Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 15

– Охо, сен бир тилеп кёр, бермеселе,
кёрюрбюз, – деп айтханды.
Жашы къоймагъанында, анасы ханны
къаласына баргъанды. Эшик аллында
олтургъанды да, ингирге дери туруп, сёз
да айталмагъанлай, ызына къайтып
келгенди. Анасы къайтханда, жаш
анасына:
– Айтдынгмы? – деп соргъанды.
Анасы:
– Угъай, – деп жууаплагъанды.
Экинчи кюн жаш анасын биягъы келечиге
жибергенди. Къарт къатын, барып, биягъы
жерде олтуруп тохтагъанды. Ол алай
олтуруп тургъанлай, хан, ётюп бара,
тюнене да кюнню узуну алайда олтуруп
тургъан къатынны биягъы жерде
эслегенди да:
– Сен тюнене да сау кюнню узунуна
былайда олтуруп тургъанса. Не жумушунг
болуп келгенсе? Санга не зат керекди? –
деп соргъанды.
Къарт къатын бек абызырагъан да
этгенди, алай болса да, ханнга былай
айтханды:
– Да, аурууунгу алайым, къорунг
болайым, айып этме, кёлюнг кюлмесин. Сен
анга къызынгы берирсе деп айтыргъа да
кимни эсинде бар эди, алай ол бизни аман
жаш кибикни жюреги сени къызынга
алыннганды да, бир да тынчлыкъ
бермейди. «Бар да, ханнга билдир», – деп
тилегенди да, аны жюрегин ыразы этер
ючюн келгенме.
Ол заманда ханнга бек ачыу тийгенди,
алай, ол затны къарт къатыннга эслетмез
ючюн, кёлю бла айтханча:
– Да мен да къызымы аны кибик биреуге
берликме. Сени жашынг, мени къалам
кибик, бир къала ишлетип, манга киеу
болургъа тийишли болса, айхай да, ол
заманда къызны алыр, – дегенди.
Ханны хыликкя этгенин сезип, къарт
къатынны жюреги бек къыйналгъанды.
Къайтып, юйюне келип, ханны жууабын
жашына айтханды. Насыплычыгъ’а
олсагъатдан окъуна, ол багъыр жюзюкню
ауузуна салып, эмегенлеге:
– Тюз ханны къаласы кибик бир къаланы
эрттенликге ишлеп битдиригиз, – деп
буюргъанды.
Ол кече ханны къаласы кибик бир къала,
ишленип, хазыр болгъанды. Къарт къатын,
эрттенликде эшикге чыкъгъанда,
къаланы, ишленип, хазыр болуп тургъанын
кёрюп, къууанып, чабып барып,
Насыплычыкъгъа айтханды. Экиси да,
барып, къалагъа къарагъандыла. Айхай,
бек жаратхандыла. Жашны анасы къууулуп
ханнга баргъанды.
– Да, аурууунгу алайым, жашым юйчюк
ишлетген кибик этгенди, –
дегенди.
– Жангыз кечеге ол насыпсыз ёксюз не юй
ишлегенди, кёрейим да, бир кюлейим! Мени
къызым турургъа тийишли юй – ол
къаллай юйдю?! –
деп, хан, кеси кесине алай айта,
къатыннга уа: – Бир кёргюзтчю, харип,
манга ханны къызы турлукъ юйню, –
дегенди.
– Кел, аурууунгу алайым, кёргюзтейим, –
дегенди къарт къатын.
Экиси да ханны арбазындан чыкъгъанлай
окъуна, хан, къарагъанды да, элни бирси
жанында бир ариу къаланы кёргенди.
Къарт къатын:
– Да ма, аурууунгу алайым, жаратырыкъ
эсенг, бизни юйюбюз олду, –деп, къаланы
къолу бла кёргюзтгенди.
Хан, иги да ийнанмай, барып, къарагъанды
да, тюз кесини къаласыча, хар неси да
алай ишленнгенин кёргенди, алай ханны
къаласындан башхалыгъы уа бар эди:
ханны къаласы энди эски болгъан эди.
Насыплычыкъны къаласы уа – алтындан,
багъалы ташла бла жасалып, жым-жым
жылтырай эди.
Хан бек зарланнганды. Алай болса да,
ханны энди сылтауу къалмагъанды. Андан
сора, кесини киеулюгюню аллай бир
мажармакълыгъы болгъанын кёргенинде,
хан къызын анга берирге ыразылыгъын
айтханды да, къызын жашха бергенди.
Насыплычыкъны юйюнде къарт анасы бла
ариу къатыны эм кеси болмаса, башха не
шапалары, не жумушчулары, не жалчылары
болмагъанды. Алай болса да, жашаулары
ханны юйюню жашауундан эсе иги кесекге
къолайлы болгъанды. Аланы алай
жашагъанларына ол элни халкъы да, хан
кеси да бек уллу сейирсинип
тургъандыла.
Ол элде уа бир узакъ жерден келип
тургъан бир аманлыкъчы адам болгъанды.
Ол аманлыкъчы адам бир кюн, келгенди да,
Насыплычыкъ, багъыр жюзюкню ауузуна
салып, сёлеше тургъанын, жашырын
тынгылап, эшитгенди. Къарап тургъанды
да, жюзюкню жаш ожакъ билекни къыйырына
салгъанын эслегенди. Насыплычыкъ,
жюзюкню алайгъа салып, эшикге чыгъып
кетгенди. Олсагъатдан окъуна ол
жортууулгъа атланнганды.
Аманлыкъчы, жюзюкню алайда къалгъанын,
ханны, киеую да жортууулгъа кетгенин
кёргенде, чабып баргъанды да, бир
кюмюшчюден эки алтын жюзюк, алтын
сыргъала, дагъыда башха кюмюш керекле
да алгъанды да:
– Багъаларын а артда берирме, – деп,
кетгенди.
Сора, кесин кюмюшчюча этгенди да,
Насыплычыкъны анасына баргъанды.
– Анам, ол ожакъ билекни къыйырында
тургъан багъыр жюзюкню манга берсенг,
мен аны ючюн санга эки алтын жюзюк
берирме, – дегенди.
Къарт къатын, ыразы болгъанды да, ол
багъыр жюзюкню орунуна эки алтын жюзюк
алып, аны аманлыкъчыгъа бергенди. Ол а,
олсагъатдан окъуна атха минип, жолгъа
атланнганды да, бир къауум кюн бла бир
къауум кечени тохтамагъанлай
баргъанды. Бир-эки атны, чапдыргъандан
ичлерин кюйдюрюп, ёлтюргенди. Сора,
кеси жашагъан жерге жетгенди да, багъыр
жюзюкню ауузуна салып:
– Бусагъатдан ол жашны къаласын да,
анасын да, къатынын да, алайдан кёчюрюп,
бери келтиригиз, – деп буюргъанды
эмегенлеге.
Терк окъуна эмегенле ол аманлыкъчы
адамны буйругъун тамам этгендиле. Ол,
алай бла, Насыплычыкъны юйюне да,
анасына да, къатынына да ие болуп
къалгъанды.
Кесини узакъ айланыуундан эригип, бир
кюнлени кюнюнде Насыплычыкъ ызына
къайтып келсе, сени жауунг аллайгъа
къайтып келсин! Аламат къаласы да жокъ,
анасы да жокъ, ариу къатыны да жокъ.
Эски жерде биягъы эски мурсабаш юйчюк,
ити бла киштиги да ачдан ёле. Соргъанды
адамлагъа, алай болса да, барысы да,
анга къошулуп, сейирсиннген бла бушуу
этген болмаса, аны соруууна жууап
бералгъан чыкъмагъанды. Ол заманда
Насыплычыкъ аланы излерге тебирегенди.
«Аланы тапмагъанлай, мен, къайтып, бу
журтха келмем», – деп, ант этгенди. Эки
темир чурукъ бла бир темир таякъ да
ишлетгенди. Темир чурукъланы да кийип,
темир таякъны да къолуна алып, узакъ
жолгъа чыкъгъанды. Киштиги бла ити да
муну ызындан тебирегендиле. Ала кёп
кюнлени, кёп айланы, кёп жылланы
айланнгандыла – тапмагъандыла.
Кеслери да арыгъандыла, жанларындан
тойгъандыла. Темир чурукъла да
тауусулгъандыла, темир таякъ да бошала,
къысхачыкъ болгъанды.
Бир кюн ала, бара-бара кетип, бир уллу
бийик сыртны юсюне чыкъгъандыла.
Насыплычыкъ, ол сыртны башындан
къарагъанды да, бир ариу ёзенни ичинде
аны къаласы кеси жангыз сюелип
тургъанын кёргенди. Ючюсю да
къууаннгандыла. Сора, къаланы жангы
иесине кеслерин эслетмей, ары жууукъ
барыргъа амал излегендиле. Бек
гитчечик киштик болгъаны себепли, ары
киштикни жиберирге оноулашхандыла. Аны
ары жибере туруп:
– Иш кесинге къалай тап кёрюнсе да,
алай эт, – деп, ол оноуну этгендиле.
Киштик, бугъа-бугъа, баргъанды. Ары-бери
эте, хансла ичи бла юйге къутулгъанды.
Юйню отоуларындан бирине киргенди.
Анда юйню жангы иеси – аманлыкъчы адам
– кеси жангыз, тоханагъа минип, жатып,
жукълап тургъанын кёргенди. Киштик,
мюйюшде бугъуп, не этерге билмей, бир
кесек заманнга арсарлы болгъанды. Ол
кезиуде, юйде киштик болгъанын да
билмей, бир чычханчыкъ юй тюбюнде
безирерге, ойнаргъа деп чыкъгъанды.
Киштик, марап туруп, чычханчыкъ къатына
келгенлей, «хап» дегенди да, тутханды
да къойгъанды. Асыры бек къоркъгъандан,
чычханчыкъны эси аугъанды да
къалгъанды. Киштик: «Ёлтюрдюм да
къойдум!» – деп, бек къайгъылы
болгъанды, алай бир кесекден
чычханчыкъны ёлмегенин билгенди.
Чычханчыкъ эс жыйгъанды. Сора киштик
айтханды:
– Мен сени ашап къояргъа да боллукъма,
алай, андан эсе, санга бир иш буюрайым,
этермисе?
Чычханчыкъгъа жан киргенди да:
– Ашап къойма ансы, сен айтхан затны, не
буюрсанг да, мажарырма, – дегенди.
Сора киштик айтханды:
– Бу юйде суу бармыды?
– Барды.
– Бу юйде тартылгъан чибижи бармыды?
– Барды.
– Экисини да болгъан жерлерин
билемисе?
– Билеме.
– Алай эсе, бар да, къуйругъунгу суугъа
сукъ да, жибит. Бар да, аны чибижиге сукъ
да, чибижи жугъу эт, сора, бар да,
къуйругъунгу ма ол жатып тургъанны эки
бурун тишигине сукъ да, терк окъуна
къач, –
деп, киштик чычханнга алай юйретгенди.
Сууну бла чибижини табар ючюн,
чычханчыкъгъа аш юйге барыргъа керек
эди. Анда уа бир огъурсуз шапа бар эди
да, ол андан бек къоркъа эди, алай болса
да, андан эсе киштикден бек къоркъуп,
аны буйругъун этерге айтханды.
Чычханчыкъ кетип тебирегенинде:
– Къачып кетерме деп мурат этме, къайры
барсанг да, мен сени табарма, къолума
тийсенг а, сюегинги да къоймай ашарма,
– деп, киштик къоркъакъ чычханчыкъны
бютюнда бек къоркъутуп жибергенди.
Суу челек тюп тапкада эди. Чычханчыкъ
къуйругъун суугъа терк окъуна сукъгъан
эди. Чибижи тургъан къамил
табакъчыгъ’а тюз шапаны аш эте тургъан
жерини башында эди да, чычханчыкъ, анга
жетип, къуйругъун булгъай тургъанлай,
шапа, аны эслеп, къолундагъы чолпуну
анга атып жибергенди. Чолпуну къыйыры
чычханчыкъны башына тиерге аздан
къалып, алай къутулгъанды. Экинчи
ёлюмден да къутулгъанына къууанып, ол,
барып, жукълап тургъан аманлыкъчыны
эки бурун тешигине да чибижи жугъу
къуйругъун сукъгъанды. Ол заманда
жукълап тургъан къаты чючгюргенди.
Алай чючгюргенде, багъыр жюзюк, аны
ауузундан, чартлап, юй тюбюне тюшгенди.
Киштик, аны сермеп алып, къачханды.
Аманлыкъчы уа, уяннганды да, жюзюкню
къайры тас болгъанын билалмагъанды.
Киштик, багъыр жюзюкню да алып,
къууанып, къайтып, кесини нёгерлерине
баргъанды. Ала жюзюкню табылгъанына
бек къууаннгандыла. Насыплычыкъ,
олсагъатдан окъуна жюзюкню ауузуна
салып:
– Ол аманлыкъчы адамны мени мурса
юйюмю аллына элтигиз да, анда эшик
агъачха байлагъыз, – дегенди.
Аны айтханын эмегенле толтургъандыла.
Насыплычыкъ нёгерлери бла къалагъа
бара туруп, бир терен суугъа
тюбегендиле. Ит, киштикни да сыртына
миндирип, алып баргъанлай, Насыплычыкъ,
кюлеме дегенди да, жюзюкню ауузундан
суугъа тюшюргенди. Суугъа тюшгенлей,
жюзюкню бир чабакъчыкъ къапханды да,
къачып тебирегенди. Чабакъчыкъ да
къачып, ит да къуууп, бара-бара
кетгендиле да, ит, жетип, чабакъны
къуйругъундан азчыкъ къапханлай, ол,
жюзюкню да къоюп, къачханды. Ит, жюзюкню
да алып, ызына къайтып келгенинде,
Насыплычыкъ бла киштик, суудан чыгъып,
кеслерин къурута тура эдиле.
Была къалагъа келгенлеринде,
Насыплычыкъны анасы бла къатыны юйню
ичинде тутмакъгъа бегитилип тура
эдиле. Насыплычыкъны кёргенлеринде,
ала бек къууаннгандыла. Аны ариу
къатыны ол аманлыкъчы адамгъа барыргъа
унамагъаны ючюн, ол къадар заманны
ичинде тутмакъда тургъанларыны
хапарын айтхандыла.
Андан сора ала барысы да эллерине
келгендиле. Аманлыкъчы да ёмюрге дери
тутмакъгъа салыннганды. Насыплычыкъ,
анасы, ариу къатыны, итчик, киштикчик
да, алай бла, ырахат, насыплы жашап
къалгъандыла.
МУСИЛИЯ
Эртте-эртте Мусилия деп бир ариу къыз
жашагъанды. Аны ёге анасы болгъанды.
Ёге анасыны да бир къызы бар эди.
Аланы къара ийнеклерин эки къыз
кезиу-кезиу кютгендиле. Мусилия
ийнекни кютерге тебиресе, ийире кел
деп, ёге анасы бир уллу къара жюн
къыппа, аша деп да бир гитче къара арпа
гыржын туурагъанчыкъ берип, ашырып
тургъанды. Кесини къызы тебиресе уа,
ийирирге бир гитче акъ жюн къыппа,
ашаргъа да – бир уллу туурагъан акъ
будай гыржын бергенди.
Бир кюн, Мусилия ийнекни кюте
баргъанлай, жел ургъанды да, къолундан
къыппасын тюшюргенди. Къыппа, тёнгерей
барып, жерде бир терен тешикге тюшгенди
да кетгенди.
Мусилия къыппасын тас этип къайтыргъа
ёге анасындан къоркъгъанды. «Не бола
эсе да, къыппамы табайым», – дегенди да,
Мусилия да тешикге сугъулгъанды,
киргенди да баргъанды.
Къараса – къыппасы къайда эсе да бир
теренде, жер юйге тюшюп тура эди. Юйде
да бир къатын мазаллы ийне бла жерни
жарылгъанын жамай.
– Ай анай-анай! – дегенди Мусилия.
– Ай балай-балай! – дегенди къатын да.
– Анай, жел уруп, къыппачыгъымы бери
тюшюргенди, кёрген эсенг, берсенг а, –
дегенди Мусилия.
– Берирме, къызым, къыппачыгъынгы
берирме. Андан алгъа, ол чардакъгъа мин
да, анда алтын ахчаларым барды, аланы
бир булгъа! –
дегенди.
Мусилия чардакъгъа миннгенди,
къалакъчыкъ бла алтын ахчаланы
булгъагъанды.
– Энди былай, белинги теш да, секир да
тюш! – дегенди къатын.
Белин тешгенди да, Мусилия секирип
тюшгенди.
– Энди, бу чардакъгъа мин да, кюмюш
ахчаларымы бир булгъа.
Ёрлегенди да, Мусилия кюмюш ахчаланы да
булгъагъанды. Белин тешгенди да,
биягъыча, секиргенди да тюшгенди.
Къатын Мусилияны къыппачыгъын
бергенди. Бир къалакъчыкъны алгъанды
да, аны бла онг жаягъына тийгенди –
къызны онг жаягъы кюнча жылтырагъанды,
сора сол жаягъына тийгенди – сол
жаягъы айча жылтырагъанды.
– Къызым, энди бар да, ийнегинги арт
жанына бир чёк да, сора юйге алай
барырса, – дегенди да, амма къызны, ариу
айтып, ашыргъанды.
Къыз тешикден чыкъгъанды да, ийнекни
арт жанына чёкгенди. Сора олсагъатлай
юсюне алтын, кюмюш кийимле
къуюлгъандыла. Къыз аланы да кийгенди,
киймегенин четенчигине жыйгъанды да,
ийнегин да сюре, юйю таба кетгенди.
Арбазда къарт ит хайда юрюрге
къалгъанды:
– Ай жаякълы, кюн жаякълы къызыбыз,
айча, кюнча жана, Мусилия келе-е-ди,
хап-хап-хап! – дегенди да.
– Кет, къарт ит, амандан юргюн! –
дегендиле ёге анасы бла эгечи.
Дуу жана, Мусилия келгенди. Анасыны да,
эгечини да эслери кетгенди. Хапар
соргъандыла да, айтдыргъандыла. Ёге
анасы кесини къызына:
– Бар сен да, алай эт да, кел! – дегенди
да, анга ийирирге бир акъ жюн къыппа бла
ашаргъа бир туурагъан акъ будай гыржын
бергенди да, ийгенди.
Ол да, ийнекни эгечи айтхан жерге сюрюп
келгенди да, жел урурун сакълагъанды.
Аязчыкъ къакъгъанлай, къыппаны тешикге
атханды, къыз кеси да ызындан
сугъулгъанды да киргенди.
Кирип барып, къараса – бир жер юйге
тюшюп тура эди. Анда жер жамай тургъан
амманы кёргенди да:
– Мени къыппам ма бери тюшгенди, бер
бери кесиме, – дегенди къыз.
Ол «анай» демегенинде, бу да «балай»
демегенди.
– Хо, берирме. Ары, чардакъгъа, мин да,
алтын ахчаларымы бир булгъа да, тюш, –
дегенди.
Къыз, миннгенди да, булгъагъанды.
– Энди, белинги теш да, бери секир да
тюш.
Къыз, белин тешип, энишге секиргенлей,
зынгырдап, къоюнундан алтын ахчалары
жерге тёгюлгендиле.
– Энди, ол жанына мин да, кюмюш
ахчаларымы булгъап, тюш.
Къыз дагъыда кюмюш ахчаланы
булгъагъанды. Белин тешип, энишге
секиргенлей, биягъынлай, къызны
къоюнундан кюмюш ахчала жерге
тёгюлгендиле. Амма, бир къалакъчыкъны
алгъанды да:
– Ары айланчы, – дегенди да, къызны онг
жаягъына къакъгъанды. – Бери айланчы,
– дегенди да, сол жаягъына къакъгъанды.
– Энди, бар да, ийнегинги тюбюне чёк, –
дегенди да, амма аны къыппасын бергенди
да, ийгенди.
Къууанып, чабып чыгъып, къыз ийнекни
тюбюне чёкгенди, ёзге кирден башха зат
къуюлмагъанды. Отларгъа, суу ичерге да
бошламай, ингирге дери ийнекни тыйып,
тюбюне чёгюп тургъанлыкъгъа, юсюн кир
этгенден ёзге, жукъ табалмагъанды.
Ингирде, аны келгенин кёргенлей, къарт
итлери:
– Жилян жаякълы, макъа жаякълы
къызыбыз келеди, хап-хап-хап! –
деп юргенди.
Анасы ачыуланнганды, итге таш атханды.
Къыз келсе, керти да, бир жаягъы – жилян
тюрсюнлю, бир жаягъы – макъагъа ушаш,
юсю-башы да халек.
Бары да жилягъандыла, ёкюннгендиле,
алай не этерик эдиле?!
Бир жолда Мусилия, суу алыргъа
баргъанды да, суудан толу челекни
чыгъарама дегенлей, бир башмагъын
суугъа алдыргъанды да къойгъанды.
Ханны жашы нёгерлери бла, уудан къайтып
келгенлей, сууда баргъан алтын
башмакъны кёргендиле. Башмакъны суудан
алгъандыла да, сейирсиннгендиле.
– Муну кийген къызны тапмай мадар
жокъду! – дегенди ханны жашы.
– Да ол а къыйын тюйюлдю. Къызлагъа
кийдирейик да кёрейик.
– Бу башмакъ жетген кийип барыргъа деп
тигилмегенди, къуру иесине аталып
этилгеннге ушайды, – дегендиле жашла.
Тебирегендиле сора, башмакъны хар юйде
къызлагъа кийдирип, кёрюп, алай а
башмакъ кишини аягъына тенг
болмагъанды.
Мусилиягъа кире башлагъанлайын а, ёге
анасы, Мусилияны агъач тегенени тюбюне
жашыргъанды да, къызын туурагъа
олтуртханды. Алай а ала анга башмакъны
кийдирип кёрюрге да унамагъандыла.
– Мындан сора къызынг бармыды? – деп
соргъандыла.
– Угъай, жокъду, – дегенди къатын.
Ызларына айланып тебирегенлей, жашланы
бири агъач тегенени къыйыры кётюрюлюп
тургъанын эслегенди да, ийилип, къараса
– дагъыда бир алтын башмакъны олтаны
жылтырай тура.
– Сора бу неди да? – дегенди да,
тегенени кётюргенди.
Къарасала, бир жаягъы кюнча жана, бир
жаягъы айча жана, бир сейирлик къыз
жоппучукъ жыйылып тура эди. Чапхандыла
да, ханны жашын нёгерлери юйге
чакъыргъандыла, сюйюнчюлюк айтхандыла.
Жаш, кирип къарагъанды да, Мусилиядан
кёзюн алалмагъанды. Алай а къатын
унамагъанды:
– Алай женгил берип ияллыкъ тюйюлбюз.
Бизни да баш къууанчыбыз буду.
Хазырлайыкъ, хар несине да къарайыкъ
да, тамбла элтирсиз, –
деп.
Жашла кетгендиле. Ханны жашы экинчи
кюнюнде киеу нёгерлени жибергенди.
Къатын а, ала келирге, биягъы Мусилияны
бир кюбюрге кийиргенди да, кирит
салгъанды. Жумушчу къызына:
– Суудан ётюп тебиресегиз, муну, тюрт
да, суугъа ат да ий! – деп буюргъанды.
Мусилияны кийимлерин кесини къызына
кийдиргенди, бетине да ау атханды да,
хазырлагъанды.
Киеу нёгерле келгендиле да, ишекли
бола, къарай билмегендиле, хазыр къызны
алгъандыла да, кетгендиле. Жолда
бара-бара, бир уллу суудан ётюп
тебирегенлеринде, ол къыз кюбюрню
арбадан суугъа тюртгенди.
Той-оюн уллу болгъанды.
Ингирде ханны жашы, отоууна киргенди
да, къараса – ай жаякълы, кюн жаякълы
Мусилияны орунуна бир жаягъы – макъа
сыфатлы, бир жаягъы жилян сыфатлы бир
зат сюелип турады.
Жаш, къачып чыкъгъанды да, къарт
къуртхагъа чабып баргъанды: «Былай да
былай, эшигим жабылды», – дегенди да,
хапар айтханды.
– Сиз бир уллу суудан ётгенми эдигиз? –
деп соргъанды къарт къуртха.
– Ётген эдик.
– Ма алайгъа бар да, туура суудан ётген
жеригизге къара. Алайда, сууну терен
жеринде, кечени жарыта, бир алтын
чыбыкъчыкъ ёсюп тура болур. Аны суудан
чыгъып тургъан жеринден кес да, эрлай
манга ал да кел. Мен аны юч кюнден
Мусилиягъа айландырып берейим. Ол
Мусилияны ёлюгюдю. Бу отоуунгда затны
да кишиге кёргюзтмей туругъуз.
«Келинчик, жолоучулукъну кётюралмай,
ауруп турады», – дегиз, – деп
юйретгенди къарт къуртха.
Айтханыча, жаш эрлай атына секирип
миннгенди да, «шып» деп, суудан ётген
жерлерине жетгенди. Къараса – бир
иничке алтын чыбыкъчыкъ, суудан къарап,
жылтырай, чайкъала турады. Киргенди да,
жаш, аны суудан чыкъгъан жерчигинден
кесип алып, къарт къуртхагъа
келтиргенди.
Отоудагъын а кишиге кёргюзтмезге
буюргъанды, келинчик, жолоучулукъну
кётюралмай, ауруп къалгъанды дегенди
да.
Къарт къуртха алтын чыбыкъчыкъны эрлай
мамукъчукъгъа чырмагъанды, печь
башында жылычыкъгъа салгъанды. Дарман
хансла жыйгъанды да, аланы сууларын
юсюне бюркгенди да, бир затла
шыбырдагъанды. Алай эте, ючюнчю кюнюнде
къараса – печь башында, суу суратча,
дунияда болмагъан бир ариу къыз
жукълап тура, бир жаягъы кюнча жана, бир
жаягъы айча жана.
Къарт къуртха, ханны жашын юйге
кийиргенди да:
– Мусилия, уянчы бир, – дегенди.
Алай айтханлайына, къыз, уяннганды да:
– Ах, къалай татлы жукълап тура эдим! –
дегенди.
Жаш къууаннганды. Къарт къуртхагъа
саугъа дегенни бергенди да, Мусилияны
юйюне элтгенди. Ол отоудагъын а кюбюрге
салып, элтип, батмакъ кёлге атханды.
Артда алайда эшек чыгъанала
битгендиле.
Жаш бла Мусилия насыплы жашап
къалгъандыла. Аны кёрмегенибизча,
ауруу-талау кёрмей къалайыкъ.
ЖАШ БЛА ПАТЧАХ
Эртте заманлада бир къыралда бир
патчах болгъанды. Бу патчах аскер
къуллукъгъа юйдегили болмагъан
жашланы алгъанды. Аскерчи жашланы
ичинде бирин, айырып, бек жаратханды. Ол
жаш бла уугъа кёп жюрюгенди. Хар уугъа
баргъаны сайын, жолу да болгъанды: не
кийик, не къанатлы ёлтюрмейин,
къайтмагъандыла.
Бир жол, бу жашны да биргесине алып,
патчах уугъа чыкъгъанды. Эрттенликден
ингирге дери айланып, арып, ач да болуп,
ингирге юйге къайтхандыла. Къайтып
келе, экиси да жол эки жанына
айырылгъан жерге жетгендиле. Патчах,
къуру къайтханларына жюреги къыйнала,
жёнгерине айтханды:
– Сен сол жанына баргъан жол бла бар,
мен да онг жанына баргъан жол бла
барайым. Чыпчыкъ да болсун, тюбегенни,
атып, къалагъа алып барыргъа!
Патчах онг жанына кетгенди. Бу
буйрукъгъа бойсунуп, патчахны жёнгери
сол жанына баргъан жолгъа бурулгъанды.
Агъачны ичи бла кетип баргъанлай,
терекни бутагъына къонуп тургъан бир
кёгюрчюнню кёргенди. Ол кёгюрчюн асыры
ариудан, аны атаргъа жашны кёзю
къыймагъанды. Алай болса да, атханды да,
къанатчыгъына окъ тийип, кёгюрчюн
жашны аллына тюшгенди. Ол, алып,
кёгюрчюнню башын сылагъанды. Бу
кезиуде кёгюрчюн адам тил бла сёлешип
айтханды:
– Сен мени патчахха кёргюзтме, тургъан
юйюнге элтип, терезе тюбюне салып къой.
Жаш бу кёгюрчюнчюк айтханча этгенди.
Жаш, эшикге чыгъып, бир талай заманны
айланып, келип, юйге кирсе – юйню ичи
ариу жасалып, дунияда болмагъанча бир
ариу къыз да юйде тура эди. Жаш бек
сейир-тамаша болгъанды. эс жыйып:
– Сен къайдан чыкъдынг? – деп
соргъанда, къыз айтханды:
– Мени анам, манга ачыуланып: «Юч жылны
кёгюрчюн болуп айлан!» – деп
къаргъагъан эди. Бюгюн, сен юйюнге
келтирген заманда, юч жыл тола эди. Сен
эшикге чыкъгъанынгда, мен да адам
орунума келдим.
Жаш къызны алгъанды. Къыз анга ашатады,
ичиреди, жатдырып жукълатады, кеси уа
ол кече тангнга бир кюйюз согъуп
чыгъады. Ол кюйюзню юсюнде болмагъан
сурат къалмагъанды. Эрттенбла бу
тиширыу эрине:
– Сен, бу кюйюзню алып, базаргъа бар,
ким не багъа берсе, анга берип къоярса!
– дегенди.
Аны бла, эри, кюйюзню алып, базаргъа
кетгенди. Халкъ ариу кюйюзню юсюне
басыннганды. Алай болса да, патчахны
бир ёзюрю, кюйюзге уллу багъа берип,
алып кетип, элтип, патчахха бергенди.
– Бу кюйюз сени къалангда турургъа
жараулу кюйюздю! – дегенди.
Патчах, кюйюзню кёрюп, бек уллу
сейир-тамаша болгъанды.
– Сен бу кюйюзню къайдан алдынг? – деп
соргъанды.
– Сени сюйген аскер жашынгдан
алгъанма.
– Бар да, ол кюйюзню къайдан тапханын
билип кел! – деп жибергенди ёзюрюн
патчах.
Ёзюр биягъы базаргъа баргъанды. Ол кече
уа биягъы къыз, андан да ариу бир
кюйюзню согъуп чыгъып, биягъы эринден
базаргъа жибергенди. Ёзюр, излей келип,
биягъы жашны къолунда кюйюзню кёрюп,
сатып алгъанды. Сора соргъанды:
– Бу ариу кюйюзлени ким согъады? – деп.
Жаш, букъдурмай, айтханды:
– Аны уа мени юй бийчем согъады. Хар
кечеден – бир кюйюз.
Бу хапарны ёзюр, барып, патчахха
айтханды. Сора патчах ёзюрню:
– Жашны чакъыр да кел, – деп,
жибергенди.
Ёзюр, жашха барып, юйню эшиклерин
къакъгъанды. Жаш ичинден:
– Кел, ким эсенг да! – деп таууш
этгенди.
Ёзюр, юйге кирип, ол тиширыуну
кёргенинде, тили артына кетип, жукъ да
айталмай, къайтып кетгенди. Сора, барып,
патчахха айтханды:
– Жашны юйюнде тиширыуну кёргенимде,
жунчуп, тилим артына кетип, жукъ да
айталмай къайтдым.
Патчах, ёзюрню хыликкя этип:
– Сен эр киши тюйюлмюсе?! Тиширыуну
кёргенлей, къалай ойсурап къалдынг!
Бар, жашны чакъыр да кел, – деп,
къайтарып жибергенди.
Ёзюр, барып, бу жол юйге кирмегенлей,
жашны, эшикден таууш этип,
чакъыргъанды. Сора жаш, салып, патчахха
баргъанды.
Патчах:
– Алан, сен бизни тоюнга да
чакъырмагъанлай, къатын алыуунг
къалайды? – деп лакъырда этгенди.
Жаш, бираз жунчуяракъ да болуп:
– Мени сен билмеген нем барды? Юй
бийчем, кюйюз этип, аны сатып, тойгъа
хазырлана турабыз, хазыр болсакъ, сизни
да чакъырлыкъма, – дегенди.
Патчах былай айтханды:
– Мени патчахлыгъымы ичинде сизни
тоюгъузгъа болурча бир зат а бар болур!
Патчах, кеси башчылыкъ этип, быланы
тойларын къурагъанды. Къонакъла бары
жыйылгъандыла, олтургъандыла, патчах
да тамата орунуна эди. Былайда келинни
да той баргъан жерге келтиргендиле.
Патчах, келинни ариулугъуна асыры эси
кетгенден, къолунда ушхууур ашай
тургъан чанчхысын къуру столгъа
чанчханды. Сора кеси да, кёп олтурмай,
къалагъа кетип къалгъанды.
Энди патчахны эсине аллай акъыл
тюшгенди: жашны ёлтюрюп, къатынын
кесине алыргъа. Жашны экинчи кюн
къалагъа чакъыртханды да, сора жашха
айтханды:
– Сен, ол жерге, ол жерге барып, къартны
жаш этген бир суу барды, андан алып кел!
– деп.
Ол суугъа барыб’а, ызына киши
къайталмагъанды.
Жаш, мудах болуп, юйге келгенди. Сора
къатын, эрини мудах болгъанын эслеп:
– Не болгъанды? – деп соргъанды.
Эри патчахны буйругъун айтханда,
къатыны:
– Мудах болма да, жат да, жукъла! – деп,
эрин жатдыргъанды.
Кеси, жатмай, эрин жолгъа
хазырлагъанды. Эрттенбла жаш жолгъа
чыгъып кетгенди. Кёп къыйынлыкъладан
къутулуп, суу да алып, ол къайтып
келгенди. Патчах ол къартны жаш этген
сууну алып келгенине къууаннганды, сау
къайтханына уа къыйналгъанды.
Патчахны къайда не болгъаны жазылгъан
бир уллу китабы болгъанды. Аны алып,
къарап башлагъанды. Сора эм артында
къагъытда окъугъанды: «Дунияны башында
Сауат-Чуда деп бир зат барды, аны къайда
болгъанын, не болгъанын да киши
билмейди. Аны излеп чыкъгъан сау
къайтмайды», – деп.
Сора патчахны кёлюне келгенди: «Энди
мен муну ары иейим, андан, маржа болгъа
эди, сау къайтмаса!»
Сора, жашны чакъыртханды да:
– Сен тамбла жолоучу боласа, дунияны
башында къайдагъысын да киши билмеген
Сауат-Чуда деп бир зат барды, манга аны
алып кел. Алып келмесенг, башынгы
кесерикме! – деп къойгъанды.
Жаш, мудах болуп, къайтып, юйюне
келгенди. Сора къатыны, аллына барып:
– Нек мудахса? – дегенди.
– Патчах быллай буйрукъ берип
жибергенди, – деп, жаш хапарын
айтханды.
Къатын жашха ичиргенди, ашатханды да,
аны тынчайтханды, кеси уа, ол кече,
жатмай, аны жолгъа хазырлагъанды.
Сора эрттенбла жашха, бир жан жаулукъ
бла бир къыппа бергенди да, былай
айтханды:
– Ма бу къыппаны, жолгъа чыкъгъанлай,
аллынга ат, сора, ол къайры барса, ары
бар. Кимде къалсанг да, жуугъанлай,
бетинги-къолунгу кесинги жан
жаулугъунг бла сюрт, башха жан жаулукъ
бла тийме, андан арысын кесинг кёрюрсе.
Жаш, жолгъа чыкъгъанлай, къыппаны
атханды. Къыппа, тёнгереп, жаш да аны
ызындан барып тургъанды. Кёпмю
баргъандыла, азмы баргъандыла, сора бир
кюн агъачны ичинде бир уллу талада бир
къаланы кёргендиле. Къыппа, аны
эшигинден кирип кетип, тас болуп
къалгъанды. Жаш аны ызындан кирип
баргъанды. Кирип барса, юйню ичинде бир
къыз. Къызгъа жаш кюнахшы бергенди.
Къыз сора жашдан хапар соргъанды:
– Не айланаса, не жюрюйсе? – деп.
– Мен жолоучума, алгъа ашат, ичир да,
андан сора хапар сорурса! –
дегенди жаш.
Къыз, бирси юйге кирип, анасына
былай-былай деп хапар айтханды. Сора
анасы, келип, жашха ашатханды,
ичиргенди, орун салып, тынчайтханды.
Эрттенбла жаш орундан тургъанды. Къыз,
таз, къумгъан, сапын, жан жаулукъ алып
келип, жашны бетин-къолун жуудургъанды.
Къолун-бетин жуууп бошагъанлай, къыз
жан жаулукъну узатханды. Жаш а:
– Сау бол! Кесими жан жаулугъум барды!
– деп, кесини жан жаулугъун алып,
къолун-бетин аны бла сюртгенди.
Бу кезиуде къыз, къычырыкъ этип,
анасына чапханды. Сора анасы, келип:
– Балам, санга бу жан жаулукъ къайдан
чыкъгъанды? – деп соргъанды.
Былайда жаш аны юй бийчеси бергенин
айтханды. Ол заманда къатын:
– Юч жыл мындан алда мен къызыма,
ачыуланып: «Юч жылны кёгюрчюн болуп
айлан!» – деген эдим да, ол, кёгюрчюн
болуп, учуп кетген эди. Энди сен мени
киеуюм болдунг! – дегенди.
Былайда жаш нек айланнганыны хапарын
санагъанды.