» деп, бир
адам чыкъды.
– Жол болсун, ахшы улан! – деп
саламлашды ол.
– Сау бол, санга да жол болсун! – деди
жаш да.
– Эй улан, мени да нёгерге алсанг а! Бир
жугъунга жарарма, – деди ол адам.
Жаш эркинлик бергинчи окъуна, ол киши
жашны атыны артына секирип минди. Ызы
бла:
– Къайры бараса, ахшы жаш? – деп сорду.
– Бермез ханны Келмез деген къызын
алыргъа барама.
– Ахшы, алай эсе уа, мен да санга
болушурма. Мени атым Тай-Тери-Тонду, –
деп, ол адам жашха нёгер болду.
Экиси да, ушакъ эте барып, агъачдан бир
ариу ёзеннге чыкъдыла. Къарап, аны
къыйырында бир къаралгъан затла
кёрдюле. Тай-Тери-Тон ол жашха:
– Ала не болгъанларын билемисе? Ала
хажиледиле. Кябадан хажи къылып
келедиле. Хар тохтагъан жерлеринде,
сау-эсен къайтханлары ючюн, мал алып,
къурманлыкъ эте келедиле. Энди биз
аланы къатларына жете баргъанлай, мен
бир сейирлик семиз ирик болайым, сен а
мени алагъа сат. Не да болсун, не
берселе да, алма! Арбаланы артында
тагъылып келген бир акъсакъ кёк ат
барды. Аллыгъынг олду. Аны бермеселе,
башха зат алма. Хажиле мени алмай
къоймазла, ол заманда сен мени башымда
тагъылгъан жыжымны, къоймай, кесинге
ал! Атны алсанг а, бир да аямай къач! Мен
сени жетерме, – деди.
Жаш да, бек ахшы деп, бара-бара, хажилеге
жууукълашханлай, Тай-Тери-Тон бир семиз
ирик болуп къалды. Хажиле:
– Жол болсун, ахшы улан! Къайры бараса?
Бу малны, ырахын этме да, бизге сат! –
деп, жашны тёгерегин алдыла.
Жаш сатаргъа ыразылыгъын айтды.
– Неге берирсе? – деп сордула.
– Ма ол арбаланы артында тагъылып
келген акъсакъ кёк атны берсегиз,
берирме, – деди жаш.
– Эшта-эшта, атны къалай берирбиз, ахча
ал, ахшы жаш! – деп тиледиле.
Алай жаш унамады. Не ары-бери бурсала
да, ирикге асыры сукъланнгандан, атны
берип, ирикни алдыла.
Хажиле, ирикге къууанып, элтип, арбагъа
салдыла. Жаш а, жыжымын алып,
чабалгъанын аямай, къачып кетди.
Хажиле, ирикни алгъанлай, бир сууну
къатына барып тохтадыла. Намаз да этип,
бир заманда, ирикни кесейик деп,
келселе – арбада ирик жокъ; ирик
тагъылгъан жыжым да тешилмей
тургъанлай кёрдюле. Не этерик эдиле?
«Тоба-тоба, шайтан алдады!» – деп, бек
бушуу этдиле. Тай-Тери-Тон, бир къызыл
тюлкю болуп, жашны ызындан жетди. Жаш
бир жанындан бир жанына айланнгынчы,
Тай-Тери-Тон атха минди.
– Жюр энди, – деп, андан ары кетдиле.
Кёпмю бардыла, азмы бардыла, бир
заманда, бир таудан аууп, бир ёзеннге
жетдиле. Ол ёзенде Тай-Тери-Тон, бир
къалаланы кёргюзтдю да:
– Кёремисе ол юйлени? Ма Бермез ханны
Келмез деген къызы ол юйледе турады.
Тёгерегин аскер, жукъламай, кезиу-кезиу
сакълайды. Ол шахарда ол къызны
эрикдирмезге хар кюнден той-оюн,
къурманлыкъ этилгенлей турады. Энди
сени умутунг къалайды? – деп сорду
Тай-Тери-Тон.
– Мен былай болсун деп билмейме. Сен не
айтсанг да, мен сен айтханлай этерикме,
– деп, жаш анга бойсунду.
– Алай эсе, мен элге кирирме, сен а
къаланы сарайыны тышында тохтарса. Мен
аллай бир къобузчу болурма, адамланы
къой да, кёкде учуп баргъан къанатлыла,
тохтап, манга тынгыларла. Ол заманда
битеу аскерни, халкъны да акъылы манга
кетер. Адамла, бир бирлерин малтап,
манга къараргъа чабарла. Андан ары
къалай этерими кесим билирме. Сен а ол
кезиучюкде кёк алашаны къамичи бла
уралгъанынг къадар ур! Ура туруп, алай
айт: «Атлыкъ эталмасанг, мени гюняхым
сени урсун, адамлыкъ эталмасам, сени
гюняхынг мени урсун!» – дерсе. Сен, алай
айтып, урсанг, кёк алаша, учуп, къаланы
башына чыгъар, сен а, къызны ат боюнунга
алып, къачарса. Къызла юч къыз
боллукъдула, артда сюелген сен аллыкъ
къызды, – деп, Тай-Тери-Тон жашны
шагъырей этди.
Жаш, бек ахшы деп, сарайны тышында
тохтады.
Тай-Тери-Тон халкъны ичине кирди. Тойда
жашла, аны кёргенлей:
– Аллах-Аллах, бу жаш къайдан
чыкъгъанды?! – деп, аны ортагъа алдыла.
– Къонакъ, къобузунгу сокъ! – дедиле.
Тай-Тери-Тон, багъалы кибик этип,
къобузну тартып башлады. Алай башлады
да, алай башлады, тынгылагъан адамланы
башларындан акъылларын учурду,
ахырында, тап, бир бирлерин малтап
тынгыладыла.
Жаш да, Тай-Тери-Тон айтханча: «Сен
атлыкъ этсенг, мен адамлыкъ этерме, мен
адамлыкъ этсем, сен да атлыкъ эт!» –
деп, къамичи бла ургъанлай, ат, артха
бла алгъа бара, секирип, къаланы башына
чыкъды. Жаш, сермеп къызны ат боюнуна
алып, къаладан тюшдю да, къачалгъанын
аямай къачды. Жаш къыз бла узайгъан
болур деген заманда, Тай-Тери-Тон,
къобуз согъа тургъанлай, бир бёдене
болуп, орталарындан, «дыр-р-р» деп,
кёкге учуп кетди. Халкъ, не болгъанын
ангылаялмай, уллу сейирге къалды. Бир
заманда – къычырыкъ-жиляу: «Бермез
ханны къызы Келмезни шайтаннга
урлатдыкъ!» – деп, дауур-гузаба
болдула. Алай болгъанлыкъгъа
табалмадыла.
Тай-Тери-Тон, бёдене болуп, ызларындан
жетип, жашны атыны къуйругъуна олтурду.
Сора жашха:
– Тохта, алып келген къызынга да бир
къарайыкъ, – деди.
Тохтап къарасала – къызны билегине
тагъылып бир юзюлген билек. Ол а –
къарауаш къызыны билеги. Ол Келмезни
асыры къаты тутхандан, билеги, юзюлюп,
Келмезни къолтугъунда келип къалгъан
эди.
Юзюлген билекни Тай-Тери-Тон алды. Сора
ючюсю да, кёк алашагъа минип, кетдиле.
Кетип бара, Тай-Тери-Тон жашны юйретди:
– Энди, бёрюге жетсек, мен сени жамычы
тюбюнгде бир ахырзаман ариу къыз
болурма. Сен а Бермез ханны къызы
Келмезни бёрюге бер. Сора мен, жамычыны
тюбюнден къарап, бёрюге кесими
кёргюзтюрме. Бёрю, мени кёрсе,
ёлтюрсенг да, Келмезни алмаз. Алай сен
бёрюге ант этдир. Ол санга жукъ
дауламазгъа ант этгенден сора, мени
анга берип, Келмезни алып кетерсе. Мен а
этерими кесим билирме, – деди.
Ол сёзле бла кетип бара, азмы жюрюдюле,
кёпмю жюрюдюле, бёрю жашагъан агъачха
жетдиле. Агъачны кетип баргъанлай,
«шырт» деп, алларындан бёрю чыкъды.
– Аха, келтирдингми? – деп, ол жашны
аллына турду.
– Келтирдим. Ма! – деп, жаш Бермез ханны
жангыз къызын узатды.
Жаш аны алай узатханлай, жамычыны
тюбюнден сурат кибик бир къыз къарады.
Ол заманда бёрю:
– Аха, бу уа неди? – деп сорду.
– Ол бир башха къызды.
– Угъай, бу къызны къой да, манга аны
бер! – деди бёрю.
– Къой, ол къыз сенде турмаз, шайтан
кибик, бир аман затды, – деп, жаш
багъалы этди.
– Бер! – деп, бёрю къаты болду.
– Алай эсе, бёрю, бу жолдан сора менден
жукъ сурамазгъа ант эт!
– Мен бёрюлени тукъуму бла ант этеме,
бу жолдан арт жанында сенден жукъ
сурамам, – деп къаргъанды ол.
Бёрю ол ахырзаман ариу къызны,
къолундан тутуп, уясына алып кетди. Кеч
къарангы болуп, бёрюню дорбунуна
жетдиле. О-о-й, дорбуннга кирселе, ичи
адам сюекден толу, отда да бир къазан
къайнай. Дорбунда бир ненча сагъат
олтургъандан сора, къыз:
– Эшикге чыгъарыгъым келеди, – деди.
Ол алай айтханда, бёрю, хырылдап:
– Угъай, мен сени эшикге иерик тюйюлме,
къоркъгъан этеме, – деп къойду.
– Да, сен къоркъаса деп, мен эшикге
чыкъмаймы турлукъма? Ма, жыжымны бир
къыйырын мени къолума байла, бир
къыйырын а кесинг тут, мен арлакъ
жайылайым, – дегенде, бёрю ол айтханча
этди.
Къыз а, жайыла барып, сылжырады.
Бёрю хайда сакъла, хайда сакъла,
жанындан безиди. Ачыуланып, бери
тартса, бир юзюлген адам билек аллына
келди. Бёрюге бек ачыу тийди. Мени алдап
кетди деп, жашха бек къаны къызды. Сора
жашны ызындан сюрдю.
Эрттенликде, кюн жангы къакъгъан
кезиуде, бёрю, жашны ызындан жетип:
– Аха, сен, мени алдап, юзюлген билекни
къоюп кетгенсе! – деп тохтады.
– Да бёрю! Аны, шайтан кибик, аман зат
болгъанын мен санга айтхан эдим да? Сен
кесинг алгъанса. Мени энди санга борчум
жокъду, –
деп, жаш бёрю бла даулаша тургъанлай,
чырпыладан чыммакъ акъ сакъаллы бир
киши чыкъды.
Жаш, кишини кёргенлей:
– Кел, алай эсе, ол кишиге сорайыкъ, ол
айтханлай этербиз, – деди.
Экиси да бардыла. Жаш, кишини аллына
сюелип:
– Бу бёрю менден бир къызны борчум ючюн
кеси тилеп алгъанды. Санга энди мындан
артында жукъ дауламам деп къаргъаннган
эди. Къыз а къайры эсе да сылжырагъанды.
Энди уа, алдагъан этгенсе деп, мени
къуууп келгенди. Бизден къайсыбыз
терсбиз? Бизге бир оноу эт! – деп тиледи
ол.
Киши:
– Тоба-тоба… – дей келип, къолунда
таякъчыгъы бла бёрюню тюз бурунуна
уруп, ёлтюрюп къойду.
Жаш, сейирсинип, бёрюге къарап, артха
кишиге къарагъынчы, киши, Тай-Тери-Тон
болуп, жанында сюелди.
Жаш, аны кёргенде, къууанды. Алай ол
киши Тай-Тери-Тон болгъанын а билмеди.
– Ай юйюнге, бёрю, ызымдан жетип: «Сен
мени алдап кетгенсе!» –
деп даулагъанды да, бир киши уа, таякъ
бла бурунуна къагъып, сойландырып
къойду, – деп хапарлады жаш.
Тай-Тери-Тон, билдирмеген кибик этип:
– Мен аны билеме-биле, къарап, кёрюп
тура эдим, – деди.
Ызы бла Тай-Тери-Тон, жашны кёлюн
жапсарып:
– Энди сени ызынгдан сюрюр адам да
жокъду. Къызда сени кибик мени да
къыйыным барды. Юлюшюмю беремисе? –
деди.
– Да, къаллай бир керек эсе да, мал бла
юлюшюнгю, къыйынынгы да къайтарырма.
Сен болмасанг, мен аны алалгъан да
эталлыкъ тюйюл эдим, – деп жууап
къайтарды жаш.
– Угъай, мал керек тюйюлдю. Къыздан
юлюш бер, – деп тохтады Тай-Тери-Тон.
– Къыздан санга къалай юлюш берейим? –
деп сорду жаш.
– Бир жаны – сени, бир жаны – мени, –
деп, Тай-Тери-Тон, секирип туруп, узун
бичакъны чыгъарып, къызны тюз башындан
сермеди.
Къыз, элгенип, энишге чёкгенлей,
ауузундан бир жилян, чартлап, жерге
тюшдю. Олсагъатдан Тай-Тери-Тон жилянны
бичакъ бла туурады. Сора жашха:
– Ахшы жаш, кёремисе? Бермез ханны
Келмез къызы деп ма бу жилян ючюн
айтхандыла. Кече бу къыз бла жатып,
тангнга киши сау къалмагъанды. Бу ат
мынга аны себепли аталгъанды. Хайда,
энди юйюнге элт. Сен адам болсанг, бу
санга къатын боллукъду. Уучу атанга
менден салам айт! Сени атангы Къара
къуш деген шуёху менме, – деп,
Тай-Тери-Тон, бир уллу къуш болуп, учуп
кетди.
Жаш бек ауара болду, болсада, алайда кёп
мычымай, къатынчыгъын да алып, юйюне
кетди.
«Энди жашымы бёрю жойгъан болур», –
деп, жашны атасы уллу бушуу-бушман
болуп тургъан кюнлени биринде жашы, кёз
къаматхан, ариу къызны да алып, келип
къалды. Жашны сау къалгъанына, алай
ариу къызны келтиргенине атасы-анасы,
къалгъан халкъ да къууанып, уллу той,
къурманлыкъ этдиле. Ол къурманлыкъда
кёп ач къарынла тойдула.
Жаш бла къыз да, юйдегиленип, бирге бек
насыплы жашап къалдыла.
БИЙЧЕ КЪАЛА
Эртте, озгъан заманда, узакъ тау
элледен биринде къатыны бла, кёп ууакъ
сабийчиклери бла да бир жарлы киши
жашап болгъанды. Сабийлери бары да
жашчыкъла эдиле. Жашланы таматалары
уста мараучу эди. Аны юйдегиси да бар
эди. Къалгъанлары уа алыкъа асыусуз
ууакъла эдиле.
Кёп да бармай, ала, аталары-аналары да
ёлюп, ёксюз къаладыла. Сабийле,
элден-элге барып, садакъа жыяргъа
кюрешип, кёп къыйынлыкъла сынайдыла.
Тамата къарындашлары, этер мадарын
тауусуп, сабийлени таза кечиндиралмай
башлагъандан сора, эсине былай келеди:
«Биз эл тюбюнде хыликкялыкъ болгъандан
эсе, мындан кетип, узакъ жерледе, къалын
агъачда къырылсакъ, ол игиди», – деп. Ол
мурат бла таматалары, сабийлени жыйып,
бирерине бирер садакъ да тагъып, бары
да элни къоюп кетедиле.
Аланы баргъан жоллары адам ётмез
къалын агъачла бла, терен къарлы
чегетле бла эди. Жолда тюрлю-тюрлю
жыртыучу жаныуарла, терк баргъан
огъурсуз тау суула, къарангы тау
кечеле, айыу мур-мурла, бёрю улуула,
тюлкю къычырыкъла, кёп минг санда
къанатлы тауушла былагъа кёп кере
тюбегендиле.
Ала жолда ненча кече, ненча кюн
баргъанларын айтыргъа къыйынды.
Болсада, кёп жюрюгенден сора, была бир
уллу къая дорбуннга жетгендиле. Тамата
къарындашлары:
– Биз элден бек узакъгъа кетгенбиз.
Энди не жашаргъа, не къырылыргъа
керекбиз. Сиз, хайт деп, жигит жашла
болсагъыз, къырылмабыз. Къуру кийик
ёлтюрсек да, жашарбыз, – дегенди.
Жашла, ол кюнден башлап, жашауларын ол
дорбунда бардырыргъа оноулашхандыла.
Таматалары, уугъа жюрюп, хар кюнден он
кийик ёлтюрюп тургъанды. Аны къатыны
уа, эт биширип, кийик териледен
сабийлеге кийимле тигип, аланы
кийиндирип, къошну тизгинин да ариу
жыйып тутханды. Жашчыкъла энди уллу
жашла болгъандыла. Тамата
къарындашлары аланы бир-бир уугъа
элтип, кийик ёлтюртюп, садакъ атаргъа
юйретип, бек мараучу жашла этгенди.
Юйюрге энтта бир жашчыкъ къошулгъанды.
Тамата къарындашларына бир жигитчик
туууп, аны атына Сюлемен деп
атагъандыла. Жашчыкъ, къуш балачыкъ
кибик, бек жигитчик болгъанды. Кеси да
аз-аз жюрюй башлагъанды. Ол заманнга
жашла барысы да, уллула болуп, уугъа
жюрюй тебирегендиле. Таматалары хар
кюн сайын он кийик, кичилери уа бирер
кийик ата тургъандыла.
Кичи къарындашла тогъузусу да уугъа
бирге, таматалары уа кеси башха барыучу
эди. Къарындашла, таматаларын сюймей,
зарлыкъ этип:
– Муну бизден неси артыкъды? Биз
тогъузубуз да жалан тогъуз кийик
ёлтюребиз, ол а кеси он кийик ёлтюреди,
аны къатыны, аны жашы… – деп,
тюрлю-тюрлю осал сёзле чыгъарып
башлагъандыла.
Бир кюн тамата къарындашлары, уудан
къыйын ауруп келип, кёп да жашамай, ёлюп
кетгенди. Къарындашла, аны ёлгенине бек
къууанч болуп:
– Энди къатынын, жашын да мындан
къыстайыкъ да, бу дорбуннга, кийиклеге
да кесибиз ие болайыкъ, – деп
оноулашхандыла.
Сора тамата къарындашларыны къатынын,
жашчыгъын да къыстагъандыла.
Келинлери:
– Да не этерикме? Сизни ёсдюрген мен
этген эдим. Энди сиз мени кёрюп болмай
эсегиз а, не мадар, – деп, эрин тауда
асырап, жашчыгъын да аркъасына кётюрюп,
къайры барырын кеси да билмей, эки кёзю
къарагъан жанына кетгенди.
Жолсуз жерлени, къалын агъачланы, ётюп,
ашсыз-суусуз, кёп къыйналып, анасы бла
баласы агъачдан тюзге чыкъгъандыла.
Къатын, кёп жол жюрюгенден сора,
узакъда бир элчик кёрюп, тюзюнлей ары
келгенди. Бу жарлы адам ким эсе да деп,
эл ашарыкъ, ичерик да берип, аны къонакъ
этгенди. Тиширыу, болгъан ишге ётюрюк
къошмай, башдан-аякъ кёрген
къыйынлыкъларын барын да элни
адамларына айтып:
– Мени эл нёгерге алыгъыз, барыр жерим
жокъду, – деп тилегенди.
Эл, оноу этип, аны эл нёгерге
алгъандыла, кесине да юйчюк
ишлегендиле. Ол кюнден тебиреп, ана бла
бала ол элде тынч-ырахат жашап
башлагъандыла. Жашчыкъ да, ёсюп, кеси
садакъ ишлеп, илишан атып, адам
айтып-айтмазча, аллай мараучу
болгъанды.
Бир кюн жашчыкъ, садакъ бла ойнай
тургъанлай, бир къызчыкъла
къошунчукълары бла суу алып
келгенлерин кёрюп, садакъ окъну атып,
къошунчукъларын сындыргъанды.
Къызчыкъла, къошунланы алып, жиляп,
аналарына баргъандыла. Олсагъат окъуна
къызланы аналары, Сюлемен сындыргъанын
билип:
– Энди, барыгъыз да, ол сизни
къошунугъузну атаргъа марап
башлагъанлай, сиз а: «Эй, сен аман
кюлтыпыс, сен, бизни къошунларыбызны
сындырыргъа киши болмай, атангча киши
болсанг а, ол хар кюнде он кийик ёлтюрюп
тургъанды!» – дегиз, – деп
юйретгендиле.
Биягъы къызчыкъла, суугъа бара
тургъанлай, Сюлеменни садакъгъа
жабышханын эслеп, бир аууздан тюз
аналары юйретгенча айтхандыла.
Жашчыкъ, ол сёзлени эшитгенлей, секирип
туруп, мудах болуп, юйлерине кетгенди.
Тюз эшикден кирир-кирмез, анасына:
– Анам, мени атам бармы эди? Бар эсе,
къайдады? – деп соргъанды.
Анасы:
– Сени окъдан кёзюн къакъмагъан,
ёмюрюнде бир тынчлыкъ да тапмагъан
атанг бар эди. Ол узакъда, таула артында
ёлгенди, кесин да анда асырагъанбыз.
Атангы тогъуз къарындашы да андадыла.
Атанг ёлгенден сора, ала экибизни да
къыстап ийген эдиле. Ала бизге жаудула,
–
деп, ишни барын да, тюз болгъаныча,
жашчыгъына хапарлагъанды.
Жашчыкъ:
– Анам, атамы сауутлары бармы эдиле?
Бар эселе, къайдадыла? – деп,
анасыны эки аягъын да бир уюкъгъа
сугъуп, атасыны сауутларын
чыгъартханды.
Анасы бла баласы, бир бирге къарап,
сауутланы да алларына салып,
жилягъандыла. Ол кюнден башлап,
Сюлемен, атасыны сауутларын да тагъып,
кетгенди. Анасы, жиляу-сыйыт болуп, не
кёп излеген эсе да, жашын тапмагъанды.
Жашчыгъ’а, атасыны къарындашларын
табар мурат бла, таула таба кетгенди.
Адам жырып ётмез къалын агъачлада,
куртлу чегетледе, жаныуар ызла, бёрю
сокъмакъла жашчыкъны аллында кёп
жолугъа эдиле. Ашаргъа аш тапмай, ол
тюрлю-тюрлю бузлагъан агъач кёгетле
бла жубана эди. Ишхилди, дугъум, туша
(къара ишхилди), наныкъ кибик, тау
жерледе битген кёгетледен сора башха
ашарыгъы жокъ эди. Кече къалгъан
жеринде, жаныуар ашамасын деп, терекге
мине эди. Жукълап, терекден кетмейим
деп, кесин жип бла байлай эди.
Бир кече ол, бир бийик терекни башында
чёгюп тургъанлай, къайда эсе да бир
узакъда от жарыкъ эслегенди. Терекден
тюшюп, садагъын да къолуна алып, ол от
жарыкъ таба тебирегенди. Бир ненча
сагъатдан бир уллу дорбунну ичинден от
жарыкъ да, адам дауурла да чыгъа
тургъан жерге жетгенди.
Дорбуннга иги къаршы келип къарагъанды
да, анда тогъуз адам, кийик териледен
кийимлери бла, кими жыр айта, кими эт
бишире, кими отда шишлик бура, бир
къауумлары да, жюкге алыннган къазанла
кибик, мулжарда аууп тургъанларын
кёргенди.
Кийик этле быкъылагъа асылып, садакъла
жугъутур мюйюзлеге тагъылып эдиле. Ол
кишиле уа – узун къара сакъаллыла,
агъач кишилеге ушай эдиле. Жашчыкъ,
жашыртын къараргъа не бек сюйсе да,
шишлик ийис аны кесине тарта эди. Бу
адамла аны атасыны къарындашлары
болгъанына ол толу ийнанып эди.
Жашчыкъ, садагъын да дорбундан
арлакъда букъдуруп, кеси уа:
– Ой, кече ахшы болсун! – деп, къошха
киргенди.
Агъач киши маталлы адамла, барысы да,
секирип ёрге туруп, садакъларын
сермегендиле. Болсада, жашчыкъны
хаталы адам болмагъанын эслеп:
– Ой, сау кел, жууукъ бол! – деп,
къонакъгъа алгъандыла.
Къарап-къарагъынчы жашчыкъны аллы
кийик шишликледен толгъанды. Ач болуп,
талай къыйынлыкъ кёрюп келген жашчыкъ,
кёп
ашаялмаса да, кесин тойдургъанды. Сора
хапар башланнганды.
– Сен кимсе? Къайдан келесе? Бизни
къалай тапдынг? – деп соргъандыла
къарындашла.
Жашчыкъ:
– Къайда жашагъанымы кесим да иги
билмейме. Бек узакъда жашайма, ёксюзме.
Отун этеме деп, агъачха баргъанлай,
ажашып, былайгъа келгенме, – деп
хапарлагъанды, тамата къарындашларыны
жашы болгъанын аладан букъдуруп.
– Эй, Аллах бизге къош сакълаучу берди!
– деп, къарындашла, къолдан-къолгъа
жетдирмей, жашчыкъны эркелетгендиле.
– Сен энди, ахшы улан кибик, къошну
сакълап, отну ёчюлтмей, суу алып, от
этип турурса, – деп юйретгендиле.
Бёлек заманны ол халда жашагъандыла.
– Мен да сизни бла уугъа барыргъа
сюеме, мени да элтигиз, – деп, жашчыкъ
кёп кере тилегенди, алай ала жашчыкъны
айтханын бир заманда да этмегендиле.
Жаш десек да, энди Сюлемен иги уллу
болгъанды. Къошда турмакълыкъ аны
эрикдиргенди. Бир кюн ата
къарындашлары тогъузусу да бир сыртны
уугъа кетген эдиле. Ала кёз туурадан
ташайгъанлай, Сюлемен, барып, таш
тюбюнден садагъын алып: «Мени атам он
кийикни дорбунда ёлтюрюучю болмаз
эди», – деп, кесин уучугъа санап, бир
тар къолну ичи бла ёрге таула таба
тебирегенди. Чыгъа барып, бир бийик
ыранны башындан къарагъанда, уллу
тогъайбаш жугъутурланы ыранда отлай
тургъанларын кёргенди. Аланы
ариулукъларына сейирсинип, кёп
къарагъандан сора, кийиклени ол
ыраннга тюшген жолчукъларына келип,
алайда аланы атаргъа бетжан ишлегенди.
Жугъутурла, юркюп, жаш таба
тебирегенлеринде, ол: «Аха, энди атамча
мараучу болаллыкъ эсем», – деп,
жугъутурланы марап, бир ненча кере
атханды. Ыраннга тигелеп,
къарагъанында, он уллу жугъутур
сойланып-сойланып жата эдиле. Жаш,
асыры къууаннгандан, аякъ тюбюнде чёп
сынмай: «Тюз тамам атамча киши болдум!»
– деп, кийиклени, боюнларын кесип, бир
жерге жыйгъанды. Бёрю-зат келип,
мыллыкларын ашамасын деп, чепкенин
бодуркъу этип, садагъын таш тюбюнде
букъдуруп, бир жугъутур башны да
къолуна алып, дорбуннга тебирегенди.
Кеч, къарангы болуп, дорбуннга
келгенди. Тышындан тынгылагъанды да,
ата къарындашлары аны юсюнден хапар
айтханларын эшитгенди.