Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 51

акъсакъал, намазын бошап, жылкъычыгъа
жарыкъ болгъанды.
Кёп да бармай, ич отоудан, бир узун
жыйрыкълы ариу къыз чыкъгъанды да,
къонакъгъа хант къанганы жасап
башлагъанды. къызны узун къара
кирпиклери дугъум къара кёзлерин
жашыра эдиле.
Болсада, ол къыз жылкъычыгъа къарагъан
кезиуюнде, аны кёзлеринде элия жарыгъы
эслене эди. Жылкъычы уа: «Ол мени
боюнума чулгъаннган жилян бу болгъанын
билсем эди, аллай бир ахтынмаз эдим», –
деп сагъыш этгенди.
Жилян къыз хант къанганы, ахшы ашла бла
жасап, акъсакъалны бла жылкъычыны
аллына салгъанды. Акъсакъал – уста
ишленнген агъач тапчанда, къонакъ жаш а
ючаякъ шинтикге олтуруп, кесин тепсиге
жарашдыргъанды. Азыкъ бек уста
хазырланнган, татыулу эм бек таза
этилген хантладан къуралгъан эди. къыз
азыкъ этерге айтхылыкъ уста кёре эдим.
Ол азыкъ, экеуге угъай, сау жыйыннга
окъуна болур эди, алай, хант къанганы
юсюнде хазна зат къалмай
тауусулгъандан сора, акъсакъал, дууа
тутуп, сакъалын сылап бошагъанда, аны
аллындан тепсини кетергендиле.
Акъсакъал бла жылкъычы кёп
сёлешгендиле. Кюн тюшден оза
башлагъанда, жаш кетерге ашыкъгъанын
билдиргенди.
Сыйлы къонакъны ашыра туруп, жилян
къызны анасы, къызын къутхаргъаны ючюн,
анга саугъагъа «окъу-сокъу» деген
минчакъны бергенди.
Къартла, жашны ашыра, дорбундан ары
бармагъандыла, къыз а жашны ол атына
жетгинчи ашыргъанды. Жылкъычы, атына
минип, кете тебирегенинде, къыз жашха
былай айтханды:
– Сен мени бир эсинге тюшюрген
кезиуюнг болса, «окъу-сокъугъа»
муратынгы айтырса. Сени излегенинги
«окъу-сокъу» хар заманда тапдырлыкъды.
Келе-келе тур. Бизни юйюбюз энди сени да
юйюнгдю, – деп, жилян къыз, ызына
айланып, кетгенди.
Жылкъычы жаш къошуна келгенинде,
къошда бир адамны жюреги жагъылыр
ышыкъ кёрмегенди. Тизгин деген мында
къайдан боллукъ эди? Къошда олтуралмай,
жылкъычы, сыртха чыгъып, жылкъылагъа
къарагъанды. Жылкъыла сыртха-къолгъа
да чачылып, хау-хуу болуп тура эдиле. Ол
халны кёргенде, жылкъычы бек
жарсыгъанды.
– Энди уа, мен бу бош къаллыкъ жылкъыны
бирге къалай тийишдирейим? – деп
сагъышланнганды.
Сора, «окъу-сокъу» эсине тюшюп,
хуржунундан минчакъны чыгъаргъанды да:
– «Окъу-сокъу», жылкъыны бирге жый! –
дегенлей, жылкъы жокку болуп
къалгъанды.
Жылкъычы «окъу-сокъуну» кючюн кёп кере
сынап кёргенди да: «Энди жылкъыгъа
къайгъы жокъду, мен кесими баш
къайгъымы кёрсем игиди», – деп, элни
туурасындан къарагъанды.
Къараса – байны арбазында уллу той
бара.
Элден келген адамлагъа жолугъуп:
– Аланла, ол бизни байыбызны арбазында
уллу той не затды? – деп соргъанында,
келгенле былай жууап бергендиле:
– Да, харип, сен, байгъа киеу болама деп,
жылкъы кютгенликге, бай уллу къызын
эрге береди. Ма ол уллу той да аны ючюн
этиледи, –
дегендиле жолоучула.
– Да, алай эсе, бир кёрюшейик ким
хорларыгъын, – деп, жылкъычы элге
атланнганды.
Энди ол жылкъыгъа арталлыда къайгъы
этмей эди. Атла чачылсала, «окъу-сокъу»
жыяллыкъды. Бай а, мени алдап, жылкъы
кютдюраллыкъ эсе, бек сау болсун деген
сагъышла бла, жаш элге киргенди. Жалчы
байны арбазына баргъанында, уллу арбаз
адамдан толу эди. Жашла гюрен туруп,
къызла да юй къабыргъасына таянып,
къобузчу да асыры жан салып
сокъгъандан, терлегенлери бетин жуууп
бара. Эки шапа къыз да бирер жан жаулукъ
бла къобузчуну бетин сыйпай. Арбазны
ортасында жаш бла къыз, къолларын
кенгнге жайып, этеклери да жел эте,
сюзюлюп тепсей эдиле. Къарс да
тёгерекни зынгырдата.
Жылкъычы, арбазгъа кире келгенлей:
– Окъу-сокъу» сен къурушдур! – деген
буйрукъну бергенди.
Олсагъатдан къобузчудан башлап,
тепсегенле, къарс ургъанлагъа дери
барысы да къурушуп къалгъандыла.
Аладан бири да жеринден тебалмагъанды.
Къоллары окъуна бир бирге
жабышхандыла. Барындан да сейирлик: ол
тепсей тургъанла жерге, чюй бла
ургъанча, бегитилгендиле. Хар ким,
кесин унутуп, ол эки тепсеген жаш
адамлагъа кюле эди. Олсагъатда жалчы,
байны кеси жараууна аякъ жолгъа
озгъанын эслеп, аны олтургъан жеринде
жабышдыргъанды. Жалчы, тахтаны аллы бла
озгъан кибик этип, кесин байгъа
кёргюзтгенди.
– Ой, жалчы, сен жылкъыны къоюп не
айланаса? – деп соргъанды ол.
– Азыгъым тауусулгъанды да, бир унчукъ
алыргъа келген эдим, –
деп жууаплагъанды жаш.
– Алай эсе, хата жокъду. Азыкъны
къаллай бир сюйсенг да берирме. Барчы,
маржа, мени бийчеми бери бир чакъыр,
бусагъатда ол манга бир бек керекди, –
дегенди бай.
– Бусагъат, жюйюсхан, – деп, жалчы
чабып кетгенди.
Ол, барып, байны къатынын чакъырып
келгенди.
– Къатын, мен былайдан къобалмай
къалгъанма, сен бир болушсанг эди, –
дегенди бай.
Къатын, эрини къолундан тутханлай,
«окъу-сокъу» экисин да бирге
жабышдыргъанды. Къатын, не кюрешсе да,
эрин не аз да жеринден
тепдиралмагъанды. Ол угъай эсе, кеси да
эрине жабышып тохтагъанды.
– Жалчы, чап, маржа, бизге
къызларыбызны чакъыр, ансы иш осалды, –
дегенди бай.
Жалчы, чабып барып, байны эки къызын
чакъырып келгенди. Ала да аналарыны
къолуна жабышхандыла.
Ишни болмазын кёрюп, бай жалчысына
эфендини чакъырыргъа буйрукъ бергенди.
Жалчы эфендини чакъырыргъа кетгенди.
Эфенди байны чакъыргъанына бек
къууаннганды. Олсагъатдан сюйюннгенди,
кийиннгенди, омакъ болгъанды. Жолда
быланы сакъ жауун жетгенди. Жалчы
эфендиге:
– Эй эфенди, бу омакъ кийимлени,
жибитип, халек этесе, андан эсе, теш да,
юслерине олтур, – дегенди.
Эфенди жалчы айтханча этгенди. Эфенди,
жауун тохтагъанлай, кийимлерин
инбашына салып, суу боюнуна
тебирегенди. Жалчы «окъу-сокъугъа»:
«Жабышдыр!» – деп буйрукъ бергенди.
Эфендини кийимлери инбашына
жабышхандыла. Ол, суу боюнунда
аякъларын жуууп, кийинирге умут этсе,
кийимлерин алалмагъанды.
– Жалчы, манга не эсе да бир палах
болгъанды, мен кийимлерими инбашымдан
алалмайма. Энди бу халим бла мен байны
аллына баралмам, – дегенди эфенди.
– Угъай, мен анга не айтырыкъма? Сени
элтмей барсам, ол мени ташдан кёчюрюр.
Келмей, бир амалынг жокъду, – деп
тохтагъанды жалчы.
Не этерик эди, эфенди, не бек аякъ
тиреди эсе да, байны аллына бармай амал
тапмагъанды.
Эфенди келсе, байдан эсе ол амалсыз
болгъанын бай кёргенди.
– Эй, эфенди! Санга уа не палах
болгъанды? Бу этип келиуюнг неди? – деп,
бай тамашагъа къалгъанды. – Энди уа не
этейик? Бизге ким болушсун?
Эфенди бир къуртханы юйретгенди.
– Ол келсе эди, бизге бир мадар этер
эди. Андан башха адам бизге хазна
болушалмаз, – дегенди эфенди.
– Бар, маржа, жалчы, ол къуртханы да бир
келтир, бир мадар болмай эсе, биз
къырылабыз, – дегенди бай.
– Бусагъатдан къуртханы алып жетейим,
– дегенди жалчы.
Ол, барып, къуртханы алып келгенди, алай
къуртха быладан да амалсыз эди.
– Санга уа, къуртха, не болгъанды?
– Бир да билмейме. Сизге не болгъан эсе,
манга да ол болгъан болур.
– Бизни былай амалсызгъа къойгъан ким
эсе да, бир дерти болгъан адамды, –
дегенни айтханды къуртха.
– Бизге кимни дерти боллукъ эди, бу
Аллахны кесинден келген къыйынлыкъды
ансы, – дегенни айтханды эфенди.
– Эй, киши, сенден бир терслик иш а
чыкъгъан болурму? – деп соргъанды
байны къатыны.
– Менден не терслик чыгъарыкъ эди? Мен,
адетде болгъаныча, той этип, айыпсыз
къыз ёсдюрюп, эрге береме. Аны ючюн
кимни юйюне ант тюшгенди? – дегенди
бай.
– Ол жалчыгъа къайсы къызынгы берирге
айтхан эдинг? – деп соргъанды байны
къатыны.
– Уллу къызны, – деп жууаплагъанды бай.
– Да сора, энди ол къызны башха адамгъа
нек бересе? – дегенди эфенди.
– Жалчыгъа къызын ким береди? Мен аны
алдап ишлетеме. Ол аны ючюн ёпкелерик
тюйюлдю, – дегенди бай.
– Мен ангылагъаннга кёре, бизни бу
палахха къойгъан ол сизни жалчыгъыз
болур деригим келеди. Ол, хар затха да
сансызча къараса да, хар бир ишни терен
ойлап этеди, – дегенди къуртха.
– Къуртха, баям, тюз окъуна айта болур
ансы, бу къадар адам бу къыйынлыкъда
тургъанда, сени жалчынг эркин айланады.
Анда бир хыйла болмаса, ол алай эркин
къалай жюрюрюк эди? – дегенди эфенди.
Жалчы, бу даулашланы эшитип, кесин жукъ
сезмегенча этип, байны аллына
сюелгенлей тургъанды.
– Жалчы, бу ишле сени хатангдан иш
болурламы? – деп соргъанды бай.
– Къайдан боллукъ эдиле ол ишле мени
хатамдан? Мени аллай иш этерге
къолумдан келсе, кесими санга алдатып,
сени жылкъынгы хакъсызлай кютерми
эдим?
– Тюздю. Бу хайыуан кибик бир адамды. Ол
тюрлю хыйлаланы, кертиси бла да, бу
къайдан билликди? – дегенди бай.
– Мени ием бай! – дегенди жалчы.– Сен
тюз айтаса, мен, хайыуан кибик болмасам,
сени жылкъынгы хакъсыз кютюп да
айланмаз эдим. Алай энди ким хайыуан,
ким адам эсе да, кёрюшейик.
Ол сёзлени айтып, жалчы кетип
тебирегенди. Бай, терслигин билип,
жалчыгъа жалына башлагъанды. Алай
жалчы, тынгыларгъа да унамай, жолуна
атланнганды.
Жалчы, байны ырысхысындан кёзю
къарагъан затланы да алып, юйюне
кетгенди.
Жылкъыдан да жалчы юлюшюн алгъанды.
Артда, кеси къош къурап, жашап
башлагъанды. Бир ингирде бу жаш, мал
жыйып бошап, къошуна келгенинде, мулжар
агъачха олтуруп тургъан бир жаш адамны
эслегенди.
– Ай, ахшы улан, мени къошума сен
къайдан чыкъдынг?
– Да мени санга жумушха жибергендиле
да, андан келгенме.
– Ол да хайыр, ахшы жаным. Айт
жумушунгу.
– Ол санга «окъу-сокъуну» берген эки
огъурлу къарт былай бир кёрюнюп кетсин
деп излейдиле сени.
– Да энди кеч болгъанды. Малымда да
кесимден сора киши жокъду. Сора къалай
этейик?
– Ол хаталы тюйюлдю. Сени малынг, сен
болмагъанлыкъгъа, жарсымазлыгъын сен
кесинг да ахшы билесе. «Окъу-сокъу»
барда, сени бир тюгюнг сытыллыкъ
тюйюлдю. Кеч а бизге чырмау болмайды. Ма
ол тагъылып тургъан атны кёрдюнгмю? Ол
бизни, кёзню къысып ачхынчы, ары да,
бери да жетдираллыкъды. Хайда атлан!
Сакълап турадыла.
Акъ атха экиси да минип,
къарап-къарагъынчы, жилянла жашагъан
дорбунну аллына жетгендиле. Атха
миннгенде, жумушчу жаш жалчыгъа:
– Кёзлеринги къыс, – деген эди.
Дорбун аллына жетгенлей:
– Кёзлеринги ач, – дегенди.
Жылкъычы, кёзлерин ачханлай окъуна,
дорбунну таныгъанды. Къонакъ дорбуннга
киргенлей, къарт киши бла къарт къатын,
ёрге къобуп, аны бла жарыкъ
саламлашхандыла, къызлары уа, жашдан ал
бугъартып, ич отоугъа ташайгъанды.
Къартла, къонакъны сыйлы жерге
олтуртуп, хайыр-хапар соргъандыла.
Чалбаш тууушлу къарт къатын къонакъдан
бир кесек кёлю къалып тургъанын да
айтханды.
– Биз сени жангыз къызыбыздан бек
сюйген эдик, сен а не эсе да бизни атып
къойгъанса, – дегенди ол огъурлу ана.
– Мен жангыз адамма, малыма къарар
адамым болмагъаны себепли, ары-бери
кетер заман табалмайма.
– Къонакъ, сени «окъу-сокъунг», бир
адам угъай, он адам этгенден да кёп
этерикди: жангыз нек боласа? – деп,
акъсакъал да сёзге къошулгъанды.
– Ол затла бары да тюздюле, тамата, алай
мени чырмагъан жумушла болуп, аллымы
ала тыйгъандыла. Энди сизни кёлюгюзге
бир да тиймем.
– Энди бизге сагъыракъ бола турмасанг,
къарт болгъанбыз. Сенден бла жангыз
къызыбыздан башха бизни таяныр
адамыбыз жокъду, – дегенди акъсакъал.
Ушакъ бошалгъынчы, азыкъ да хазыр
болгъанды. Ауузланып къопханлай,
жылкъычыны дорбунну ич отоууна
чакъыргъандыла. Отоу бир тап
жарашдырылгъан, адамны жюреги жаратхан
ышыкъ жер эди. Жылкъычы отоугъа
киргенинде, жилян къаплы къыз, кюн
тийгенча, жарыкъ тюбегенди. Ол, жашны
аллына келип, къолун бергенди.
– Мен мурат этгенча болмай, – дегенди
къыз, – сен а бек эсирик жаш кёре эдим
да.
– Мени аллай бир эсириклигими къайдан
кёрдюнг? – дегенди жаш.
– Мараучу жаралы этген кийигини
ызындан къарайды, сен а жаралы этген
кийигинги бек аз жокълайса.
– Мен не кийикни жаралы этгенме?
– Мен санга кийик тюйюлмеми?
– Кийик окъуна болсанг да, мен сени
жаралы этмегенме.
– Сен салгъан жарамы сау да сен
эталлыкъса. Ол жара мени жюрегимди.
Эсингдемиди, ол ёртенден къутхаргъан
кюнюнгде сен къутхаргъан жилянны
боюнунга чулгъаннганы? Ма ол сагъатда
окъуна бир жюрекге жара тюше башлагъан
эди.
– Аллай жараны аты неди?
– Аны аты сюймекликди.
Къыз бла жаш, алай лахор эте, кечени эки
тенг этгендиле. Ахырында экиси да,
отоудан чыгъып, къартлагъа келгендиле
да, юйюр къураргъа оноу этгенлерин
билдиргендиле.
Акъ сакъаллы къарт кеси некях этгенди
да, къызны атасы бла анасы жангы
юйдегилилени алгъышлагъандыла.
Танг атаргъа биягъы ат бла жылкъычыны
къошуна жетдиргендиле. Ол халда
жылкъычы ингирде дорбуннга, эрттенбла
къошха жетип, бир бёлек заман ётгенди.
Жылкъычыны къатыны кюнлени биринде
былай соргъанды:
– Алан, сени атанг-ананг жокъмуду?
– Бар эдиле.
– Энди уа алагъа не болгъанды?
– Мен аладан эртте айырылгъанма. Бек
кёпден бери хапар алмагъанма.
– Атаны-ананы алай атып къояргъа
жарамайды. Бюгюнден оздурмай, ол сени
жюрютген жашны да биргенге алып, ол
биягъы акъ ат бла барып, аланы
хапарларын билип кел, – деп, къатыны
эрине юйретгенди.
Жаш, къатыны айтханча этгенди да,
Мырзакъулну юйюне келгенди. Мырзакъул
да къарт, къарыусуз болуп, анасы да эки
кёзюнден ийнеге халы суууралмай,
амалсызлыкъда жашай эдиле. Къызлары,
жашлары да, Мырзакъулгъа этген
хайырлары болмай, кеси башларын да
кючден кечиндире эдиле.
Ол халны кёргенде, жылкъычыны жюреги да
сыннганды, атасына-анасына да жаны
ауругъанды. Атасыны этген къатылыгъын
да кечгенди. Юйге къайтып, къатынына
кёргенин айтханды.
– Алай болургъа жарарыкъ тюйюлдю, –
дегенди жилян къаплы келин.
– Да не этейик?
– «Окъу-сокъуну» бери бер.
– «Окъу-сокъу», сен бизге бир уллу ариу
къалала ишле. Ишлер жеринг а ма ол ариу
ёзен болсун, – деп, бир уллу сууну
боюнунда жашил ёзенни кёргюзтгенди.
Ол тиширыу сёзюн айтып бошагъынчы,
тоханала, битип, хазыр болгъандыла. Ол
тоханаланы ичлери дарий-къанауат
жабыула бла, айтхылыкъ кийизле бла,
кюйюзле бла жасалгъанды.
Эри бла къатыны ол журтланы
ариулукъларына, сейирликлерине
къууанып бошаялмагъандыла. Сора эки
къауум къартларын да ол тоханалагъа
кёчюргендиле.
Сыйынмагъан маллары, саны-эсеби
болмагъан ырысхылары бла къартларын да
ажымсыз тутуп, кеслерине да тогъуз
тулпар жаш туууп, аланы да ёсдюрюп, ма
алай жашап къалгъандыла.
ХАН БЛА ЖАШЛАРЫ
Эртте-эртте бир киши бла бир къатын
жашап болгъандыла. Аланы юч жашлары бар
эди. Аланы эки тамата жашлары Ахмат бла
Баттал ханладан, бийледен къатын
алгъандыла, кичи жашлары Исмайыл а
къатынсыз къалгъанды. Андан сора, кёп
да бармай, аналары ёлгенди. Аланы
кеслерини бир кесек жылкъылары бар эди.
Ол жылкъыны, жашларына ышанмай, аталары
кеси кютюп болгъанды. Бир кече аталары
ауругъанды. Жашла бир бирлерине: «Сен
бар, мен бар», – дегендиле. Чёп
атхандыла да, ортанчы жашлары
Батталгъа жылкъыгъа барыргъа тюшгенди.
Баттал, ары барып, жылкъыны къатында
атыны жерин алып, аны кишенлеп, ат жерин
башына салып, жамычысын юсюне жабып,
жатханды. Атлагъа сакъ къараргъа бир да
акъылына келмегенди. Алагъа не
боллукъду деп, кеси кесине алай айтып,
къайгъысыз жукълап къалгъанды. Уллу
ёзенде жыйылып тургъан жылкъыны, юч
атлы, келип, сюрюп кетгендиле.
Эрттенликде жаш къанатлы жырлагъан
тауушлагъа уяннганды, тёгерегине
къарагъанды, алай жукъ да кёрмегенди.
«Арабий атла къайры кетгендиле?» – деп,
кеси кесине алай айтып, кёп излегенди,
алай жукъ да тапмагъанды. Юйлерине
къайтып баргъанды. Ол ары жетгенлей,
къарындашлары да, атасы да:
– Баттал, атла къалайдыла? – деп
соргъандыла.
– Да къалай боллукъдула, болуб а,
бюгече бир кесек къалкъыгъан эдим да,
ол заманда тас болгъандыла да,
тапмайма, – деп жууап бергенди.
Жашха да ачыуланып, атасы жылкъыны
излерге кетгенди. Кёп заманны
излегенди, болсада тапмагъанды. Юйюне
кетерге, кетмезге билмей, дагъыда излеп
тебирегенди. Айлана барып, бир уллу
агъачха киргенди. Анда болмагъанча бир
уллу терек кёргенди. Сора кеси кесине:
«Энди бу терекге минип къарасам,
кёрюрме», – деп умут этгенди. Ол
терекни тюбюне барып, башына
къарагъанында, терекни башын кёргюнчю,
бёркю артына тюшгенди. Киши терекге
ёрлеп тебирегенди. Бир талай кюн
кетгенди. Ол да терекни башына чыгъып,
тёгерекге къарагъанында, анда кёп
тюрлю сейирлик затланы кёргенди. Бирси
жанына айланып къарагъанында, бир
жерде бир къауум къарелдини
къымылдагъанын эслегенди. Терекден
тюшюп, агъачны ичи бла барып, аны
тауусханды. Алай бир чалы орунда
жылкъысыны жыйылып тургъанын кёрюп,
кирип, атланы орундан къыстап
башлагъанды. Атланы къалдырмай
чыгъаргъандан сора, аланы барын да
жюрютген бир тамата байталны орундан
чыгъаралмагъанды. Бир жанында
къазыкъны юсюне чанчылып тургъан ат
башы айтханды:
– Эй, аман, бу жылкъы орунну чалысыны
къазыкълары макъаладыла, чыбыкълары уа
жилянладыла. Сюйсенг, жашынга
жилянладан къатын ал, сюйсенг да,
макъаладан бирине къызынгы бер, – деп
сёлешгенди.
Киши: «Бу таууш къайдан чыгъа болур?» –
деп, сагъайгъанды.
Дагъыда къайтарып ол ат башы алай
айтханды:
– Чыгъарыкъ тюйюлдю, мен айтханнга тюз
жууап бермесенг. Къызынгы макъаладан
биринеми бересе огъесе жашынга
жилянладан къатынмы аласа? – деп
соргъанды.
Ол заманда:
– Аллахдан аман тап, жашыма жилянладан
къатын алырма, – деп, кесини атын
бермез ючюн, жашына жилянладан къатын
алыргъа ауузланып, атын да алайдан
чыгъарып, жылкъысын да сюрюп кетгенди.
Жашла да: «Энди уа атабызгъа боллукъ
болгъанды», – деп, тынгылап тургъанлай,
аталары, жылкъыны сюрюп, кеси да мудах
болуп келгенди. Аны мудахлыгъын эслеп,
кичи жашы Исмайыл:
– Атам, нек мудахса? – деп соргъанды.
– Да мудах болмай не этейим, санга
жилян къатын алыргъа айтып келеме да,
аны ючюн мудахма, – деп, атасы
Исмайылгъа жууап этгенди.
– Аны ючюн къайгъырмаз, атам, – деп,
жашы атасына кёл этдиргенди.
Жаш кёп турмай къатын алыргъа
тебирегенди. Атына жер салып, эски, тот
болгъан бичагъын алып, атасы бла,
къарындашлары бла, келинлери бла да
саламлашып, атына минип, жолгъа чыгъып
кетгенди. Бир талай жол баргъандан
сора, бир эмеген къатын жолну жамай
тургъанын кёргенди. Къатына жууукъ
барып, атындан секирип тюшюп:
– Анай, анай, – деп, эмегенни эмчегине
жабышханды.
Ол да:
– Балам, балам, бир терк бала болдунг
ансы, татлы къабын боллукъ эдинг, –
дегенди.
Ол заманда жаш:
– Бир женгил ана болдунг ансы, тот
бичакъны тотун кетерирге не хазна
эдинг, – деп, алай жууап бергенди.
Андан сора, эмеген къатын соргъанды:
– Не айланаса, не жюрюйсе, ахшы улан,
балам?
Исмайыл болгъан хапарын толу айтханды.
Эмеген къатын:
– Хата жокъду, ала жилянла тюйюлдюле,
жин къызладыла, сен аны ючюн бир да
жарсыма. Биз, юч эгеч болуп, быллай юч
жерде ишлейбиз, бизни ючюбюзден
къутулсанг, тамата эгечибиз санга не
этеригинги юйретир, – деп, жашха алай
айтып, ашыргъанды.
Исмайыл, бара-бара, ортанчы эгечине
кичи эгечине этгенча этип, къутулуп
кетгенди. Алайдан кетгенден сора,
тамата эгечине жетип, секирип атдан
тюшюп, чабып, эмеген къатынны:
– Анай, анай, – деп, эмчегине жабышып
тохтагъанды.
Ол да:
– Балам, балам, бир терк бала болдунг
ансы, бир татлы къабын боллукъ эдинг, –
дегенди.
Исмайыл анга жууапха:
– Бир терк ана болдунг ансы, тот
бичакъны тотун кетерирге не хазна
боллукъ эдинг, – деп, жууап
къайтаргъанды.
Андан сора, къатын хапар соруп
тебирегенди:
– Не айланаса, не жюрюйсе?
Исмайыл кесини болгъан хапарын,
къалдырмай, жарашдырып, айтханды.
– Балам, ала жилянла тюйюлдюле,
къызладыла. Сен, бара бар да, атынгы
юйден берлакъда кишенле, жамычынгы
юсюнге жап, ат жеринги башынга сал да,
жат. Санга, келип: «Дунияны башын суу
алды! Дуния жанды! Жауун дунияны алды!»
– дерле. Сен не аз да, юч кере
къычыргъынчы, къымылдама. Юч кере
къычыргъандан сора, уян, къоп да, ол
адамны ызындан тебире. Ол, барып, бир
жерге кирир, сен, бар да, ызындан кир.
Ары киргенден сора, юйде бир къаууму
сюелип турурла, къайын атанг: «Олтур»,
– дер, сен а олтурма. «Къалайгъа сюе
эсенг да, алайгъа олтур», – дерле. Ол
заманда, къайсы къызны сюйсенг да, аны
этегин бас да, олтур. Ол къызны, сен
кетип тебиресенг, санга берирле. Сен,
алып кел да, ол атынгы къойгъан
жерингде, аны ат боюнуна алып, сакъ,
къайгъысыз къайт, – деп юйретгенди.
Къатынны юйретген затларын унутмазгъа
акъылына бегитип, Исмайыл, атына минип,
кетгенди. Бара-барып, бир уллу тюзде
атын кишенлеп, ат жерин башына салып,
жамычысын да юсюне жабып, тынчайып
жатханды. Бир кесек заман озгъандан
сора: «О хахай, къоп, дунияны башын суу
алды!» – деп, бир таууш эшитилгенди.
Исмайыл бир да къымылдамагъанды.
Экинчи кере да: «Дуния жанды!» – деп
хахайны бергенди. Аны ючюн, Исмайыл,
жеринден бир да къымылдамай, жата эди.
Ючюнчю кере да: «Дунияны суу, жауун
элтди, талады!» – деп къычыргъанды. Аны
ючюн да къымылдамагъанды.
– Аланы санга юйретген, Аллахдан аман
тапсын, тур, кел, – деп, биреу келгенди.
Исмайыл, къобуп, ызындан барып, бир
жерге киргендиле. Юйню ичинде бир
къауум къыз ундурукъну аллында ёрге
сюелип, бир къарт къатын бла бир къарт
киши да от башында олтуруп тура эдиле.
Исмайылны кёргенлеринде, къартла, ёрге
къобуп, саламлашып: «Олтур, олтур», –
дегендиле. Алай Исмайыл олтурмагъанды.
Экинчи къарт къатын Исмайылгъа:
– Къалайгъа сюе эсенг да, олтур, –
дегенди.
Ол заманда: «Ол къызланы ичинде бек
кёзюнг къарагъанны къатына олтур», –
деп, ол эмеген къатынны айтханы эсине
тюшюп, барып, къызланы ортасында бек
ариуну жанына олтургъанды. Къайын
къызларыны орталарында бир къауум
заманны тургъандан сора, къобуп, чыгъып
тебирегенди. Къызла да, эгечлерин да
хазырлап, биргесине чыгъып, жашны аты
болгъан жерге дери ашырып,
къайтхандыла. Жаш, къызны ат боюнуна
алып, бара кетип, эмеген къатынла
тургъан жерге жете башлагъанында, къыз:
– Энди мен, жилян болайым да, кёпчекге
кирейим, ала санга дунияда болгъан
затдан не да берейик дерле, алай сен
биринден бир къыл аркъан ал, санга
жибек аркъан берейик деп кюреширле, не
да болсун андан сора жукъ алма.
Экинчисинден бир таякъ ал, андан башха
жукъ алма. Ючюнчюден бир мияла минчакъ
ал, андан сора жукъ алма. Не да болсун,
мен айтхандан тышында жукъ алма, – деп,
кеси да, чулгъанып, кёпчекге киргенди.
Эмеген, жаш жетгенинде, къууаннганды
саламлашханды.
– Не болдунг, къуралдынгмы?–деп
соргъанды.
Исмайыл да:
– Хау, къуралгъанма,– деп, жууап
бергенди.
Андан сора, эмеген къатын:
– Балам, дунияда санга не керек эсе да,
айт, бизде болгъан затдан элт,–
дегенди.
– Угъай, манга керекли бир зат да
жокъду, – деп, ючюсюнден да ол юч затдан
сора жукъ алыргъа унамай, алайлай
кетгенди.
Эллерине жете тебирегенлеринде, къыз
соргъанды:
– Мен быланы санга нек алдыргъанымы
билемисе?
Жаш:
– Угъай, билмейме, – дегенди.
– Сора, алай эсе, мен ангылатайым. Санга
къыйынлыкъ жетген кюн бу ючюсю сени кёп
затдан къутхарыргъа болурла. Аркъан,
санга жумуш тюшюп, ары кетерге
тебиресенг, юйдегинги тёгерегине ненча
къаты айланып чулгъасанг да, анча къат
темир буруу болур. Таякъ, санга
къыйынлыкъ жетип, жаудан къачхан
заманынгда, атсанг, темир буруу болуп,
сени жауларынгдан къутхарыргъа жарар.
Минчакъны алдыргъаным а аны ючюндю: сен
бир танымагъан жерге тебирегенде, аны
тёнгеретип, ызындан барып турсанг, ол
ары элтир, – деп, сёзюн бошагъанды.
Эллерине жетгендиле, сора бир талай
замандан Исмайыл бла къарындашлары
ариу, жарыкъ турургъа деп, эришгендиле.
Къарындашла: «Аны жилян къатыны барды,
къалай болса да, хорларыкъбыз», – деп,
алай умут эте эдиле. Ол алай тюйюл эди.
Аланы къатынларындан эсе, ол хар зат
бла да алчы эди. Бир къауум кюн
озгъандан сора, Ахмат бла Батталдан
эсе, Исмайыл жарыкъ болуп тебирегенди.
Бир кече барып, Исмайыл жашагъан юйге
къарагъанларында, Исмайылны къатыны
юйде, лампа жанмагъанлай, кесини
жарыгъы бла тигиу тиге тургъанын
кёргендиле.
Ала экиси да, ызларына къайтып барып,
аталарына:
– Сен бизден эсе Исмайылгъа иги къатын
алгъанса, биз сени ёлтюрмей къоймабыз!
– деп къызгъандыла.
Олсагъатдан окъуна атасы, адам ийип,
Исмайылны кесине чакъыртып, айтханды:
– Исмайыл, жаным, барып, былай ол жерде,
ол жерде алтын терекни юсюне алтын
къазан тагъылып турады да, аны алып
келмесенг, менден санга жокъ, сенден
манга жокъ, – дегенди.
Олсагъатдан Исмайыл, сагъышлы болуп,
юйюне къайтханды.
– Нек сагъышлыса? – деп соргъанды
Исмайылгъа къатыны.
– Да болуб’а нек боллукъма, атам,
чакъырып: «Былай да былай, бир жерде бир
алтын къазан барды да, аны алып
келмесенг, сенден манга жокъ, менден
санга жокъ», – деп буюргъанды. андан
сагъыш этеме, –
дегенди.
– Сен аны ючюн сагъыш этме, Аллах
буюргъан болур, бизни тёгерегибизге
аркъанны ат, ол ненча къат жетсе, анча
къат темир буруу болур. Сени юч аякълы
къара атынг барды, аны жетген дунияда
жукъ жокъду. Эмеген жашла къол таш ата
тургъанлай барырса, ала: «Къонакъ
келгенди!» – деп, чабып, сени атдан
тюшюрюрле, ол заманда къол ташны
къолунга берирле. атып, аланы озсанг,
насыбынг болуп, къутулурса, озмасанг –
къыйынынгды. Аланы озсанг, атынга
минип, айлана кел да, терекни юсюнден
къазанны ал да, секир да кет, – деп
юйретгенди.
Жаш атны жерин салгъанды, кирип,
аркъанны алып, юйдегиси бла саламлашып,
чыкъгъанды. Аркъанны юйюню тёгерегине
узатханды, аркъан тёрт къаты жетгенди,
тёрт къаты темир бугъоу болгъанды.
Исмайыл алайдан, атына минип, жолгъа
чыкъгъанды. Жашланы кёргенди, ала жюз
чакълы бар эдиле. Къатларына баргъанды,
жашла чапхандыла. «Къонакъ, къонакъ!» –
деп, Исмайылны атдан тюшюргендиле. Атны
такъгъандыла. Исмайылны къолуна къол
ташны бергендиле. Ол алып, къол ташны
атханды. Эмегенлени кёзлери тутмазча,
ташны алай узакъгъа ийгенди. Эмеген
жашла къол ташны алыргъа чапханлай,
Исмайыл, секирип атына минип, айлана
келип, къазанны сермеп алып, кетгенди.
Эмегенле Исмайылны ызындан
къуугъандыла, алай болгъанлыкъгъа,
жеталмагъандыла да, ызларына
къайтхандыла.
Сакълап, къараууллукъ этип тургъан
затларын алай ычхындыргъанларына
жюреклери бек къыйналгъанды, бек
ауругъанды.
Исмайыл, жетип, атасыны сарайында
урулуп тургъан бичакъгъа къазанны шош
такъгъанды, къазан арбазны бек жарытып
чыкъгъанды. Исмайыл юйюне баргъанында,
тёрт къаты темир буруудан экисин атасы
аскери бла бузуп тура эди. Эки тамата
жашы:
«Эй а, бу кесине харекет жыйгъанды!» –
деп, аталарына, ёлтюребиз деп,
чапхандыла.
– Тохтагъыз, энди бир зат айтайым,
андан къайтса, сора мен анга эталлыкъ
зат жокъду, – деп жууаплагъанды
аталары.
Исмайылны кесине чакъыргъанды да,
атасы:
– Жашым, барып, ол къазан тагъылып
тургъан терекни алып келмесенг, менден
санга жокъ, сенден манга жокъ, –
дегенди.
Исмайыл, сагъышлы болуп, юйюне
къайтханды.
Къатыны:
– Нек сагъышлыса? – деп соргъанды.
Исмайыл болгъан хапарын айтханды.
– Аны ючюн сен бир да мудах болма, Аллах
буюргъан болур, аланы къатларына
жетсенг, ёлтюребиз деп чабарла. ол
заманда сен: «Угъай, мен нёгерлеримден
айырылып, сизге келеме», – де. Ала санга
къол ташны берирле, атып озсанг,
насыбынгды, озмасанг а, къыйынынгды, –
дегенди.
Жаш, юйдегисини тёгерегине сегиз къат
темир буруу этип, атына минип, жолгъа
атланып кетгенди.
Эмегенлеге баргъанды. Баргъанында,
эмегенлени аскерлери Исмайылгъа,
ёлтюребиз деп, чапхандыла. Ол заманда
Исмайыл:
– Угъай, мен сизге нёгерлеримден
айырылып келгенме, – дегенди.
Къолуна къол ташны берип: «Ат, жигит!» –