Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 19

Жашчыкъ, кюн санны къой да, сагъат сан
бла ёсе эди.
Солтан-Герийни анасы, инжиулери асыры
кёпден, кеси кесине оноу эталмай,
жиляй-жиляй туруучу эди. Ол заманда
Солтан-Герий, ёшюн иче тургъанын къоюп,
анасыны кёзюне къарап тура кетип, акъ
къалашчыкъча толу, жумушакъ
къолчукълары бла анасыны кёзлеринден
жилямукъларын сыйпаргъа кюрешиучю эди.
Солтан-Герийге сегиз жыл болгъандан
сора, ол элде жашчыкъла бла бузоула
кютюп, андан алгъан хайырчыгъы бла
анасына болушуп башлагъан эди.
Жашчыкъла бла ойнагъанда, хар заманда
да оюн башчысы болуучу эди,
нёгерчиклери да аны бек сюйюучю эдиле.
Ол ауузда келиучю Черек суу, жай бир
кесек заманнга келип, тыйылып къалыучу
эди. Чыранладан эриген неда жауун суу
келсе, элге бийлик этген Мухтарбий,
халкъны жыйып, кесини сабанларын
сугъарыргъа болмаса, адамлагъа андан
тамычы да бермеучю эди. Ол кезиуледен
биринде Солтан-Герий, бузоулагъа бир
суу ичирейим деп, аланы Мухтарбийни
илипинине сюргенди. Сора, тыялмай,
Мухтарбийни тары сабанына уруп
къойгъанды. Уудан келе, Мухтарбий,
жашын да болушдуруп, бузоуланы тары
сабандан чыгъарып, Солтан-Герийни уа
къамичи бла уруп:
– Шашмай атасына ушайды, къалмазлыкъ,
уруп, ёлтюрюп къояргъа керекди
ёчюллюкню, – дегенди.
Мухтарбийни жашы:
– Къой-къой, ата, бир иги адамдан неда
бир мюлк иесинден туугъан болса да, бир
иш эди. Муну, сууалчан кибик, неси бла
кюрешесе, кел, –
деп, экиси да элге кетгендиле.
Ол къамичи да, ол сёзле да
Солтан-Герийни жаш жюрекчигине
тюйрелгендиле да къалгъандыла.
Ингирликде юйге келгенде, Солтан-Герий
анасына соргъанды:
– Амма, мени атам аман адаммы эди?
– Угъай, балам, ким айта эди аны санга?
– Мени атам жарлымы болуучу эди?
– Хау, жаным, сени атанг да, халкъдан
бирича, Мухтарбийни мюлкюнде тюйюле,
ёлгенди. Мухтарбий а кимге не берген
сунаса? Ма, анамдан къалып, мени бир
жаулугъум, атасындан къалыб’а сени
атангы бу къамасы. аланы юслерине жукъ
къошулмагъанын кёрмеймисе? Къаманы уа
атанг санга къойгъанды, – деп, анасы
Солтан-Герийге атасыны осуятын
айтханды.
Черек сууну тыйылып къалыууну юсюнден
кёп тюрлю хапар жюрюй эди. Сууну башына
баргъанла, ары жеталмай, кёп тюрлю
хапарла айтып, жукъ да эталмай келиучю
эдиле. Болсада, хар адам, сууну башында
сарыуек жатады деп, бир аууздан айтыучу
эди. Киши жукъ эталлыкъ тюйюлдю:
жилянла чекден жууукъ да ётдюрмейдиле
дей эдиле.
Бир адам сарыуекни хапарын башласа,
Солтан-Герийни эсине олсагъат
Мухтарбий тюшюучю эди. Солтан-Герий аны
сарыуекден башха кёрмей эди. Ол,
акъыл-балыкъ болгъунчу окъуна, бийни
къамичисин сынагъанын, артыгъыракъда
ол ёлген атасын жатхан къабырында
къоймай, аман сёлешгенин бир да
жюрегинде кечиндиралмай эди.
Элде Мухтарбий кибикле дагъыда бар
эдиле. Аланы къарыусузлагъа зорлукъ
этиулерин хар кимден да Солтан-Герий
алгъа эслеп тебиреген эди.
Солтан-Герий, заманны ёте баргъанына
кёре, мазаллыдан-мазаллы бола бара эди.
Къарылгъач къанатыча, къап-къара чачы,
кенг, ачыкъ мангылайы, анасына ушаш,
узун къара кирпиклери, аланы тюбюнден
уялчагъыракъ, алай а жулдузча жютю
жаннган, талгъырыракъ кёзлери аны
жигитлигине шагъатлыкъ этедиле деп,
алай айтыучу эдиле. Алгъа тургъан
мазаллы кёкюрегине, кенг
жауурунларына, гиртчи, шаугютлю, къаты
сюекли билеклерине къарасанг, ташдан,
къысып, суу чыгъарыр дер эдинг.
Солтан-Герийни кесини жарлы тенглери
бек сюйюучю эдиле. Ол угъай эсенг,
къызлары болгъан кишиле, къатынла да
ичлеринден: «Ийсагъан, бу жаш бизни
къызны тилесе эди», – деучю эдиле.
Жыйырма эки жылы жетген кюнюнде
Солтан-Герий, кийинип, къайиш бел бауу
бла къаманы да белине тагъып, къоншу
элге жумуш бла кетгенди. Бир талай
баргъандан сора, эки къаяны ортасында
бир тар жолда бир уллу жилян, жол юсюнде
чулгъаннган къуйругъуну юсюнде башын
эки къарыш чакълы ёрге кётюрюп, айыры
тилин чыгъара да, букъдура тургъанын
кёргенди. Жилянны башы къайда гитчечик,
къайда уллу, къайда къалакъ ушашлы бола
эди, буруну нартюх бюртюкча болуп да
къала эди.
Солтан-Герий, къаманы, чыгъарып,
жилянны тили таба тутханды. Жилянны
тили къамагъа жетгенлей, къаманы
темири кём-кёк болгъанды. Анга да сейир
этип, Солтан-Герий тёгерегине
къарагъанында, аны жилянла къуршалап
тургъанларын кёргенди.
Солтан-Герий, асыры къоркъгъандан,
солургъа хауа жетишмегенча болуп,
амалсыздан, жагъасын тешгенди. Ол
жагъасын тешгенлей, боюнунда минчакъны
кёрюп, жилянла думп болгъандыла. Ол жол
юсюндеги жилян а жол бла кетип
тебирегенди.
Солтан-Герий, эс жыйып: «Тейри, сени
нёгерлеринг да кёп кёрюнедиле, сени
ызынгдан болургъа керекди», – деп, ол
жилянны ызындан баргъанды.
Бир талай замандан бир кириш тауну башы
бла ёрге айланнгандыла. Кириш тауну
ортасына жетгенлей, онг жанына бурулуп,
терен къолгъа тюшгендиле.
Къарагъанда, ол къол ичин саулай
толтуруп, бир сарыуек жата эди.
Сарыуекни сырты, таракълача, жик-жик
сюекледен эди, уллу кёзлери жулдузлача
жана эдиле, ауузу, асыры уллудан, белине
дери окъуна жете болур дер эдинг,
узунлу, къысхалы тишлери эриши-эриши
чюеле эдиле. Жашны кёргенлей, сарыуек,
тилленип:
– А-ха, сау кел, жууукъ бол, балам! Мен
сени эрттеден сакълайма. Мени къызым
туугъан кюн ким тууса да, къызымы анга
берирге антым бар эди да, ол насып санга
тюшгенди, – деп, эриши ышарып,
къарагъанды.
Дагъыда бир кесекден:
– Сен, керти да, мен излеген жаш эсенг,
боюнунгда минчагъынг, къамангда уа
тамгъанг болур. Къамангда тамгъа мени
мюлкюме, мен ёлсем, сен ие болурунгу
тамгъасыды, боюнунгда минчагъынг а,
сен, мени юйюме киргенлей, тюз аллай
минчакълы жилянны тюз аллына бар да,
сен не айтсанг да, ол аны этер, –
дегенди.
Солтан-Герий, армау болуп, бираз
тынгылагъанды.
– Нек тынгылайса, адам улу? Огъесе
къарыуунга базынмаймыса? Къамангы
ташха чанчып бир кёрчю, – дегенди
сарыуек.
Солтан-Герий, «шырт» деп, къаманы,
чыгъарып, ташха тиреп басханда,
къамадан от жилтинле чачылып, къама
сабына дери ташха киргенди. Къаманы,
тартып чыгъарып, Солтан-Герий къынына
салгъанды.
Олсагъат жаш кючюне базыннганды.
Сарыуек:
– Да кир юйге, адамынгы таны, –
дегенлей, къаядан бир эшик ачылгъанды,
Солтан-Герий ары киргенлей а,
жабылгъанды да къалгъанды.
Солтан-Герий, къарап, кеси кёзлерине
ийнанмай эди. Уллу юйле, бир аламат таза
эм бай журтла!
Эшик аллына, боюнун узата, боюнунда да
тюз Солтан-Герийни минчагъынлай
минчагъы бла бир жилян келгенди.
Солтан-Герий, башын да энишге тутуп,
мудах болгъанды. Аны мудахлыгъын
кёргенлей, жилян, айланып, юйге кирип
кетгенди. Кёп да турмай, бир тамаша ариу
къыз, тюз Солтан-Герийни минчагъынлай
минчагъы бла, жашны, билегинден тутуп,
юйге, отоууна кийиргенди.
Солтан-Герий къызны бек жарата эди,
алай анасы, кесини жарлы халкъы кёзюне
жукъу кийирмей эдиле.
Къаланы ичинде дуния той-оюн бара эди,
алай жаш къапхандан къутулур амалны
сагъышын эте эди.
Солтан-Герий къызгъа алай соргъанды:
– Былайдан тышына чыгъар къарыу
бармыды?
– Да былайдан тышына чыгъар амалны нек
излейсе, сен мени сюймеймисе? Мен сени
бек сюеме да. Айып окъуна этсенг да,
энди мен сени кёрмеген жерде тураллыкъ
тюйюлме, – дегенди къыз.
– Да, мен сенден къачхан сунуп,
жюрегинги къыйнама. Сен атангы
ыразылыгъы бла келгенсе манга, мен да
анамдан ыразылыкъ алмасам, мени анамы
къыйыны урмазмы? – дегенди
Солтан-Герий.
– Тюз айтаса, анангы ыразылыгъы санга
да, манга да керекди. Эшикни уа атабыз
жылдан бир ачыучуду, аны да манга, –
дегенди къыз.
Солтан-Герий, ачыу этгенин билдирмей:
– Да ахшыды, атабызны айтханын да
этерге керекди, сакъларбыз бир жылны, –
дегенди.
Жашай баргъанда, Солтан-Герий къызгъа
не ичги сёзюн да айтдыра эди, кесине да
бек ийнандыргъан эди.
Бирде Солтан-Герий къызгъа алай
соргъанды:
– Сени атанг бир затдан
къоркъуучумуду?
– Хау, мени атам жаланда бир затдан
къоркъады. Ол да – душман желкесинден
урур деп. Не ючюн десенг, аллындан
келген жауну да хорлайды, жан-жанындан
жетгенни да, къуйругъу бла уруп, кюл
этип къояды, алай сыртына уа не башы
бла, не къуйругъу бла жетерге сырт
сюеклери къоймайдыла, – деп, къыз алай
жууап этгенди.
Солтан-Герийге андан сора жукъ да керек
тюйюл эди да, ол, къызны да кесине
ишекли этдирмей, жылны ичинде
биргесине жашагъанды.
Жылны ичинде жаш сарыуекни жукълаучу
заманларына да тюшюннгенди. Сууну
жазгъыда бир кесек келиучюсюн да
Солтан-Герий, къыздан сурап, билгенди.
Бирде, жашны мудахлыгъын эслеп, къыз:
– Нек мудахса? Ананг эсингеми тюшгенди
огъесе мени атамы байлыгъы бизге
жетишмез депми къоркъаса? – деп
соргъанды.
Къыз Солтан-Герийни анасына, халкъына
тансыкъ болгъанын тюз сезген эди. Алай
Солтан-Герий аны букъдургъанды.
– Угъай, – дегенди жаш, – элибизни бийи
Мухтарбий атама намыссыз сёзле да
айтып, кесими да къамичи бла ургъан эди
да, аны бир да унуталмайма.
– Да аны ючюн сен жарсыма, сени анга
дертинги мен жетдирирме, – деп, сёзню
къыз аны бла тауусханды.
Жыл озгъандан сора, къызыны тилеги бла,
сарыуек эшикни ачханды. Солтан-Герий,
къыз бла саламлашып, анамдан ыразылыкъ
алып келейим деп, чыкъгъанды. Эшик
этилгенди. Солтан-Герий, кетген кибик
этип, сарыуекни жукълар заманын
сакъларгъа болгъанды. Ол
жукълагъанлай, барып, сыртына
миннгенди. Сырты бла бара-барып,
къаманы тюз да сарыуекни желкесине
сукъгъанды. Сарыуек, къычырыкъ этип,
къуйругъу бла уруп, эки жанында
къаяланы оя эди, алай жашха уа жеталмай
эди.
Солтан-Герий аны желке сингирлерин
юздюргенден сора, сарыуек кюрешни
къойгъанды, кесини да тюбюнден аз-маз
суу чыгъып тебирегенди.
Сууну аз чыкъгъанын кёрюп, Солтан-Герий
сарыуекни туурап башлагъанды. сора суу,
уллудан-уллу чыгъып, кесине жол ачып,
черек барыучу ызы бла суху кетгенди.
Солтан-Герий ёлгенди деп, элде уллу
жарсый эдиле, анасы кюн сайын жиляй эди.
Солтан-Герий, элге суудан алгъа жетип,
сарыуекни ёлтюрген хапарын айтханда,
халкъ, къууанып, сууну аллына
чабышхандыла. Эл бек ыразы эди,
барысындан да бег’а Солтан-Герийни
анасы къууана эди. Эл тынч-ырахат тура
эди. Алай Мухтарбийни жилян, уруп,
ёлтюргенди дей эдиле.
ТЕМИР-БОЛАТ
Эртте-эртте бир жерде бир уллу тау эл
болгъанды. Ол эл бир талай заманны
ичинде къайгъысыз, ишлеп, мажаргъанын
ашап, ырахат жашагъанды.
Жашай баргъанда, бу элден адамла
бир-бир, эки-эки тас болуп
тебирегендиле. Адамланы къалай тас
болгъанларын бир киши билип, не хыйсап
этип болмагъанды; не ючюн десенг,
адамла, суу юзмезге жутулгъанча,
тенгизни тюбюне таш батып кетгенча
болуп, атлары-чуулары чыкъмай, думп
болуп къала эдиле.
Излерге тебиреселе уа!.. Къайры баргъын,
кимге не соргъун? Адамланы алай жутуп
баргъан начас кюч къайдан чыкъгъанын
табаргъа, аны терслигине
жолукъдурургъа сюйюп, излеп тургъан
элде кёп жигитле да бар эдиле. Алай,
хатаны къайдан чыкъгъанын билмей, бир
ишекли болгъан жер да болмай, излеп
чыгъыу къара туман олтургъан къарангы
кечеге къарагъан кибик болуп къала эди.
Адамла уа тас бола эдиле...
Адамланы белгисиз къуруп кетиулери не
кече, не кюн деп болмай, эл аздан-аз бола
бара эди. Аны бла бирге, малла да думп
болуп къала эдиле. Бир талай жылны
ичинде излеу бир да къурумай эди, алай
табылгъан а бир жангыз жан этмей эди.
Бек узакъ болмай, бу элни тёгерегинде
къоншу элле бар эдиле. Хатаны ала, ол
къоншу элле, эте болурла деп, ишекли
болур къарыу да жокъ эди. Не ючюн
десенг, бу элле бир бирлери бла татлы
жашай эдиле. Сора адамла уа хар элден да
бирча тас бола эдиле.
Алай эте, элни адамларындан ючден
биринден кёп къалмагъанды. Халкъ, ишине
чыгъып, ишлеп къайтыргъа
къоркъгъандан, ишге къауум-къауум
жюрюп тебирегенди. Сабан сюргенде да,
биченнге чыкъгъанда да, жыйын болуп,
уугъа баргъанда да, беш-алты адам бирге
жюрюп башлагъандыла.
Бу элде аналары эртте окъуна ёлюп,
аталары уа, бирсилеча, тас болуп
къалгъан юч жаш жашай эдиле. Ала ёксюз
къалгъанда, жаны ауругъан адам не
берсе, аны бла жашап, андан башха
ырысхылары болмай ёсген эдиле, кишиле
болгъан эдиле.
Тамата бла ортанчы жашла экиси да асыры
тынч, зарансыз, кишиге артыкъ сёзсюз
болгъандан, аланы атлары да, кёп
айтылмагъандан болур, эндиге дери эсде
къалмагъанды; кичилери уа, асыры
хыпыярдан, не затны да амалын таба
билгенден, керти сёзюне керти жетмеген,
ётюрюк сёзюне ётюрюк жетмеген, элде
кимге да сохан бюртюк кибик белгили
Темир-Болат болгъанды.
Юч къарындаш да бирде, садакъларын да,
къылычларын да алып, узакъ уугъа
атланып кетгендиле. Ала, таула таба
бара кетип, Буу-Мюйюзле-Кези деген бир
жерде жатма къошчукъ да этип, бир
тёрт-беш кюннге былайда уугъа
айланырбыз деп, тохташхандыла.
Эрттенликде таматалары къошда аш
этерге къалып, ортанчы бла Темир-Болат
уугъа кетгендиле. Тюз ала да кетгенлей,
кеси – бир къарыш, сакъалы уа минг
къарыш болгъан бир кишичик, хоразгъа да
минип, къошха келгенди.
– Салам алейкум! – деп, ол киши,
хораздан тюшюп, къошха киргенди.
– Алейкум салам, жууукъ бол! – деп, жаш
алай айтып бошагъынчы, кишичик,
сакъалындан бир тюк алып, жашны
къолун-аягъын да байлап, аркъа
узунундан сингирин къайишча къобарып,
хоразгъа минип, кетип къалгъанды.
Жашны къарындашлары келгендиле. Бек
ачыу эм сейир этгендиле, аны
къолун-аягъын тешгендиле. Эрлай азыкъ
этип, ашагъан да этип, ол кече тангнга
чыкъгъандыла.
Экинчи эрттенликде ортанчылары
айтханды:
– Бюгюн къошда мен къалама, сиз а,
барыгъыз да, эталгъаныгъызны этерге
кюрешигиз, – деп, ала кетгинчи окъуна,
отха къазан асханды да, ёлтюрген
кийиклерини бир бутун къазаннга
салгъанды.
Арсар бола, тамата къарындашы да,
Темир-Болат да: «Биз тюшде окъуна
къайтырбыз», – деп, уугъа кетгендиле.
Ала да кетип, бир кесек болгъанлай,
къошну тёбен жанындан, хоразгъа
миннгенлей, биягъы кишичик келгенди.
Къарап, жашны сагъайып тургъанын
кёргенлей, салам да бермей, сакъалындан
бир тюк алып, аны аркъан атханча атып,
жашны тутханды. Эки къолун, эки аягъын
да байлап, сыртындан къайиш къобарып,
былай айтханды:
– Сиз, насыплы къутулгъаныгъыз ючюн,
манга ыспас нек этмейсиз? Мен
тутханымы, жибермей, алып кетиучю эдим,
сизни уа къоюп баргъаным ючюн: «Сау
бол», – десенг а, жукъ билмеген тели, –
деп, ышармиш кибик этип, хоразына да
минип, – хайда, сау жолугъушайыкъ,
элигизге да менден салам айт, элни
тауусхунчу, унутмам деп, аны да билдир,
–
деп, кетгенди.
Тюш алагъа да турмай, жашла, ашыгъып,
бир жугъутур да ёлтюрюп, къайтхандыла.
Ачыудан ёле, къарындашларына чабып,
аягъын-къолун да бошлап, битеу хапарны
айтдыргъандыла.
Ойнай-кюле, гынттыла эте айланыучу
Темир-Болатны, къарындашларына
къарагъаны сайын, жюреги чанча, аланы
ол къыйынлыкъгъа къалып, тёзюп,
мудахланып тургъанларын кётюралмай,
жюреги чёгюч бла ургъанча этип
башлагъанды.
Темир-Болат, кеси кесин бегитип,
къарындашларына айланып:
– Ол мурдарны терслиги къуру сизни
аркъаларыгъыздан алыннган къайишле
бла бошалмайды. Ол бизни ёсдюрген
жарлыланы къаны бла эсиргенди. Неда ол
къанны къусар, неда мени да жутар, –
деп, уллу бичакъны, чыгъарып, уппа этип,
къынына алай салгъанды. Сора
къарындашларына: – Энди сиз, бир жанына
кетип, бугъуп, къарап туругъуз, къошда
уа мен къалайым, – дегенди.
Ала букъгъандыла. Темир-Болат а эт
биширирге къармашып тебирегенди.
Сакълагъанды, сакълагъанды – киши
келип кёрюнмегенди.
Кюнню ауурлугъу кетип тебирегенде,
жашла ашаргъа олтургъандыла. Ала ашай
тургъанлай, бир къарылгъашчыкъ, тюз да
башларында бутакъгъа къонуп, жырлап
башлагъанды.
Темир-Болат къарылгъашчыкъгъа, бир-эки
сызгъыргъан да этип:
– Кел, азыкъны заманында келгенсе,
сыйлайыкъ, кесинг да эндиге дери бизден
жылы жерлеге нек учмай тураса? – деп,
сюйсюнюп лакъырда этгенди.
Къарылгъашчыкъ, тилленип:
– Мен сизге жумуш бла келгенме. Сен,
Темир-Болат, къошда кесинг къал.
Нёгерлеринг букъгъан этгенликге, сени
душманынг аны биледи. ол къоркъгъан
этмейди, алай юч-тёрт адам болгъан
жерге бармаучуду. Сен, хайт десенг –
хорларыкъса. Аны неден ёллюгюн мен да
билмейме. Да ол эди айтырыгъым: мени да
сизни элде уям барды, хар жайда
келиучюме. Хайда, къууанчлы
жолугъушайыкъ келир жайда! – деп, учуп
кетгенди.
Жашла къарылгъачны айтханларына бек
сейир этгендиле. Темир-Болатны кёлю
асыры иги болгъандан, кесине дуния бла
бир къарыу къошулгъанча кёргенди.
– Да, – дегенди Темир-Болат
къарындашларына, – сиз, элге барыгъыз
да, адам нёгер этип, мени излесегиз,
былайдан излеп башлагъыз. Мен а
сакълайым. Аны ёлюр амалын мен да
билмейме, алай башы кетгеннге кишини
чыдап кёрмегенме да, насыбым болса,
башын тайдырыргъа кюреширикме, – деп,
къарындашларын элге жибергенди.
Жашла кетгенлей, биягъы кишичик,
хоразын да башындан тартханлай,
келгенди.
– Салам алейкум, ахшы улан, къонакъ
аламыса? – деп, кишичик масхара
этгенди.
– Да сени кибик таматаны, ёзенгисине
жабышып, атдан тюшюрюп, къонакъ этген
манга атха миннген кибикди. Мени жашха
кёрме да, жигер атынга мин, ёзенгиге
жабышып, атдан тюшюрюп, сыйлы къонакъ
этейим, – дегенди Томир-Болат.
– Да намысынга кёре саугъалайым мен
сени, къонакъ алыу къолайлыгъынгы да
кёрейим, – деп, хоразгъа минерге ары
бурулгъанлай, жаш, уллу бичакъ бла уруп,
кишичикни башын тайдыргъанды.
Алайда кишичикни башы, секирип,
хоразгъа минип, кетип тебирегенде, жаш
аны ызындан болгъанды.
Бара-бара кетгенде, хораз бир къарт
эмен терекни тюбюнде тешикге
ташайгъанды. Темир-Болат да ызындан
тешикге киргенди.
Анда бир темир эшик эки жанына
ачылгъанды. Кирип къарагъанда, ол
кишичикни кеси жашагъан бир залим
къаласы – тёгереги темир чалдишле бла
бегитилип, аны ичинде уа не кече, не кюн
аркъаларын тюзетмей ишлеген, дуния бла
бир насыпсыз халкъ кёрюннгенди.
Кишичикни юйю уа жиляудан толгъанды.
Аны ёлмей къалмазлыгъы белгили
болгъанды.
Темир-Болат, барып, кишичикни кёзюне
бир къарагъанлай, ол сау боллугъун
билип, аны къызы Темир-Болатны:
– «Сакъалым минг къарыш болгъунчу
жашагъан эдим мен, кишиге хорлатмай,
алай сен хорладынг. Мени хорлагъанны,
жаным саулай, энтта да бир кёрюрге
сюеме. Кел да, бичагъынгы буруну бла
башымы ёрге кётюр да, кёзюнге бир
къарама къой», – деп тилейди атам, –
деп, юйге чакъыргъанды.
Темир-Болат, кишичикни къызына айланып:
– Ариу къыз, бек алгъын сен битеу
эшиклени ач да, бу жарлы халкъны
юйдегилерине барма къой, – дегенди.
Къыз Темир-Болат айтханын этгенди.
Битеу адамла да Темир-Болатны
тёгерегине жыйылгъандыла.
Темир-Болат кеси эллилени, кесине
садакъа бериучюлени, танып,
къучакълагъанды. Аланы ичинде тас
болгъан атасын табып, бютюнда бек
къууаннганды.
Кишичикни къызы жууап сакълап
тургъанын кёрюп, Темир-Болат айтханды:
– Эй, ариуладан да ариу къыз! Бар,
атанга алай айт: «Бизде итни таякъ бла
бир урса эр киши – ёлтюрюрча урады.
Итни таякъ бла экинчи кере ургъан
махтаулу тюйюлдю. Мен аны кёрюрге
излемейме. Ол да мени кёрмей
жашагъанды, кёрмей, ёлген да этсин».
Ма алай бла, ол къадар адамны да
къутултуп, элине барып, андан берисинде
кеси, атасы, къарындашлары да ырахат
жашап, бюгюн да хайт деп турадыла.
БУРУНСУЗ БЕКИР
Эртте-эртте бир бай жашагъанды. Аны
Тулпар деп бир жашы болгъанды.
Бир жыл, курт басып, ол байны маллары
къырылып къаладыла. Бай, миллетни
жыйып, куртну къаздырады. Ачалмайдыла.
Тулпарны бир сары аты, бир жюлгюшчюгю,
бир билеучюгю бар эди. ол къуруда
жюлгюшчюгюн билеп тургъанды. жюлгюшчюк
билеучюкге не айтса, ол болгъанды.
Конлени бир кюнюнде Тулпарны эсине
сары аты тюшеди. Излейди да, элде
тапмайды. Атасына сорса:
– Тауда курт басханды, – дейди.
Тулпар, жаяу чыгъады да, ингирде: «Бу
жерни бурунча къара бир эт!» – деп,
Аллахдан тилеп, алай жатады.
Ол ёзенни ачабыз деп арыгъан халкъ
эрттенбла къопсала – къар кетип, жер
ачылып тура эди. Болгъан мал къырылып,
Тулпарны сары алашасы уа сау къалып.
Байны адамлары къырылгъан малланы соя
къаладыла, Тулпар а, сары алашагъа
минип, элге кетеди.
Бир кюн Тулпарны атасына бир бай тенги
адам иеди:
– Къызымы эрге береме, тоюнда бол! –
деп.
Тулпарны атасы:
– Неге барама, жарлы болдум, элтир
затым жокъ, – деп, бармайды.
Дагъыда биягъы хан адам иеди:
– Манга сени келтиргенинг керек
тюйюлдю! Кесинг кел, – деп.
Бай тебирейди да, Тулпаргъа айтады:
– Сен да кел, къарынынг тояр, – деп.
Тулпар а бир жолгъа бир тууарны ашай
болгъанды. Барадыла... Барсала, ханны
къызын алыргъа деп, бир хан келип тура
эди.
Къазауат этип, алай аллыкъ эди.
Ингир болады.
Хан чакъыргъан къонакъларын юйге
жыяды.
Тулпар юйге барыргъа унамайды да, анга
эшикде ашатып, тойдурадыла. Ханны
къаласыны аллында бир уллу фаэтон тура
болгъанды. Тулпар кече фаэтоннга минип
жукълагъанды.
Эрге барлыкъ къыз, кёз къакъмай,
къаланы башында ёрге-энишге жюрюй
тургъанды. Бир заманда, эсгерип къараса
– къаланы аллы кюнден жарыкъ болуп,
фаэтон, ат жегилмегенлей, кеси аллына
ары-бери жюрюй тура эди. Аны кёргенлей,
къаладан тюшюп келип, къыз: «Бу не
аламатды?!» – деп, къарайды. Къараса уа,
аллайгъа къарасын: къаланы отча
жарытхан – Тулпарны алтын кекели!
Фаэтонну аллы бла артына жюрютген –
Тулпарны солугъан тылпыуу.
Къыз, сейирге къарап туруп, Тулпар
керти кючлю адам болгъанын танып:
– Мен, бу адамгъа бармай, башхагъа
бармам! – деп, ант этип, къаланы башына
чыгъып кетеди.
Эрттенбла эртте туруп, Тулпар къызны
атасына:
– Манга бюгюн ингирге жюз пуд
ауурлугъу болгъан бир темир токъмакъ
ишлет! – дегенни айтады.
Хан, темирчилерин бир жерге жыйып,
Тулпар айтхан буйрукъну тындырады.
Тулпар, токъмакъгъа сап салып, аны,
къолуна алып, буруп-буруп, кёкге сызып
жибереди.
Тулпар аны сакълап туруп, токъмакъ,
артха айланып келип, аны башына
тийгенинде, жашха жукъ болмайды,
токъмагъ’а чачыу-къучуу болуп къалады.
Экинчи кюн хан, темирчилеге хыны-хуну
этип, къагъын-согъун этип, жангыдан
токъмакъ ишлетеди. Бу токъмакъны да
кёкге сызады, кеси да аллын сакълайды.
Токъмакъ, келип, Тулпарны башына тийип,
бир жанына чартлап кетеди.
Ол токъмакъны бел баууна сугъуп,
Сарыкъушха минип, жаш ханнга келеди.
– Хан, бир ёгюз кесип, мени бир тойдур!
– дейди.
Хан, бир ёгюз кесип, Тулпарны тойдуруп,
алай ашырады.
Тулпар, Сарыкъушха минип, токъмагъын да
алып, бир бийик дуппурну башына
чыгъады. «Былайдан аскерлени
къарыуларын сынайым», –
деп, олтурады.
Ол къызны алыргъа келген хан дуппурну
башында Тулпарны кёреди.
– Ол итден туугъан дуппурну башында не
излейди? Алып келигиз! –
деп, беш аскерчини иеди.
Ала, чабып чыгъып:
– Жюр, сени хан чакъырады, – деп,
тарт-соз этерге мурат этедиле.
Жигит Тулпар, жюз пуд тартхан
токъмакъны юслерине аудуруп, бешисин
да эздирип къояды. Хан, кёзюлдюреуюк
бла къарап:
– Беш аскерчим да сойланып жатадыла, ол
итден туугъанны алып келигиз, – деп,
жыйырма беш атлыны иеди.
Тулпар, ол жыйырма беш атлыны да алайда
къырып, жюз пуд тартхан токъмагъын да
къолуна алып, дуппурдан тюшюп келип,
ханны шатырына жетеди:
Хан, шатырдан тёрт аякъланып чыгъып:
– Ой юйюнгю Аллах къырлыкъ, бёрю
къойланы къыргъанча, аскерлерими
къалай къырдынг? – деп, къычырып
бошаргъа, ханны да эзеди.
Къаладан къарап тургъан ханны къызы:
– Ол адамны женгил бери жетдиригиз, –
деп, Тулпаргъа ханны жумушчусун
чапдырады.
Ханны жумушчулары къызны буйругъун
женгил тындырадыла.
– Ханнга киеу чыкъгъанды! – деп, адамла
жыйыладыла.
Алайда олсагъатдан къурманлыкъ, аш-суу
этедиле. Къыз, халкъны аллына чыгъып:
– Ханнга жангы туугъан киеу Бурунсуз
Бекирни бурунуна не болгъанын билип
келсин. Аны билип келсе, ханнга багъалы
киеу болур! –
деп, Тулпаргъа ол борчну салады.
Тулпар, Сарыкъушха минип, къыз берген
буйрукъну толтурур мурат этип,
Бурунсуз Бекир жашагъан жерге кетеди.
Тогъуз кече бла тогъуз кюн жюрюп, бир
акъ къаланы кёреди. Андан сора, беш кече
бла беш кюн барып, къалагъа жетеди.
Жетсе, кёрюннген – къала тюйюл, адам
башладан къаланнган бир тау. Ол сюек
таудан арлакъ ётюп да – бир гитче жер
юйчюк. Анга жетип, тохтап, Тулпар:
– Хейт! – деп таууш этеди.
– Ойт! – деп, жер юйчюкден бурунуну
жартысы болмагъан бир мазаллы адам
чыгъады.
– Кел, тюш, ичгери кир! – деп, жашны
атдан тюшюреди.
Ол заманда Тулпар былай деп сагъыш этип
тургъанды: «Бу адам былай келип:
«Бурунунга не болгъанды?» – деп
соргъанланы башларын кесип ишлеген
болур бу къаланы!» – деп.
Ол адам Тулпарны, юйюне элтип, юч кюн
бла юч кечени сыйлагъанды. Андан сора
хапар соргъанды Тулпаргъа:
– Не айланаса, не жюрюйсе? – дегенди.
Тулпар жууапха:
– Кесим былай жер-суу кёре айланама, –
деп къойгъанды.
Бурунсуз Бекир Тулпаргъа айтханды:
– Жюр, алай эсе, бир кёнчекликге барып
келейик.
Экиси да, атлагъа минип, бир чалгъы бла
бир сенек алып, кетедиле.
Бешкюнлюк жол жюрюп, бир тенгизни
жагъасына барадыла. Тенгизни
жагъасында, атладан тюшюп, чалгъы бла
чалып, дырынын жыйып, юч гапына бичен
этедиле. Гапына этип бошагъандан сора,
Бурунсуз Бекир гапыналаны бирин
жандырады.
– Бу гапына жанып бошагъандан сора,
экинчини жандырырса.
Экинчи гапына жанып бошап, ол ёчюлюрге,
тенгизден аскер чыкъса, мадарынгы
кёрюрсе. Алай болмай, жылкъы чыкъса,
ючюнчю гапынаны жандырырса. Ол жанып
бошаргъа, тенгизден чыкъмасам, мени
ёлгеннге санарса, – деп, Тулпаргъа алай
айтып, кеси тенгизге кирип кетеди.
Бурунсуз Бекир айтханча, жылкъыны аллы
чыгъып тебирегенди. Ючюнчю гапынаны
тютюню чачылыргъа, жылкъыны арты
суудан чыгъаргъа, Тулпарны кёзлери
къамагъандыла. Эс жыйып, къараса –
жылкъы бош жылкъы тюйюл – алтын
жалкъалы, алтын къуйрукълу жылкъы.
Экиси да жылкъыны къуууп кетедиле.
Бир заманда Бурунсуз Бекир Тулпаргъа:
– Былай ызынга айлан да, бир къара, кюн
къалай эсе да, – дейди.
Тулпар ызына айланып къараса – туман
басып, аны ичинде чаукала ойнай,
ызларындан къысха жетип келеди. Бери
айланып, Тулпар Бурунсуз Бекирге
айтады:
– Туман басып, жетип келеди, туманны
ичинде чаукала да ойнай.
Бурунсуз Бекир Тулпаргъа былай дейди:
– Ол туман да тюйюлдю, чаукала да
тюйюлдюле, жылкъы иеси юч эмегенни
гитчесиди, жангызкёз эмеген келеди. Ол
туман бурунундан чыкъгъан тылпыууду,
чаукала уа атыны табанындан чыкъгъан
кылдыларыдыла.
– Энди эмегенни аллынмы сакълайса,
жылкъынымы сюресе? – деп сорады
Тулпардан Бурунсуз Бекир.
Тулпар:
– Мен эмегенни аллын сакълайым, –
дейди.
Бурунсуз Бекир, жылкъыны къууалап,
алгъа кетеди.
Эмеген, жетип, уруп, Тулпарны жерге
кёмюп къояды. Аны хорланнганын эслеп,
Бурунсуз Бекир, ызына айланып,
эмегеннге къаршчы турады.
Бурунсуз Бекир, уллу бичакъ бла сермеп,
эмегенни башын алады. Жангызкёз эмеген
минип келген алтын жалкъалы, алтын
къуйрукълу ажир, Бурунсуз Бекирге
кесин тутдурмай, ызына айланып, къачып
кетеди.
Тулпар да, эс жыйып, къобуп, атына минип,
токъмагъын да къолуна алып, Бурунсуз
Бекирге келеди. Экиси да жылкъыны
къуууп кетедиле. Бурунсуз Бекир
дагъыда:
– Ызыбызгъа бир къара, кюн къалайды? –
деп, Тулпарны ызына къаратады.
Тулпар:
– Биягъы туман бла биягъы чаукала
жетип келедиле, – деп, хапар береди.
Бурунсуз Бекир:
– Бу эмегенлени уллусу эки кёзю
болгъан эмегенди. мен аны сакълайым,
сен жылкъыны сюр! – дейди.
Эмеген, жетип келип, Бурунсуз Бекирни
аллында тохтайды.