Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 43

– Да къалай бла барайыкъ, мен атамы
ханлыгъындан узакъ кетгенме, барыр
амал жокъду, – дегенди жаш къызгъа.
Ол заманда къыз:
– Нек баралмайбыз? Мен, сени да алып,
кёзню къагъып ачхынчы жетейим, – деп,
кёгюрчюн къабына кирип, жашны да
учуруп, атасы жашагъан элни тюз
ортасына келтиргенди.
Жаш къызгъа бютюнда къууаннганды.
Экиси да жашны юйюне тебирегендиле.
Жолда келе, ийнек кюте тургъан
жашчыкъны бирде жиляй, бирде уа жырлай
тургъанын кёргендиле.
– Жашчыкъ, бирде жиляй, бирде уа жырлай
нек тураса? – деп соргъанды ханны жашы.
Жашчыкъ айтханды:
– Бюгюн ханны жашына аш этедиле да,
мени анам да анда шапады. Анам манга да
аш келтирир деп, андан жырлайма. Мен да
мында къалып, мени унутуп къойса уа
деб’а – жилягъан этеме.
– Сен жиляма, мен да ары барама.
Унутмай, ашдан юлюшюнгю алырма, – деп,
ханны жашы сабийни жапсаргъанды.
Ханны жашыны келгенин кёрюп, чабып,
ханнга бла къатынына сюйюнчюлюк
айтхандыла. Олсагъатдан къайгъы ашха
жарашдыра тургъан затларын
къурманлыкъгъа айландырып, юч кюн бла
кечени къурманлыкъ, той-оюн этгендиле.
Жаш ёлген нёгерлерини хапарларын да
айтханды. Алай бла, ашап-жашап
тургъанлай, бир кюн ханнга:
– Жау ханларынг жерни башын жапхан
аскерлери бла жетип келедиле! – деп,
къуугъун келгенди.
Хан бла жашы аскерни хазырлап
башлагъандыла. Алай ханны келини ханга:
– Атам, къайгъы этмей, тынч тур.
Жаулагъа жууапны мен берирме, –
дегенди.
Къыз, ол алай айтханлыкъгъа, хан да,
жашы да аскерлерин хазырлагъанларын
кёрюп, жау аскерни аллына кеси
чыкъгъанды. Къылычны кётюрюп,
орталарына кирип, къычыргъанды да,
жауну аскери, бири къалмай, сын ташла
болуп къалгъандыла. Къыз, жау ханланы
аллына чакъырып:
– Кёрдюгюзмю аскерлеригизни
болгъанын? Сизни боллугъугъуз да
алайды. Бусагъатдан аскеригизни алып,
къайтып кетип, мындан арысында
чабыуулларыгъызны тохтатсагъыз –
аскерге жан салама, алай тюйюл эсе уа, –
сизни да сын ташлагъа айландырып
къояма, – деп, сайлау бергенди.
Ханла:
– Бу жолдан сора чегигизге
айланмазбыз, – деп, сёз бергендиле.
Къыз ол заманда аскерге жан салгъанды,
ханла да аны артха алып кетгендиле.
Хан, бу ишни кёрюп, келинине бютюнда
жаны киргенди. Жангыдан дунияны жыйып,
той-къурманлыкъ этгенди. Биягъыча, бары
да тынч-ырахат жашап башлагъандыла.
Бир кюн, битеу юйдеги жыйылып
тургъанлай, къыз эрине:
– Къаллай юйюбюз болса сюерик эдинг? –
деп соргъанды.
Жаш, аны ойнап соргъан суннганды да,
болгъанны сейирлик затларын ушатып
айтханды. Ол кече жатып, эрттенликде
барысы да уяннганларында, юйлери,
тюнене жаш айтханча, аламат, сейирлик
юй болуп тургъанын кёргендиле. Ариу,
тамаша юйге халкъ, келип, къарап
башлагъанды.
Бир заманда ханны жашы:
– Да бу аламат затланы этерге
къолундан келген къыз мени бла жашамаз,
кёгюрчюн къабын ол тапмаз жерге
букъдурайым, – деп, юй башында бир
кюбюр ишлетип, къызны кёгюрчюн къабын
аны ичине салып, эшигин ачылмазча
бегитдиргенди.
Къыз, жашны анга ышанмай этген ишин
билип:
– Некяхым бла сени болгъан эдим,
ёлгюнчю биргенге жашарыкъ эдим, алай
сен манга ышанмагъанлыкъ этгенсе. Бир
къарачы, къабымы алалмасам, – деп
айтханлай, кёгюрчюн къабы къызны
къолуна келип къалгъанды да, сора
жашха, – хайда, жаша энди, – деп,
кёгюрчюн къабын да кийип, къанат таууш
этип, учуп кетип, кёзден думп болгъанды.
Жаш, асыры ачыу этгенден, эки кёзюне
къан чабып, кесини терслигине кюе,
къызны ызындан къарап къалгъанды. Жаш
угъай, хан да бек мудах болгъанды.
Болсада, жаш, жолгъа атланып: «Не къызны
табарма, неда аны излей ёлюрме», – деп,
къыз учуп кетген жанына тебирегенди.
Кече-кюн демей, жаш, айлана-жюрюй кетип,
бир къарт кишичикге жолукъгъанды.
– Къайры ахшы жолгъаса, жаным? – деп
соргъанды ол жашха.
Ханны жашы хапарны болгъанынлай, не
къошмай, не къоратмай, айтханды.
Къартчыкъ:
– Ма ол жерде, ол таудан ауарыкъса. Кёп
келгенсе, энди аз къалгъанды, – деп, жол
кёргюзтюп, думп болуп къалгъанды.
Жаш да ол кёргюзтген жанына кетгенди.
Ол кезиуде уа, къызыны къачып келгенин
билип, къызны атасы –
жин патчах, кёкде къанатлы, жерде
къумурсха жибермеген жин аскерге,
жашны къызын излей келлигин билип:
– Бюгюнден арысында кёрген
адамыгъызны, кёрген затыгъызны,
ёлтюрмей, саулай мени аллыма алып
келигиз, – деп буйрукъ бергенди.
Жаш да, айлана келип, жин патчахны
жерине жетгенди. Жинле да, жашны, тутуп,
патчахха алып баргъандыла. Патчах,
киеую келгенин билип, къызын чакъырып,
урушханды:
– Къачып кетип, эринги быллай бир нек
къыйнайса? – деп. –
Къача-кёче, экигизни некяхыгъыз да
къалмагъанды, – деп, жашха, къызгъа да
жангыдан некях этип, – сюйсенг – мында
жаша, сюйсенг –
атанг болгъан жерде жаша, – деп, сайлау
бергенди жашха.
Жаш, юйюне барып жашаргъа ыразы болуп,
къызны да алып келип, дунияны башында
аладан насыплы болмагъанча, алай жашап
башлагъанды. Экисини да кёп
къызлары-жашлары да болуп, ёмюрлери бир
бирни сюйгенлей, бир бири кёллерин
сакълагъанлай къалгъанды.
ЮЧ ЭГЕЧ БЛА ЮЧ КЪАРЫНДАШ,
сора АЛАНЫ САБИЙЛЕРИ
Эртте-эртте бир жарлы кишини ариу,
къолдан да бек уста юч къызы болгъанды.
Киши ючюсюн да къоншуларында,
къызларыча, къолдан уста, фахмулу юч
жашха берирге оноу эттенди. Кюнлени
биринде къарындашланы таматалары
Сюлемен жарлы кишини тамата къызы
Сюйдюмню тилей баргъанды. Ариу
Сюйдюмню жашха бергендиле. Сюлеменни
ызындан бирси къарындашлары да
Сюйдюмню эки эгечин алгъандыла. Алай
бла, ала алтысы да юч юй болуп, бир юйюр
кибик, жарашып, ойнай-кюле, жашап
башлагъандыла.
Къызланы, жашланы да усталыкъларын
халкъ айтып, махтай кетгенде, Жамбот
деген хан аланы жашау турмушларын
кёрюрге баргъанды. Аланы юйлерини
омакълыгъына, юч тиширыуну да кёз
къаматхан ариулукъларына сейирсинип,
алагъа кёзю къарап, хан юч жашны да
жояргъа мурат этгенди. Сора, юйюне
барып, жети уручуну чакъырып:
– Сиз, бюгече мени кюбюрюмю бузуп,
болгъан алтынымы, кюмюшюмю алып, юч
къарындашны юйлерине элтигиз.
Ызыгъызны билдирирча, баргъан
жолугъузда анда-мында жерге алтынлдан
ата барыгъыз, – деп буюргъанды.
Кече белинде жети уручу да, хан
айтханча этип, болгъан алтынны-кюмюшню
юч къарындашны юйлеринде таша жерге
букъдургъандыла.
Эрттенликде Жамбот хан, юйюм
тоналгъанды деп, элде битеу юйлени
чачаргъа, тинтирге адамла жибергенди.
Ханны адамлары, излеген кибик этип,
уручуланы ызлары бла тюзюнлей юч
къарындашны юйлерине барып,
букъдурулуп тургъан алтын-кюмюшню
тапхандыла. Жамбот хан юч къарындашны
тутдуруп, темир эшикли зинданнга
атдыртханды, аланы къатынларын а
кесини юйюне келтиртгенди. Алай юч
къатын да сабийден ауур эдиле. Кёп
бармай, ючюсю да юч жаш тапхандыла. Хан,
асыры ачыу этгенден, къуртха къатынны
чакъырып:
– Не да эт, быланы аналарын, сабийлерин
да жокъ эт! – деп буюргъанды.
– Быланы, барын да бир уллу кюбюрге
сугъуп, кёк тенгизге бошларгъа керекди,
– дегенди къуртха.
Хан, къатынны айтханын къабыл кёрюп, юч
къагъанакъны да аналары бла, уллу
кюбюрге сугъуп, кёк тенгизге
атдыргъанды.
Жамбот ханны уа Сафарбий деп эриулю,
халал къулу болгъанды. Ол кече сайын
тутулуп тургъан юч къарындашха аш
ташып тургъанды, къатынларындан да
хапар айтханды. Юч къарындаш да Жамбот
ханнга дерт жетдирирге ант этгендиле.
Юч къарындашны асмакъгъа асылыр
кюнлери жетип келе эди. Сафарбий, тюбю
бла жерни къазып, ючюсюн да
къачыргъанды. Къолдан уста
къарындашла, терк окъуна кеме ишлеп,
кёк тенгиз бла къатынларын бла
сабийлерин излерге кетгендиле.
Кюбюр а тенгизде чайкъала-чайкъала
бара эди. Бир жерде суу кюбюрню
жагъагъа чыгъаргъанды. Тиширыула,
кюреше кетип, кюбюрню башын ачхандыла.
Алайда жашап башлагъандыла.
Сабийле уллу болгъанларында, тенгиз
жагъада иш кереклери бла бир
кюбюрчекни табып, терк окъуна бир уллу
ариу къала битдиргендиле. Сора юч
къарындаш да кюн сайын уугъа чыгъа,
аналары да юйде жумуш эте, кёп заманны
алайда жашагъандыла.
Жашланы таматалары Салих, бир кюн уудан
къайтып келе, суу жагъада бир макъаны
эслегенди. Макъа, тёгерегине къарап,
кишини кёрмей, адам сыфатха кирип, ариу
къыз болуп, терекге минип, кёгетле ашап
башлагъанды. Къызны ариулугъундан
жашны эси ауаргъа жетгенди. Къыз
терекден тюшгенлей, Салих, аны аллына
барып:
– Букъма менден, мен хаталы адам
тюйюлме, – деп, къызгъа кесини
сюймеклигини юсюнден айтханды.
– Болсун сен айтхан, алай мен юч кюнден
алгъа санга чыгъаллыкъ тюйюлме, – деп,
къыз, биягъы макъа болуп, суугъа
секирип кетгенди.
Сакълагъанды Салих алайда юч кюнню.
Тёртюнчю кюн къыз, чыкъгъанды да:
– Мен суу иесиме. Сен не затны эт десенг
да, этип къояргъа къолумдан келликди, –
дегенди.
Къызны да алып, Салих юйюне къайтханды.
Юйдегилеге къызны къалай тапханын
айтханды. Сора къызны Салихха алып,
жети кюн бла жети кечеге созулгъан уллу
той-оюн этгендиле.
Юч къарындаш да аналары бла алай жашап
тургъанлай, бир кюн тенгизде кеме бла
келе тургъан жолоучула, къаланы кёрюп,
къалагъа келгендиле. Ала, къаланы
ариулугъуна уллу сейир-тамаша болуп,
Салихлагъа кимсиз, къайдан келгенсиз
бери деп, кёп соруу этгендиле. Кеслери
да:
– Биз Жамбот ханны адамларыбыз,
сатыу-алыу этип келебиз, – дегендиле.
Жамбот ханны атын эшитгенде, жашланы
аналары, алагъа жукъ айтмай, жолларына
барма къойгъандыла. Салихни къатыны уа
аны, чибин этип, жолоучула бла ийгенди.
Жолоучула Жамбот ханнга келип, битеу
кёрген-эшитген затларын айтхандыла.
Алай Салихланы къалаларыны ариулугъун
а айтып тауусалмай эдиле. Аны эшитип,
хан:
– Мени къалаларымдан ариу а
болмаз-болмаз,– деп махтаннганды.
Алай жолоучула:
– Багъалы, сыйлы хан, сени къалаларынг
аны къатында затха да тиймейдиле, –
дегенде, хан:
– Барып, аны бузуп, адамларын да
ёлтюрюрге керекди! – деп къычыргъанды.
Къуртха къатын, ёрге туруп:
– Жюрегинги аурутма, ханым, ол къала
неди? Сейир деген сейирлик – тенгизде
алтын жалкъалы атладыла, сора дагъыда
мындан онкюнлюк жолда къызыл тенгиз
барды, ол тенгизде уа – алтын чабакъ.
Аны, келтирип, кёлге атсанг, кёл сют
болуп, татлылыгъы уа балдан татлы
болады, – дегенди.
Салих, бу затланы эшитип, учуп келип,
къатынына айтханды. Къатыны уа:
– Ол къыйын иш тюйюлдю, аланы мен
тамбла окъуна табарма, къоркъма, – деп,
жашны кёлюн тынчайтханды.
Экинчи кюн къыз алтын жалкъалы атланы
бла алтын чабакъны, келтирип, Салихха
бергенди. Чабакъны юй аллында кёлге
атхандыла, кёл олсагъат сютге
бурулгъанды, ичинде чабакълары да
алтынла болгъандыла. Алтын жалкъалы
атлагъа уа, минип, бу жерге жетдир
десенг, кёзню къысып ачхынчы, элтип
къоя эдиле.
Экинчи жыл да биягъы жолоучула,
Салихлагъа келип, сейирлик затланы
кёрюп, барып, Жамбот ханнга айтхандыла.
Хан, кёп аскер да жыйып, къаланы, аны
иелерин да жокъ этерге, жолгъа
чыкъгъанды. Кемеледе жюзюп келип,
Салихлагъа уллу уруш ачханды. Салихни
къатыны, дууа окъуп, битеу тенгиз
жаныуарланы жыйып, Жамботну аскерини
кемелерин суугъа батдыртып, жаланда
Жимбот болгъан кемени къойгъанды.
Жамбот хан да къалай къачаргъа билмей
тургъанлай, бир заманда тенгизде бир
жангы кеме кёрюннгенди. Кеме,
жууукълаша келип, Жамботну кемесини
къатында тохтагъанды. Хан, ол кемеде
ючеуленни кёрюп, къоркъгъандан, эси
ауаргъа жетгенди: ала уа Сюлеменлары
эдиле. Олсагъат Сюлемен къарындашлары
бла, Жамбот ханны нёгерлери бла тутуп,
къалагъа баргъандыла.
Салих Сюлеменнге: «Кимсиз сиз?» – деп,
аланы битеу хапарларын соргъанды.
Сюлемен да къарындашларыны бла кесини
хапарларын башдан-аякъ айтханды.
Алайда ала, бир бирлерин билип, танып,
къучакълашып, тансыкълашхандыла. Сора
Жамботну, элине элтип, аны этген
аманлыкъларын айтып, жамауатха анга
сюд этерге къойгъандыла. Битеу да
жамауат Жамбот ханны бла анга
болушханланы ёлтюрюрге деп оноу
этгенди. Салихни уа халкъ кесине ханнга
айыргъанды. Той-оюн эки жыйырма кюнню
баргъанды. Салихни къарындашлары да,
бирер ариу къызны алып, аланы
аталары-аналары да къууанчлы, зауукълу
ашап-жашап къалгъандыла.
АЛМАЧЫКЪ
Эртте-эртте бир къарт киши юч жашы бла
жашап болгъанды. Тамата жашыны аты –
Жамболат, ортанчысыны – Къамболат,
гитчесини Бекболат эди. Кишини тёрт юйю
бар эди. Биринде юйюрю жашагъанды.
Ючюсюн а бир заманда да ачмагъанды. Ёле
туруп, ол, юч жашын да чакъырып, хар
бирине бирер ачхыч бергенди эм былай
осуят этгенди:
– Мен ёлгенден сора, биринчи юй
Жамболатныды, экинчиси Къамболатныды,
ючюнчюсю Бекболатныды.
Къарт ёлгенди. Жашлары, аталарыны
ашын-сууун да этип бошап, тамата жашны
– Жамболатны – юйюню эшигин ачхандыла.
Ачсала, аны уа ичи накъут-налмасдан
толуп. Къамболатны юйю да тюз алай.
Бекболатны юйюн ачып къарасала, анда уа
бир къызыл алмачыкъдан сора, бир зат да
жокъ. Бекболат, аны кёрюп, жилягъанды:
– Мени атам, сени бек сюеме деп, кеси уа
манга къуру юйню къоюп кетгенди, – деп,
къарындашларына айланып, – мен мында
турлукъ тюйюлме, хайдагъыз, сау
къалыгъыз, – деп, тебирегенди.
Къарындашлары:
– Кетме, Бекболат, байлыкъ ючюбюзге да
жетерикди, – дегендиле.
– Угъай, атам, манга берлик болса,
кёрмей турмай эди. Байлыкъны сизге
къойгъанды да, сиз жашагъыз мында, –
деп, ачыуланып, алмачыкъны да алып,
Бекболат алайдан кетгенди.
Бара-бара кетип, бир батмакъ суучукъгъа
жетгенди. Андан ичеме деп, ийилгенлей,
асыры къарыусуздан, артына аууп,
къобалмай къалгъанды. Ол заманда эсине
алмачыкъ тюшгенди. Аны ауузуна
элтгенлей:
– Не керекди? Не этебиз? – деген таууш
эшитилгенди.
Бекболат, абызырамагъанды да:
– Манга дунияда болмагъанча бир ат,
анга кёре сауут-саба, сора ашаргъа да
бир аш керекди, – дегенди.
Ол аны айтыр-айтмаз, аллына тюрлю-тюрлю
ашарыкъла салыннгандыла. Аланы ашап
бошагъанлай, ажир, кишнеп келип,
сюелгенди. Аны юсюнде сауут-сабасы да
бар. Бекболат, чабып, атны жюгенинден
тутханды. Ол заманда ат, тилленип:
– Тюбюм бла ёт да, сыртыма алай мин, –
дегенди.
Жаш, атны тюбю бла ётюп, секирип сыртына
миннгенде, дунияда болмагъанча
айтхылыкъ жигит болуп къалгъанды. Анга
къууанып, жолгъа атланнганды.
Бара-бара кетип, сыртланы, къолланы да
аууп, бир уллу терен агъачха киргенди.
Аны аллына бир жигит чыкъгъанды.
– Ахшы улан, не айланаса? – деп
соргъанды Бекболат ол жигитге.
– Былайда, агъачдан чыкъгъанлай, бир
налмас къала барды. Ол къалада уа ханны
онсегизжыллыкъ бир ариу къызы турады.
Ол кюнню кёзюн кёрмегенди,– деп, хапар
айтханды жигит.
Аны хапарын эшитип, Бекболат къалагъа
тебирегенди. Келип къараса – тёгерекде
минг башха бир баш керекли болгъанын
кёрюп, сейир-тамаша этгенди. Сора ханны
къаласына киргенди. Аны аллына ханны
арбачысы чыкъгъанды да:
– Не айланаса, не жюрюйсе, бир баш керек
болуп тура эди да минг башха, ол да
толур дейме, – деп, ышаргъанды.
– Ол да игиди, – дегенди Бекболат. –
Алай мен узакъдан келген жолоучума,
сюйсегиз, къонакъ этигиз, сюйсегиз а,
киеу этигиз.
Ханны арбачысы аны юсюнден, барып,
ханнга айтханды. Хан, эшикге чыгъып:
– Эй, къутургъан бёрю, ажалынгамы
къутургъанса? – деп соргъанды.
– Мен тюйюлме къутургъан, сенсе, –
дегенди Бекболат. Сора дагъыда: – Сюрюу
къойну бёрю къыргъанча, бу башла
недиле? – деп соргъанды.
– Да аладан бирлери сен боллукъса. Минг
башха бир баш керек эди да, ол да толду,
– деп жууаплагъанды хан.
– Угъай, бу сейир-тамашаны билгинчи,
мен ёлмем, – дегенди Бекболат.
Хан, Бекболатны алай айтханына ыразы
болуп:
– Чёрчек жашха ушайса, секирип, бу
къаланы башына минсенг, манга киеу
болурса, – дегенди.
– Ахшы, аны да бир кёрейик. Кёк алаша
учуп, къаланы ол жанына ётер деп,
акъылым алайды, – дегенди Бекболат.
Ол, атына минип, артхаракъ баргъанды да,
сора, секирип атдан тюшюп, атыны башын
къучакълагъанды.
– Эй къоркъма, жигит, сен кишилик
этсенг, мен атлыкъ этерме, –
деп сёлешгенди ат адам тилинде.
Жаш, къууанып, секирип атны юсюне
миннгенди. Ол заманда хан, ёзюрлери бла
чыгъып:
– Бу телини умуту не болур? – деп,
кюлгенди.
Жаш а, аты бла, секирип, къаланы башына
чыгъып, ары жанына ётгенди. Хан, аны
кёрюп, эринин къапханды.
– Аха, жигит, энди экинчи жумушуму да
толтур да, сора сен манга киеу болурса,
– дегенди.
– Айт, – дегенди жаш, – аны да сынайыкъ.
– Мени урумда эки жыйырмадан артыкъ ат
барды. Аланы киши суугъа сюралмагъанды
ёмюрде. Сен сюрсенг, ол заманда
кишилигинги кёрюрме, – дегенди хан.
Бекболат, келип, уруну башын ачханлай,
атла, тынч-тынч чыгъып, суугъа барып,
суу ичип къайтхандыла. Хан анга бек
сейир этгенди.
– Бу атла ёмюрде жарыкъ дуния
кёрмегендиле. Былагъа ашларын-сууларын
да быргъыла бла берип болгъандыла. Энди
сен быланы, алай тап чыгъарып, суугъа
элтгенинг ючюн, ыспас этеме, киеу
болургъа тийишли кёреме, – дегенди хан.
Хан сора уллу той-оюн къурагъанды.
Ханны арбачысына ол бек ачыу тийгенди.
Бекболат да, къатыны да бир-эки айны
тынч жашай келгендиле. Бир жол арбачы,
жашны отоууна киреме деп тургъанлай,
Бекболатны къатыны аны хуржунундан
алмачыкъ чыгъаргъанын кёргенди. Арбачы
жашырын тынгылагъанды. Ханны къызы:
– Муну хуржунунгда нек жюрютесе? – деп,
сейирсинип соргъанды.
– Ма ол алмачыкъды мени жанымы
къалдыргъан, – дегенди Бекболат.
– Да муну не хайыры барды? – деп
соргъанды дагъыда къыз.
– Къой, соруп турма, аны сен билир
керекли тюйюлсе, – деп къойгъанды
Бекболат.
Аны кёрген эм эшитген арбачы: «Аха,
мынга бар ырысхыны да берип тургъан ол
алма кёреме. Энди мен сени бир кёрейим»,
– деп сагъыш этип, алайдан кетгенди.
Бир кюн арбачы отоугъа кирип,
Бекболатны къатыны жукълап тургъанлай,
алмачыкъны излеп тебирегенди. Ол аны
жашны кийимлерини хуржунунда табып,
эрлай ауузуна элтгенди. Олсагъат
окъуна:
– Не айтаса, не этебиз? – деп бир таууш
эшитилгенди.
Арбачы:
– Бусагъатдан Бекболатны, элтип,
айырыкамда атыгъыз! – деп буюргъанды.
Буйрукъ терк окъуна толгъанды. Арбачы
юйге эркин болгъанды.
Бекболат а, уянып, къараса – бир
айырыкамда тургъанын, биягъы
къыйынлыкъ келгенин кёргенди. Ол, ач да
болуп, бир жанына къараса –
арлакъда бир къарт кишини эслегенди.
Бекболат къарт кишини аллына чабып
баргъанды. Къарт киши:
– Ахшы улан, къайдан чыкъдынг? – деп
соргъанды. – Мында жюзден артыкъ
аманлыкъчы барды. Ала адамланы
къанларын ыйыкъдан бир кере алмай
къоймайдыла. Эки жыйырма бла ону
жортууулгъа кетселе, бирер адам алып
келедиле. Къалгъанлары уа къанлары
тауусулгъан адамланы тонгузлагъа атып
турадыла. Мен алада къалауурма, алай
сен бир жаш кёрюнесе да, мен сени алагъа
бермем, – деп, жашны букъдуруп,
кетгенди.
Жаш, кече жукълагъанда, быллай тюш
кёргенди: ким эсе да анга:
– Эй, аман хомух, къоркъма! Бюгече
шайтанланы тойлары боллукъду, ала сени
аллынг бла ётерле, сен а шайтанланы
ётме къоюп, бек артдагъын тут да, ол
сени алмачыгъынгы келтирир. Ант
этдирмей а, жиберме.
Жаш, андан уянып, жукъламай, сагъайып,
сакълап тургъанды. Бир заманда той-оюн,
къарс тауушла эшитилгендиле. Жаш,
къууанып, сакълагъанды. Шайтанла бары
да жырлап ётгендиле. Бекболат бек
артдагъысын сермеп тутханды. Шайтан:
– Не керекди? – деп соргъанды.
Жаш:
– Налмас къаладан алмачыгъымы алып
кел, – деп буюргъанды.
Шайтан:
– Сакълап тур! – деп,
къарап-къарагъынчы думп болуп
кетгенди.
Бир кесекден шайтан налмас къалагъа
жетгенди. Арбачы алмачыкъны ауузуна
къабып жукълай эди да, шайтан, аны
къалай алыргъа билмей,
сагъышланнганды. Сора эсине бир амал
тюшюп, къууаннганды. Олсагъат окъуна ол
мамукъну, къабындырып, арбачыны
бурунуна тутханды. Арбачы
чючгюргенлей, алмачыкъ ауузундан
тюшгенди. Шайтан аны сермеп алып
кетгенди. Сора жаш болгъан жерге
келгенди. Жаш, алманы алып, алгъыннгы
халине къайтханды. Ол, атына да минип,
аманлыкъчыланы къалаларына баргъанды.
Къарт, аны кёрюп, аманлыкъчылагъа
билдирирге кетгенди. Аманлыкъчыла
барысы да бирге, «гур» деп,
чыкъгъандыла. Ол аланы эки жыйырма бла
онусуну да, уруп, башларын кетергенди.
Таматаларын а, тутуп, байлагъанды.
Къартны да нёгер этип, къалада айланып
тебирегенди. Ол аны ичинден юч жюзден
артыкъ тиширыу бла эр киши
чыгъаргъанды. Ала, эркин болгъанларына
къууанып, бир бирлерин къучакълай
эдиле. Ол кезиуде жаш аманлыкъчыланы
таматаларын келтиргенди. Тутмакъла
аны, юсюне чабып, хурттак-хурттак этген
эдиле. Алай къарт:
– Тамбла къалгъан эки жыйырмасы да
жортууулдан келликдиле, –
дегенди.
Экинчи кюн, къарт айтханча, ала да
келгендиле. Бекболат аланы да
къыргъанды. Тутмакълагъа уа:
– Мында жашаргъамы сюесиз огъесе
юйлеригизгеми барасыз? – деп
соргъанды.
Ала юйлерине барыргъа ыразылыкъларын
билдиргендиле. Жаш, тенгизни боюнуна
баргъанды да, биягъы алмадан къапханды.
Къапханлай, биягъы таууш эшитилгенди.
Бекболат:
– Бу адамла сыйынырча кемеле
керекдиле, – дегенди.
Ол аны айтыр-айтмаз, тёрт-беш кеме,
келип, тенгизде сюелгендиле. Бекболат
къалада ырысхыны барысын да алагъа
юлешип, къызладан а экисин эки
къарындашына сайлап, къалгъанларын
юйлерине жибергенди. Ала, жашха дунияны
ариуун да айтып, къолларын булгъап
кетгендиле. Ала кетгенлей, къарт:
– Манга да бир оноу эт, кесим жангызлай
мында къойма! – деп тилегенди.
Бекболат анга:
– Бюгюнден ары сен манга – ата, мен
санга – бала, – дегенди.
Сора, алмачыкъдан къабып, биягъы
тауушну эшитгенлей:
– Дунияда болмагъанча, бир алтын кеме
келтиригиз, – деп, буйрукъ бергенди.
Къарап-къарагъынчы алтын кеме келип
сюелгенди. Къызланы, къартны да алып,
тюзюнлей налмас къалагъа баргъандыла.
Бекболат, уруп, арбачыны башын
тайдыргъанды. Хан, жашха къууаннгандан,
биягъы уллу къурманлыкъла этгенди. Жаш,
къызланы, къатынын, къартны эм хан
берген уллу байлыкъны да жюклеп,
къарындашлары болгъан жерге
атланнганды. Ала жашагъан жерге жетип,
кемени да тенгиз боюнунда къоюп, юйге
тебирегенди. Юйге кирсе, эки
къарындашыны да байлыкълары тауусулуп,
кеслери да, асыры къарыусуздан,
къобалмай, жатып тура эдиле. Къамболат
да, Жамболат да Бекболатны
танымагъандыла. Ол заманда Бекболат
алмачыкъны чыгъарып кёргюзтгенди.
Андан сора, Бекболат жангыз алмачыкъ
бла алай кетгени Жамболатны эсине
тюшгенди. Къарындашла
къучакълашхандыла. Бекболат,
Жамболатха алмачыкъны узатып:
– Бир къапчы! – дегенди.
Ол къапханлай:
– Не этейик? Не айтаса? –деген соруу
эшитилгенди.
Жамболат не этерге билмей къалгъанды.
Бекболат, аны кёрюп:
– Не сюйсенг да, тиле, – дегенди.
Жамболат:
– Бизни ючюбюзню да жигитле эт, –
дегенди.
Олсагъат окъуна ала ючюсю да дуниягъа
айтхылыкъ жигитле болгъандыла.
Бекболат:
– Ыхы, энди келигиз тенгиз боюнуна, мен
сизге бир саугъала келтиргенме, –
дегенди.
Ала тенгиз боюнуна келселе, халкъ,
алтын кемени тёгерегине жыйылып,
сейирсинип тура эди. Жашла тюзюнлей
кемени ичине киргендиле. Бекболат
экисине эки ачхыч бергенди. Экиси да,
ачып, къарасала, бир тамашалыкъ къызла.
Ала уллу къууанчха къалгъандыла.
Халкъны жыйып, уллу той-оюн
къурагъандыла. Юч къарындаш да, юч
жерде патчахла болуп, ма бусагъатда да
жашайдыла дейдиле.
Аны кёрмеген кибик, хата кёрмеге эдим.
ХАННЫ ЖАШЫ БЛА ЖАРЛЫНЫ КЪЫЗЫ
Эртте-эртте бир хан жашай эди. Аны
жаланда бир жашы болгъанды. Хан да, жашы
да чабакъланы бек сюйгендиле. Бир кюн
ханны жашы, кёл тёгерегинде
чабакъчыланы чабакъ тутханларына
къарап айлана, суу жагъада олтуруп
тургъан юч къызны кёргенди да, терек
артына бугъуп, аланы хапарларына
тынгылап башлагъанды. Къызланы бири
айтханды:
– Мени ахыр да да эрге барлыгъым
келмейди.
– Мен а къатынын къойгъан жашха
барлыкъма, – дегенди экинчи къыз.
– Мен а ханны жашына барлыкъма, сора
эгиз сабийле табарыкъма –
жаш бла къыз. Жашны боюнуна алтын
минчакъла, къызны боюнуна уа –
кюмюш минчакъла тагъарыкъма, – деп,
ючюнчю къыз, не айтырыкъ болурла деп,
нёгерлерине къарагъанды.
Эки къыз да, аны алай айтханын жаратмай,
бир бирлерине къарай эдиле. Сора
тёзалмай:
– Охо! Къарачы муну умутуна! Хау, санга
къырыладыла дегенди ханны жашлары! –
деп, хыликкя этип, кюлгендиле.
Бираздан къызла, туруп, юйлерине
кетгендиле. Ханны жашы да, аланы
ызларындан марагъанлай, кичи къызны
къайры баргъанындан кёз айырмай, ол
юйюне киргинчиге дери, айланнганды.
Къыз юйюне киргенден сора, жаш ызына
къайтханды. Аны мудахлыгъын кёрсенг:
«Не болгъанды мынга?» – дер эдинг.
Атасы да:
– Не болгъанды, жашым, неге мудах
боласа? Айт, не къайгъынг бар эсе да, –
дегенди.
Жаш а:
– Ай, атам, нек мудах болгъанымы несин
сораса, къой, ичими кюйдюрме, сагъынып,
– дегенди да, кеси отоууна кирип, башын
энишге ийип, чёкгенди.
Жашыны ол халына жарсып, хан дагъыда
къоймай соргъанды. Сора жаш:
– Да, атам, мен бюгюн бир жарлы къызны
кёргенме да, аны алмасам, дунияда бир
адамны да алмам, башха жашау манга
керек тюйюлдю, –
дегенди.
Андан сора хан бла къатыны уллу оноугъа
киргендиле.
– жангыз жашыбызны жюрегин
къыйнамайыкъ, кимни сюйсе да, алсын, –
дегендиле.
Аны эшитгенлей, жаш, чабып барып, аланы
экисин да къучакълап, уппа этип,
олсагъатдан къызгъа ариу кийимле
хазырлатып, аны юйюне атланнганды.
Барса, къызны атасы юй аллында агъач
кесе тура эди. Жаш, акъ атындан тюшюп:
– Салам алейкум, иш къолай болсун! –
деп, саламлашып, нек келгенин айтханды.
– Къыз юйдеди, – деп къысха жууап
бергенди къызны атасы.
Ол а юйде кийим тиге тура эди. Жаш, юйге
кирип, къызгъа жюрегин ачып, анга деп
келтирген алтын, кюмюш кереклери
болгъан накъут-налмас кийимлени да
кийдиргенди да, юйюне элтгенди. Къызны
аты Нуржан эди.
Жашны анасы къызны сюймегенди. Бир
талай заман ётгенди, къызны да къарыны
болгъанды. Алай жашха урушха кетерге
тюшгенди.
Жаш кетгенлей, Нуржан, эгиз сабийле
табып, аны юсюнден эрине къагъыт жазып
жибергенди. Алай къызны къайын анасы,
къагъытны алып баргъан адамны аллына
чыгъып, ол къагъытны алып, аны орунуна
уа: «Къатынынг не адамгъа, не малгъа
ушамагъан бир жаныуарла тапханды», –
деп жазып, жашха атлы къуугъан эди.
Ханны жашы, къагъытны алып, не этерге
билмей, кёп сагъыш этип, къатынына: «Сен
кеси къолунг бла жазмасанг ишни
болушун, толу ийнаналмайма», – деп,
къагъыт жибергенди. Алай биягъы анасы,
Нуржан жазгъан къагъытны алып, кеси
сюйгенни жазып ийгенди. Сора жаш юйюне:
«Нуржанны да, сабийлерин да, мен
баргъынчы, бир узакъ жерге элтигиз!» –
деп жазгъанды.
Нуржанны къайын анасы, асыры
къууаннгандан, аны сабийлери бла,
элтип, бир чабакъчыгъа берген эди.
Арада бир ненча жыл ётгенди. Эгизле да,
бири – жаш, бири – къыз, ёсюп,
уллучукъла болгъандыла. Бир кюн ала
экиси да агъачха баргъандыла. Айлана
кетип, агъач ичинде бир дорбуннга
келгендиле. Кирселе, анда уа – ичи
ахчадан топпа-толу бир уллу кюбюр! Жаш
да, къыз да, хуржунларын ахчадан
толтуруп, чабакъчыны юйюне
атланнгандыла. Жолда биреуленден эки
ат жегилген арбаны да сатып алып, келип,
аналарын да алып, биягъы дорбуннга
келгендиле. Ахчадан толу кюбюрню да
арбагъа жюклеп, была ючюсю да жолгъа
чыкъгъандыла. Бара-бара кетип, бир бай
жашагъан журтун сатады деп
эшитгендиле. Барып, ол юйню алыргъа
оноулашхандыла. Эгизле да, аналары да,
ханлача, ол байны юйюнде жашап
башлагъандыла. Жашны аты Хызыр эди,
къызны аты уа – Халимат.
Бир талай жыл ётгенди. Къыз да, жаш да
уллула болгъандыла. Бир кюн битеу
тийреде байланы, бийлени, ханланы
жыйып, Хызыр уллу той-оюн этерге