Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 46

Ол заманда ат:
– Кёзлеринги къысып, ач, – дегенди.
Ахмат кёзлерин къысып, ачханда,
жетикюнлюк жолгъа жетип тура эди. Ат
дагъыда:
– Артынга бир къарачы, адам келемиди? –
деп соргъанды.
Ахмат, артына къарап, залим адамны
кёрюп, ол аланы ызларындан жетип
келгенин айтханды. Ол заманда ат:
– Таракъны ат, – дегенди.
Ахмат, хуржунундан чыгъарып, таракъны:
– Аллах бу таракъны чыпчыкъ да
ёталмазча чыгъанала эт, – деп, артына
атханды.
Ат:
– Кёзлеринги энтта да къысып, ач, –
дегенде, Ахмат кёзлерин къысып, ачханды
да, жетикюнлюк жолгъа жетип
тургъанларын кёргенди.
Артына къарап, ол залим адамны жетип
келе тургъанын эслегенди. Сора,
хуржунундан билеуню чыгъарып:
– Уллу къаяла бол! – деп, артха атханды.

Биягъы кёзлерин къысып, ачханда,
жетикюнлюк жолгъа жетип тура эдиле.
Ахмат, артына къарап, биягъы адам жетип
келе тургъанын кёргенди. Хуржунундан
кюзгюню чыгъарып:
– Уллу къаяла бол! – деп, аны артха
атханды.
Биягъы кёзлерин къысып ачханда,
жетикюнлюк жолгъа жетип тура эдиле.
Ахмат, артына къарап, биягъы адам жетип
келе тургъанын кёргенди. Хуржунундан
кюзгюню чыгъарып:
– Аллах, сен уллу кёл эт бу кюзгюню! –
деп, аны артха атханды.
Кюзгю, уллу тенгиз болуп, ол адам а
тенгизден ёталмай къалгъанды. Ахмат,
атдан тюшюп, анга суу ичиргенди. Ол
залим адам сууну ол жанындан:
– Къулунг болурма, атны къуйругъундан
къыл юзюп атсанг, – деп къычыргъанды.
Ахмат, аны айтханына эс бурмай, атына
минип, кетип къалгъанды.
Кёп заманны айланып, келе-келгенде, бир
эл кёрюннгенди. Ол заманда ат:
– Ахмат, жалкъамдан бир тюк алып,
бошлап къой мени, – дегенди. –
Керекли кюнюнгде аны отха жетдирсенг,
мен келирме. Сен а жыртыкъ
быстырларынгы кий да, юсюнгдегилеринги
уа, иерге байлап, тюшмезча эт.
Ахмат, ат айтханча этип, кесини жыртыкъ
быстырларын кийип, атны бошлап, элге
кетгенди. Ол, элге кирип, жашау этер
ючюн, иш сурай, ханны юйюне келгенди.
– Ахшы хан, мени юйюм жокъ, къайда
къарыным токъ болса, анда къала
айланама. Сенде мени къолумдан келирча
бир иш болурму? Хакъны да излемейме,
къарынымы тойдурсанг, – дегенди Ахмат
ханнга.
Хан Ахматны терек бахчаланы сакъларгъа
алып, анга жашаргъа бир бузула тургъан
юйчюкню бергенди. Ахмат бир заманда
башындан бёркюн тешмегенди. Терек
бахчада ишлеген адамла, Ахматны атын
билир хыйсапдан, бир кюн, келип:
– Атынг неди? – деп соргъандыла.
– Да мени атым не болгъанын билмейме.
Атам-анам болмай ёсгенме. Адамла
чыгырбаш деучю эдиле манга, – деп
жууаплагъанды.
Ол кюнден башлап, Ахматха халкъ
Чыгырбаш деучю болгъанды.
Ахмат кёп заманланы байны терек
бахчасын сакълагъанды. Бир эрттенликде
жукълап тургъанлай, ханны гитче къызы,
айлана келип, алайгъа жетип, Ахматны
кёргенди.
– Ярабий, Чыгырбаш жукълапмы
къалгъанды? – деп, барып къарагъанында,
Ахматны бёркю бир жанына кетип, бёркню
тюбю уа не эсе да жылтырап тургъанын
кёргенди.
Къыз, шыбыртсыз барып, бёркню сермеп
алгъанында, Ахматны чачы алтын
болгъанын кёргенди. Сора адам кёрмесин
дегенча, тёгерегине къарап, ызына
айланып, чыгъып кетгенди. «Бу жаш атына
Чыгырбаш деп нек атагъан болур, чачы
алтын болуп тургъанлай?» – деп, сейир
этгенди къыз. Жашха кёзю къарап: «Мен
мынга барыргъа керекме», –
деген умутда юйюне кетгенди. Къызны
жюрегине сюймеклик ауруу тийгенди.
Бир кюн ол, эки эгечи бла олтуруп, ушакъ
эте тургъанларында, эгечлерине:
– Биз къачаннга дери юйге жыйылып
турлукъбуз? Киши юйюне чыгъаргъа мени
да заманым болгъанды. Атабызгъа
айтайыкъ да, бизни киши юйюне берсин, –
дегенди.
Къызла, аталарына айтыргъа къоркъуп,
бир къуртха къатынны чакъырып, аны
аталарына келечи этип ийгендиле.
Къуртха къатын юч табакъ алып, бир
табакъгъа – чириген харбыз, башха
табакъгъа – чирип башлагъан харбыз,
ючюнчюсюне да жетген харбыз салып,
ханнга элтгенди. Хан:
– Неди сени бу келтиргенинг? – деп
соргъанда, къуртха къатын, табакъланы
столгъа салып:
– Багъалы хан, кёремисе, бу харбыз
заманында алынмагъанды да –
озуп, чирип кетгенди. Бу харбыз да озуп,
чирий башлагъанды. Бу уа жетип, заманы
болуп турады. Сени къызларынгы эрге
берир заманлары да озуп барады, аланы
оноуларын нек этмейсе? – дегенди.
Бай хан, кёп сагъыш этип, къуртха
къатынны айтханы керти болгъанын
ангылап:
– Да кимге берейим, кесимча, бай адамла
керекдиле, айт, къалай этейим? – деп
соргъанды.
Къуртха къатын:
– Битеу, гитче-уллу деп къарамай,
халкъны жый да, къызларынгы къолларына
боза аякъла бер. Къызла аланы кимге
берселе, къызларынгы ол адамлагъа,
тыймай, берип, барма къой, – деп
юйретгенди.
Хан, уллу-гитче демей, битеу халкъны
жыйгъанды. къызларына боза аякъланы
берип:
– Хайдагъыз, сайлагъаныгъызгъа
аякъланы беригиз, – деп, халкъгъа
бошлагъанды.
Къызла, аякъланы айландыра келип, эки
таматасы эки байны жашларына
бергендиле, гитче къыз а, берир адамын
тапмай:
– Халкъны барысын да жыймагъансыз, –
деп тохтагъанды.
– Ким керекди санга? Чыгырбашдан сора,
келмеген къалмагъанды, – дегенди
атасы.
– Аны да чакъырыгъыз, – деп сюелгенди
къыз.
Ахматны чакъырып келгендиле. Къыз,
тёгерекге айлана келип, боза аякъны
Ахматны къолуна бергенди.
– Ай, итден туугъан, Чыгырбаш
къарауашыма къызымы берип, халкъгъа
мен къалай чыгъарыкъма? – деп, хан,
барып, аякъны сыйырып алгъанды.
Къыз, дагъыда айлана келип, боза аякъны
къайтарып Ахматха бергенди. Хан
дагъыда, аякъны сермеп алып:
– Башха адамны сайла, – деп, боза
аякъны къызыны къолуна тутдургъанды.
Гитче къыз, боза аякъны алып:
– Атам, боюнуму кессенг да, башха
адамгъа барлыкъ тюйюлме. Мен бу жашны
сайлагъанма, – деп, аны биягъы Ахматха
бергенди.
Ол заманда атасы халкъ аллында:
– Жамауат, бюгюнден ары къызымы харам
этеме, жалчыма барама деп, бетими
жойгъанды. Элтигиз, экисин да ол эски
юйге атыгъыз, – деп сёлешгенди.
Эки тамата къызын а бай жашлагъа берип,
юйле ишлетип, къатында жашатып
башлагъанды.
Ахмат бла ханны гитче къызын киши
адамгъа тергемей, киши къатларына
бармай, кёп заманны алай жашагъандыла.
Ахматны тиширыучугъу бир кюн:
– Ахмат, атабыз бизни адамгъа
тергемейди, къатыбызгъа адам келмейди.
Биз былай бла къалай жашайыкъ? Кел,
башха жерге кетейик, –
дегенди.
– Ашыкъма, атабыз бизни адамгъа санар
кюн да чыгъар, – дегенди анга Ахмат.
Къаллай бир жашагъан болур эдиле, аны
билмейме, алай бир кюн: «Ханны къой
къошун сюрдюле!» – деген къуугъун
келгенди. Хан, эки киеуюн да алып,
Ахматха жукъ айтмай, къой къошну
къайтарыргъа кетгенди. Ол хапарны
эшитгенде, Ахмат къатынчыгъына:
– Сен хайт деп тур, мен ызларындан бир
барайым, – деп, тюеге минип, кетгенди.
Элни ичи бла бара туруп:
– Ой, ханны чыгырбаш киеую барады, жол
беригиз, чырмамагъыз! –
деп, масхара этип, ызындан къычыргъанла
болгъандыла.
Ахмат, элден чыкъгъанлай, тюеден тюшюп,
ат тюкню чыгъарып, къабындыргъанды.
Олсагъатдан:
– Не жумушунг барды? – деп, ат жетгенди.

Ахмат, терк окъуна кийимлерин кийип,
секирип атха минип:
– Ханны къой къошу сюрюлгенди да, аны
къайтарыргъа керекди, –
дегенди.
– Кёзлеринги жап да, иги кесек туруп,
алай ач, – дегенди ат анга.
Ахмат, кёзлерин къысып, ачханда, уллу
ёзенде къойланы сюрюп бара тургъанланы
кёргенди. Атны ары уруп, сюрюп баргъан
адамланы къырып, къойланы ызларына
къайтаргъанды. Ол, къойланы сюрюп келе
тургъанлай, хан бла аны эки киеуюне
тюбегенди.
– Эй, ахшы улан, къой къошну къайры
сюрюп бараса? Къош мениди, биз аны
къайтарыргъа келебиз, – дегенди хан.
Ахмат, атны тыйып:
– Къошну сюрюп баргъанланы къырып,
къойланы къайтарып келеме. Сени
къошунг эсе, ал да сюр, – дегенди жаш.
Хан:
– Сау бол. Мен санга не ахшылыкъ этейим?
Кел элибизге, сен сайлагъан затынгы
берейим, – дегенде, Ахмат:
– Угъай, сау бол, тютюнюнг бар эсе, бир
тютюн бер, тютюнюм тауусулуп келеме, –
дегенди.
Хан, хуржунундан алтын юллесин
чыгъарып, ичине тютюн къуюп, Ахматха
бергенди. Ахмат, юллени алып, терк
окъуна тютюнюн тёгюп, хуржунуна сугъуп,
атын уруп, секирип кетгенди. Элге жетип
башлагъанда, атын бошлап, тюеге минип,
юйюне келип, юллени къатынына
асыраргъа бергенди.
Бир бёлек замандан сора: «Ханны тууар
къошу сюрюлгенди!» – деген хапар
чыкъгъанды. Бай хан, биягъы эки тамата
киеуюн да алып, тууар къошну
къайтарыргъа кетгенди. Ахмат да, тууар
къошну сюрюлгенин эшитгенде, тюеге
минип, ызларындан болгъанды. Халкъ
масхара эте, элни ичи бла ётюп, элден
чыкъгъанды. Сора, тюеден тюшюп,
хуржунундан ат тюкню чыгъарып,
къабындырып кёргенлей, ат:
– Не жумушунг барнды? – деп, жетгенди.
Ахмат, терк окъуна кийимлерин кийип,
секирип атха минип:
– Ханны тууар къошун къайтарыргъа
керекди, – деп билдиргенди.
Ат:
– Кёзлеринги къысып, ач, – дегенди.
Ахмат, кёзлерин къысып ачханда, уллу
ёзенде тууар къошну он атлы болуп сюрюп
баргъанларын кёргенди. Уллу бичагъын
чыгъарып, кимин бичакъ бла, кимин ат
ёшюню бла уруп, ёлтюрюп, тууар къошну
ызына къайтарып келе, жолда биягъы
ханнга тюбегенди. Хан, Ахматны къатына
келип:
– Къайры сюресе бу тууар къошну? Бу
мени къошумду, – дегенди.
Ахмат:
– Угъай демейме, сени къошунг эсе, сюр.
Он адам сюрюп бара тургъанлай, жетип,
сыйырып келеме, – дегенди.
Тёртюсю да тууар къошну сюрюп келе
тургъанлай, суусап болуп, Ахмат ичерге
суу излегенди. Хан, артмагъындан алтын
суулугъун чыгъарып, аны Ахматха
узатханды. Ахмат, сууну ичип, суулукъну
да хуржунуна салып, атын уруп, алайдан
кетип къалгъанды. Къарап-къарагъынчы,
элге жетип, жыртыкъ быстырларын кийип,
атын бошлап, тюеге минип, юйюне
къайтханды.
Бир бёлек замандан: «Ханны жылкъы къошу
сюрюлгенди!» – деген къуугъун
келгенди. Ахмат:
– Бар атанга, мени да алсын излерге,
ёнге этмесем да, атларын тутарма, – деп,
къытынчыгъын атасына ийгенди.
Ахматны къатыны, келип, атасына эрини
айтханын билдиргенде, ол а, тынгыларгъа
да сюймей, къызын къыстап ийгенди. Эки
киеуюн да алып, хан жылкъы къошун
къайтарыргъа кетгенди. Ахмат, биягъы
тюеге минип, элни ичи бла аланы
ызларындан тебирегенди. Элден
чыкъгъандан сора, атын чакъыргъанды.
Кийимлерин кийип, ханны жылкъы къошун
сюргенлени да жетип, аланы къырып,
жылкъы къошну артха сюрюп келе
тургъанлай, ханнга тюбегенди. Хан
жылкъы аныкъы болгъанын билдиргенинде,
Ахмат:
– Сени эсе, сюр юйюнге, – деп
къойгъанды. Сора: – Билегим жаралы
болгъанды, байларгъа затынг жокъмуду?
– деп соргъанды.
Хан, хуржунундан чыгъарып, жан
жаулугъун бергенди. Ахмат, аны да алып,
билегин байлап, атын уруп кетгенди.
Элни къатына келип, эски быстырларын
кийип, атын да бошлап, тюеге минип,
юйюне къайтханды. Ахматны къатынчыгъы,
аны келе тургъанын кёрюп, чабып, аллына
барып:
– Жылкъыны къайтардынгмы? – деп
соргъанды.
– Жылкъыны къайтарып, атабызны аллына
сюрюп келеме. Ма бу жаулукъну букъдур,
керек болгъан заманда чыгъарырса, –
дегенди.
Экиси да бузулгъан юйчюкде, киши
къатларына бармай, адамгъа тергелмей,
алай жашап тургъандыла.
– Ханны къой къошун къайтаргъан ким
болур?
– Ханны тууар, жылкъы къошун
къайтаргъан кимди?
– Ханны эки киеую.
– Къатыныны къатындан кетмей, жукълап
тургъан а кимди?
– Ханны чыгырбаш киеую! – деп, халкъ
масхара этип тургъанды.
Бир кюн, ханнга ауруу тийип, ол онгсуз
болуп, халкъ юсюне басыннганды. Гитче
къызы да, келип, эшик артында олтуруп,
жилягъанды. Хан, кёзлерин ачып,
киеулерин чакъырып:
– Ол жерде, ол жерде жулдуз сураты бла
мангылайында бир марал барды. Ол
маралны, ёлтюрюп, сол эмчегинден сют
саууп, онг жапхагъындан эт алып
келигиз. Этни ашап, сютден ичсем, сау
боллукъма, –
деп буюргъанды.
Байны эки киеую да, атлагъа минип,
кетгендиле. Ахматны къатынчыгъы, келип,
анга ханны айтханын билдиргенди. Ахмат,
биягъы тюеге минип, кетгенди. Элни
къыйырында Ахмат атын чакъыргъанды,
анга хан айтханны билдиргенди. Ат:
– Ахмат, марал кёрмезча, къаты букъ да,
ол суу ичерге келгенлей, атып, жулдуз
мангылайына ур, алайдан уралмасанг,
ёллюк тюйюлдю, –
деп юйретгенди.
Ахмат бугъуп тургъанлай, бир уллу марал
келгенди. Ол суу ичип башлагъанлай,
Ахмат, атып, маралны жулдуз тамгъасына
ургъанды. Марал жыгъылгъанды, Ахмат,
аны къатына барып, боюнун тартханды.
Маралны соя тургъанлай, ханны эки сыйлы
киеую келгендиле.
– Эй, ахшы улан, маралны этинден бла
сютюнден берсенг, не айтсанг да, берир
эдик. Бизни къайын атабыз, ауруп, ёле
турады, маралны этинден ашап, сютюнден
ичсе, иги боллукъду, – деп тилегендиле
ала.
– Да ауругъан адамгъа жарарыкъ эсе, мен
берейим, сиз а, атамы мухуру барды да,
аны жауурунларыгъызгъа салдырыгъыз, –
дегенди Ахмат алагъа.
Сора, экисини да жауурунларына мухурла
салып, маралны сол жапхагъындан эт, онг
эмчегинден сют бергенди. Ханны
киеулери кетгенлей, Ахмат маралны онг
жапхагъындан эт, сол эмчегинден сют
алып, атына да минип, ызларындан
тебирегенди.
Юйюне келип, атындан тюшюп, юйге
киргенди. Къатынчыгъы Ахматны юсю
алтынча жылтырап, дунияны жарытханын
кёрюп, чабып къучакълагъанды. Ахмат,
анга этни да, сютню да берип:
– Мен бир кесек солуюм. Сен а, этни
биширип, сютню къайнатып хазыр эт, –
дегенди.
Ханны эки киеую, къууанып, этни, сютню
да алып, юйге келгендиле да:
– Сени аманатынгы толтурдукъ, – деп,
къайын аталарына алай айтхандыла.
Хан, секирип къобуп:
– Неди бу юйню ичиндеги ийис? Мен ёлеме,
кетеригиз, не зат келтирген эсегиз да!
– деп къычыргъанды.
Киеуле, мудах болуп:
– Бизни алдап, этни да, сютню да башха
жеринден берген болур. Энди уа не
этейик? Атабыз ёледи, – деп, сагъышха
къалгъандыла.
Ол заманда Ахмат, этни ариу жарашдырып,
юллени ичине тютюн къуюп, табакъны
къыйырына салып, сютню алтын
суулукъгъа къуюп, аланы барысын да жан
жаулукъ бла жабып:
– Энди элт, атанга бер, – деп, къатынын
жибергенди.
Байны къызы юйюне кирген заманда, хан,
секирип къобуп:
– Неди бу ариу ийис? Аурууум иги болуп
башлагъанды, – дегенди.
Атасыны аллына барып, гитче къызы:
– Ма, атам, быланы санга гитче киеуюнг
жибергенди, – деп, атасына табакъны
бергенди.
Хан, этден ашап, сютден ичип, сау
болгъанды. Гитче къызын аллына
чакъырып:
– Къызым, мен санга этип тургъаным ючюн
кеч. Энди билдим мени къой, тууар,
жылкъы къошларымы да ким
къайтаргъанын. Бар да, киеуню юйге
келтир, – деп, жибергенди.
Халкъ ханнга уллу сейир этип
тургъанлай, Чыгырбаш деген киеую,
дунияны жарытып, къатынчыгъын да алып,
ханны юйюне келгенди. Хан, Ахматны
аллына барып:
– Мен терс болгъанма, кеч мени,
бюгюнден ары байлыгъым сениди, –
деп, къучакълагъанды.
Ахмат ханнга:
– Багъалы атам, жамауат! Мен байлыкъ
алыргъа келмегенме, алай сизден бир зат
тилерикме, аны тынгылы этсегиз, –
дегенди.
Хан да, халкъ да:
– Айт, не затды ол? – дегендиле.
Ахмат, тёгерекге къарай келип, эки
киеуню кёрюп:
– Атам, жамауат! Атамы эки къулу бар
эди. Экисини да жауурунларында мухурла
салыныпдыла. Ол адамланы мен тапсам,
манга къулгъа беригиз, – дегенди.
Аны эшитгенде, ханны эки киеую да,
къатынларын да алып, алайдан къачып
кетгендиле. Бюгюн-бюгече да жокъдула.
Ахмат а, ханны ырысхысына ие болуп,
бюгюн-бюгече да жашайды. Не аламат, не
сейир –
сабийлери уа жокъду. Тюнене кече алада
бир къошун боза ичип кетгенме.
– Саулугъубуз бек игиди, ёмюрюбюз
тауусулгъунчу ёллюк тюйюлбюз, – деп
турадыла.
ЫНДЫРБАЙ УЛУ МАХАМЕТ
Бир мараучу, таугъа чыгъып, кийик
ёлтюргенди, аны, союп, шишлик этип:
«Бисмилляхи», – деп, ашаргъа ауузуна
элтгенлей, кийик, сау болуп, къачып
кетгенди.
– Астофирулла, бу не сейир-аламатды?! –
дегенди мараучу.
Сора кийик, артха айланып:
– Бу сейир-аламат тюйюлдю, Ындырбай улу
Махаметге барсанг, сейир-аламатны ол
айтыр, – дегенди.
Уучу: «Бу сейир ишни кёремисе, Ындырбай
улуна барып кёрейим», –
деп, жолгъа чыкъгъанды.
Айлана, жюрюй кетип, къара эшекле бла
ындыр баса тургъан бир адамны юсюне
баргъанды.
– Иш къолай болсун! – дегенди.
Ол да:
– Сау кел, сау бол! Не айланаса? – деп
соргъанды.
– Мен Ындырбай улу Махаметни излей
эдим, – дегенди уучу.
– Ындырбай улу менме, – дегенди ол
адам.
Сора, ишин бошап, юйюне элтгенди. Уучу
хапарын айтханда, Ындырбай улу Махамет
да анга кесини хапарын айтханды:
– Да бир ингирде: «Хей!» – деп, эшикден
бир къара атлы къычырды. Мен да эшикге
чыкъдым. Атлы: «Аллах, сен муну ит эт!» –
деп, къамичи бла сыртыма урду. Мен да ит
болдуым. Кесим ит болуп, арбазда
къалдым. Ол а юйюме, къатыным болгъан
жерге, кирди. Мен ол кече, ит болуп,
ачдан ёле, танг атхынчы арбазда турдум,
ол а, танг атхынчы юйде туруп, кетди.
Алай бла, ол кече келе, кюндюз кете
турду. Сора, акъылым – адам, сыфатым ит
болуп туралмай, айланыргъа чыгъып
кетдим. Мен да кетип баргъанымлай,
жолда бир байны къошу кёчюп келе тура
эди. Аны итлери, чабып, мени таладыла.
Сора малланы иеси, мени кёргенлей:
– Иги ит кёрюнеди, – деп, итледен
сыйырып, элтип, арба тюбюне такъды.
Кеч болуп тохтады да, бизге, итлеге, аш
бердиле. Мен ашамадым. Кеслерине берген
ашларындан бергенлеринде, ашадым.
Сюрюучюледен бири къыйыргъа жатаргъа
баргъанда, мен да, аны бла барып, аны
жанына жатдым. Кечени бир заманында
къойлагъа бёрю чапды. Тутуп, къойладан
бирин чалмандан тышына атды. Мен да,
адам акъылым болгъаны себепли, бёрюню
жетип, ёлтюрдюм. Къой да ёлдю. Мен да
алайны сакълап, танг атхынчы турдум.
Сюрюучю уа уянмагъан эди. Сора, танг
аласына келип, сюрюучю къойну ёлюп
тургъанын кёрюп, мен кесген сунуп, мени
таякъ бла тюйдю. Мен сынсыдым. Сора
малланы баш иеси келди. Къойну да,
бёрюню да ёлюп тургъанларын кёргенде:
– Муну ит тутмагъанды. Бёрюню ёлюп
тургъанын кёремисе? Аны бу ит
ёлтюргенди, – деп, мени башымы сылап,
къатына чакъырды.
Къошха, элтип, кеслерине этген ашдан
ашатды, сыйлап, ариу къарады.
Ол кюнден башлап, къарыуума къошула
башлады. Ыстауатха ненча бёрю келди эсе
да, барын да мен ёлтюрюп, кесип турдум.
Сора мени хапарым дуниягъа чыкъды.
Кече сайын бир жаныуар бир ханны
къызыны къанын эмип, алай кетип
болгъанды. Мени хапарымы эшитип, хан,
мени тилей, бу адамгъа келди. Сора
сюрюучю, кёп сагъыш да этип, амалсыз
болуп, итни хаухлугъун берип, айтды:
– Элт, алай артда къайтар. Адам ашдан
башха аш да ашамайды, иги къара, – деди.
Хан, боюнума сынжыр салып, алып кетди.
Сора мени, элтип, ашатып, къызны жатхан
орундугъуну къулагъына такъды. Кечени
бир заманында бир къара киштик, кирип,
къызны юсюне болгъанлай, мен сермеп,
киштикни тюпледим. Ол заманда киштик:
– Къой, сен ит тюйюлсе, Ындырбай улу
Махаметсе сен. Мен да киштик тюйюлме –
обурма. Ёлтюрме мени, бюгечеден сора,
бери келмем. Мен да бир кюн санга бир
жарарма, – деп тиледи.
Эрттен болду. Хан, келип, къызына хапар
сорду. Къыз хапар айтды. Киштик да
къызгъа барыуун къойду. Хан, андан сора,
манга бютюнда иги къарады, боюнума бир
хуржун алтын тагъып ийди.
«Кеси юйюме барсам, бу алтынланы да
алып, къатынымы бир жаны аурумазмы?» –
деп, ыстауатха бармай, юйюме бардым.
Баргъанымлай, къатыным кёрдю. Юйден бир
къыпты алып чыкъды. «Бойнакъ, харип», –
деп, къатына чакъырып, хуржунну алып
кесди, сора суу агъач бла тюйдю. Мен да,
арлакъгъа къачып, сынсып жатдым. Биягъы
киши ингирде келди. Мени, кёрдю да,
къамичи бла уруп, уку этди. Не этерик
эдим, учдум да, бир терекге къондум.
Кюндюз, кёзлерим кёрмей тургъанлай,
сабийле, ойнай келип, тутдула. Ойнай,
тарта-соза кетдиле да, бир къанатымы
сындырдыла. Мен алай амалсыз
болгъанлай, суугъа келген бир къатын,
сабийлеге ашыкъла берирге айтып, мени
аладан алды. Бу къатын а ол мен ёлтюрмей
ийген обур болгъанды. Сора ол мени,
юйюне элтип, къанатымы байлап:
– Эй, Ындырбай улу Махамет, башынга не
аман кюн келгенди. Мен санга бир
жараргъа айтханем да, – деп, къанатымы
сау этди.
Сора бир кюн манга:
– Сен энди учарча болгъанса. Уч да,
юйюнге бар, ожакъдан тюш. Къатынынг да,
ол киши да жукълап болурла. Къабыргъада
ол сени, уруп, ит этген, уку этген
къамичи тагъылып болур. Анга: «Аллах,
мени биягъыча Ындырбай улу Махамет эт»,
– деп, сыртынгы ышысанг, адам болурса,
бурунча. Андан сора уа дертинги аладан
сюйгенингча алырса.
Мен, учуп барып, ол айтханча этдим. Адам
болдум. Сора:
– Аллах, сен быланы экисин да къара
эшекле эт, – деп, аланы ол къамичи бла
урдум.
Экиси эки къара эшек болуп, пырх-пырх
этип турдула. Сюрдюм да, аланы оруннга
урдум, юйюме кирип жатдым. Ма бу сен
кёрген эки эшек аладыла. Андан бери мен,
тиширыугъа ийнанмай, кеси аллыма
жашайма. Ындыр, сабан да была бла этип
турама. Сен менден тамаша-сейир сурап
келгенсе, ма мени хапарым буду, – деп
хапарын бошады. «Тал таякъгъа таянма,
тиширыугъа ышанма», – деп ма муну ючюн
айтылгъанды.
ЖАШЧЫКЪ БЛА КЪОЧХАРЧЫКЪ
Элде хар ким да таныгъан бир киши,
къатыны ёлгенден сора, жашчыгъы бла
кеси къалгъан эди. Юйде аш-суугъа да,
кир-кипчикге да, тиширыуча, эр киши
хазна болалмайды. «Жашчыкъгъа бир иги
къарагъан тиширыу келтирейим», – деп,
ол киши къоншу элге кетгенди.
Кёп да турмай, ол бир кёккёз къатынны
келтиргенди. Ол къатын, кесине сабий
туугъунчу, жашчыкъгъа аман тюйюл эди.
Кесине жаш туугъанлай, жашчыкъны, не
юсюне, не къарынына къарамай, сансыз
этип къойгъанды. Жашчыкъ хар кюн сайын
сюрюу ызындан кете эди. Юсюнде-башында
жокъ, къарыны – ач.
Бир кюн ёксюз жашчыкъ сууукъдан жиляй
тургъанлай, бир къарт къочхар, сюрюуден
айырылып, жашчыкъны къатына келип,
былай соргъанды:
– Жашчыкъ, нек жиляйса?
– Сууукъдан, – деп жууаплагъанды
жашчыкъ.
– Мени сол мюйюзюмю онг жанына бир
бурчу, – дегенди къочхар.
Жашчыкъ, секирип къопханды да,
къочхарны сол мюйюзюн онг жанына
бургъанды. Мюйюз чыгъып келгенди. Аны
ызындан, къарагъа боялгъан чарыкъла,
жылы шалбар, ышымла, ич кийимле,
башлыкъчыкъ бла жамычы, жылы тон,
къаптал, бёрк дегенча, ахшы кийимле
чыкъгъандыла.
– Энди мюйюзню, онг жанына буруп,
жерине орнат, ахшы улан, –
дегенди къочхар. – Ол кийимлени уа
бусагъатдан юсюнге кий, – деп
къошханды да къочхар, айланып сюрюуге
кетгенди.
Жашчыкъ къууанып, аягъы тюбюнде чёп
сынмай жюрюй эди. Энди аны юсю-башы –
жылы, ушагъыулу, кирсиз. «Менден
насыплы хазна жаш болмаз», – деп ойлай
эди жашчыкъ. Ингирде юйге келсе, ёге
анасы жашчыкъгъа къынгыр къарагъанды.
Аллына гыржын да салмагъанды. Атасы
келгенлей, жашчыкъдан эсе, ёге анасы
алгъа тарыкъгъанды:
– Кёремисе муну, бу жапысы бла бу
ёсмезлик омакъ кийинирге кюрешеди.
Къайдан тапханды бу быллай кийимлени?
Баям, къойладан окъуна сата болур.
Атасы, олсагъатдан барып, орунда
къойланы санагъанды. Аланы санлары тюз
чыкъгъанды. Болсада жашчыкъ ушхууурсуз
жатханды.
Эрттенликде эртте къобуп, биягъы
жашчыкъ сюрюуге кетгенди. Ачдан
амалсыз болуп, жашчыкъ, тёрт бюкленип,
жерге аугъанды да, аяусуз жиляп
башлагъанды. Ол заманда биягъы къочхар,
келип, таза тау тилде былай сёлешгенди:
– Энди уа, шуёхум, санга не болгъанды?
Юсюнг-башынг – жылы, аякъ кийнмлеринг
да аман тюйюлдюле. Бир айтчы, неге
жиляйса?
– Ач болгъанма. Ачдан жиляйма.
– Мени онг мюйюзюмю сол жанына буруп
бир кёрчю, – дегенди къочхар.
Кёпмю мычырыкъ эди жашчыкъ? Эрлай
мюйюзню онгуна бургъанды да, аны
ичинден исси жёрмеле, бауур, сохта, орта
илик, хычинле, къалачла, конфетле да
къуюлуп къалгъандыла. Жашчыкъ, ахшы
тойгъанды да, кесинден къалгъанын,
къайтарып, мюйюзню ичине жыйгъанды.
Мюйюзню онг жанына буруп, биягъы жерине
орнатханды. Къочхар да, къайтып,
сюрюуге къошулуп къалгъанды.
Ол кюнден сора, жашчыкъгъа кюн
туугъанды. Ол энди не ач, не жаланнгач
болмай эди. Жюрекчиги къууанып, жашчыкъ
жырлап, сюрюу кютгенди. Ёге анасы уа,
муну бети неден жарыкъ болгъанын
билирге сюйюп, сынчылап айланнганды.
Бир кюн марлап къарай, къочхар бла
жашчыкъ сёлеше тургъанларын кёргенди.
Ол кюн ёге ана эрине:
– Эй киши, юйде эт жокъду. Сюрюучюге,
сабийге да эт керекди. Бир къой сой, –
деп къысханды.
– Да кесер къой жокъду, – дегенди эри.
– Къалай жокъду? Ма ол семиз къочхарны
сой, киши, ол сюрюуню бузуп жюрюйдю.
– Къочхар сюрюуню къалай бузар?
– Сен не билесе? Мен кёргенме аны не
этгенин. Аны соймасанг, ма кёрюрсе,
бизни ыстауатыбыз тюп болур.
– Да алай эсе, сен айтханны этейик.
Ингирде, сюрюу келгенлей, ол сен айтхан
къочхарны кесерме.
Бу ушакъны жашчыкъ эшитгенди. Ол, мудах
болуп, сагъышха къалгъанын кёрюп,
къочхар жортуп жетгенди.
– Не болгъанды, мени багъалы шуёхум? –
дегенди къочхар.
Жашчыкъ, жашырын тынгылап, ёге анасы
атасын къочхарны кесерге амалсыз
этгенин айтханды.
– Болсун. Аны ючюн сагъыш этме.
– Къалай сагъыш этмейим, сенсиз мен
къалай жашарма?
– Алай эсе, ахшы улан, мен айтханны
эсингде тут. Хайт де!
– Айт. Тынгылайым.
– Ингирде, сюрюуню оруннга ургъанлай,
атанг санга: «Бар, жаш, ол къочхарны
тутуп кел!» – десе, сен эки хуржунунгу
да кюлден толтуруп келирсе да, мени,
тутуп, элтирсе. Ашыкъгъан а этме,
ингирни къарангы болургъа къой, мени
жыгъып, санга уа аякъларымы тутаргъа
буюрса, сен иги хазыр болуп тур. Ёге
ананг чыракъны тутар. Атанг бичакъны
мени боюнума бургъанлай, кёзлерине кюл
къуй. Ёге анангы кёзлерине да алай эт,
чыракъны сындыр да, мени аякъларымы
бошла. Кесинг да секирип мени сыртыма
мин. Андан къалгъан ишни мен кесим
этерме, – деп юйретгенди къочхар жашха.
Ингир болуп, жашчыкъ да сюрюуюн элге
сюргенди, ол, хар кюндеча, къойланы
оруннга жыйгъанды. Жашчыкъны чакъырып,
атасы былай буйрукъ бергенди:
– Бар да, ол къочхарны, тутуп, бери алып
кел. Юйде эт жокъду, мал кесмесек.
Олсагъатдан жашчыкъ, эки хуржунун
кюлден толтургъанды да, ашыкъмай,
къочхарны, тутуп, атасыны аллына алып
келгенди. Ала экиси да къочхарны
жыкъгъандыла. Жаш аякъларын тутханды,
ёге анасы чыракъны алып келгенди да,
эрини аллында сюелгенди. Жашчыкъны
атасы бичакъгъа къара билеу этип,
къочхарны боюнуна жанлатханлай,
жашчыкъ онг къолунда ууучуна къысып
тургъан кюлюн атасыны кёзлерине
къуйгъанды. Экинчи хуржунуна узалып,
ууучун толтуруп алгъанды да, кюлню ёге
анасыны кёзлерине чачханды. Эри бла
къатыны кёзлери къайгъылы болгъан
сагъатда, жашчыкъ, чыракъны да ууатып,
къочхарны сыртына секиргенди. Ол
къочхарны узун тюклеринден къаты
тутханды да, къочхар, сыртдан-сыртха,
таудан-таугъа секире, къачып
къутулгъанды.
Къочхар жашчыкъны, бир бийик къалагъа
келтирип, аны башында къоркъуусуз
жашарча этгенди.
– Энди, – дегенди къочхар жашчыкъгъа,
– былайда ашынг-сууунг, жатар жеринг
барды. Бу къаладан энишге тюшсенг,
эшигинг жабыллыгъын бил. Энишге
тюшерге керек болса, ма бу
сырыйначыкъны сокъ. Олсагъатдан мен
жетерме. Энди уа, кёрюшгюнчю, сау къал!
Мен, тау башында отлап, семирирге
кетдим, – деп, къочхар, саламлашып,
таугъа ёрлеп кетгенди.
Ашы-сууу – эркин, жатар жери – жылы,
жашауу – тынч. Эриксе, къаланы башындан
тёгерекге къарайды. Бир жол бёлек
аскерчи, айлана келип, кеч болгъанда,
эски къаланы къатында тохтагъандыла.
Былайда ариу шауданчыкъдан да суу алып,
аскерчиле, аш биширип, ашап-ичип
жатхандыла.
Эрттенбла жолоучула бет жууаргъа
шауданнга баргъанлай, къала башында
жашчыкъны кёргендиле.
– Жашчыкъ, бери тюш! – деп
къычыргъандыла ала.