Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 38

билмей, аны ашап къоярса деп, мен аны
ючюн мудах болуп турама. Энди сени уа
этеригинг олду: ёге ананг санга, аша
деп, хычинле салыр, ол заманда къатынга
къарт киштик макъырып келир. Сен,
кесинг къапхынчы: «Атамы жангыз
киштигине аш бермей турасыз да», – деп,
хычинден анга бер. Ол ёлсе: «Муну ёлюр
отуму бар эди?» –деп, къобуп кет, – деп
юйретгенди тайчыкъ.
Къатын, тюз тайчыкъ айтханча, хычинле
салгъанды. Кеси да адыргыгъа
къалгъанды, жаш ашап башласа эди деп.
Алай жашчыкъ, ол тай айтханча этип,
хычинден киштикге бергенлей, киштик
олсагъат жан алгъанды.
– Бу хычинлени ёлюр отуму бар эди? –
деп, жаш, ашамай, къобуп кетгенди.
Ол заманда къатын эфендиге къууулуп
кетгенди.
– Не болду? – деп соргъанды эфенди.
– Жаш этген ашымы ашаргъа унамагъанды,
– дегенди къатын.
– Аны анга ким билдирген болур? – деп,
сагъышланнганды эфенди. –
Бек алгъа кимге жолукъгъан эди,
медиреседен келгенлей?
– Бир жары да бармагъанды, тайындан
сора, – дегенди къатын.
– Сора аны анга акъ тай айтханды, –
дегенди да эфенди, экиси да тайны
ёлтюрюр амал излеп башлагъандыла.
– Ол къыйын тюйюлдю. Сен, ауругъан
этеме де да, жат, сора эринге: «Манга бир
молла да келтирмейсе», – де. Ол а, келип,
мени чакъырыр. Мен а: «Акъ тайны этинден
ашап, шорпасындан юч кере ичсе, сау
боллукъду, алай болмаса уа, ёллюкдю», –
дерме.
Къатын, молла айтханча, келип, къыйын
ауруйма деп, жатханды. Эри:
– Не болгъанды? Ненг ауруйду? – деп,
къайгъы этип башлагъанды.
Ол заманда къатын:
– Бир эфенди да келтирмейсе, иги
боллукъ эсем да, – дегенди.
– Ол а къыйын тюйюлдю, – деп, киши,
барып, ол молланы алып келгенди.
Молла, Къураннга къарагъан кибик этип:
– Акъ тайны этинден ашамай, сау боллукъ
тюйюлдю, – дегенди.
Киши уа:
– Ол а къыйын дарман тюйюлдю, аны бла
иги болгъа эди ансы, –
дегенди. – Кесибизде да барды акъ тай,
аны кесейик.
Жаш, аны эшитип, бек мудах болгъанды.
Сора: «Суугъа да бир элтейим тайымы,
энди кесерик болурла», – деп, аны да
алып, суу боюнуна баргъанды. Жаш мудах
болгъаннга, тай адамча сёлешгенди да:
– Нек мудахса? – деп соргъанды.
– Да мудах болмай не этейим? Биягъы
эфенди, келип: «Акъ тайны шорпасын бла
этин ашамаса, сау боллукъ тюйюлдю»,–
дегенди ёге анама. Энди уа атам сени
кесерге хазыр болуп турады, – дегенди
жаш.
– Алай эсе, къайгъы этме. Мен санга бир
амал юйретейим. Мени кесерге
тебиреселе, сен: «Эки-юч жылны да
багъып, юсюне миннген да этмедим. Бир да
болмай эсе да, анамы къарындашына бир
барып келейим, тайгъа минип, андан сора
кесерсе», – деп тиле, – деп юйретгенди
тай жашны.
Жаш тайны суу боюнундан юйге къайтарып
баргъанды да, сора атасына:
– Атам, бир тилеригим бар эди,
толтурсанг, – дегенди.
– Да айт, нек толтурмайма, жашым, айт, –
дегенди атасы.
– Мен юч-тёрт жылдан бери багъама
тайымы. Алыкъа анга бир да минмегенме.
Эркин этсенг, ана къарындашларыма бир
барып келир эдим, тайгъа минип. Андан
сора, кесген окъуна эт, – деп тилегенди
жаш.
– Чочурукъ тюйюл эсе, мин да, бар, –
дегенди атасы. – Андан келсенг,
кесербиз, ансы дармандан тайны аяб’а.
Жаш, иер, жюген да салып, атха минип, ат
да чочугъан кибик этип, кетгендиле.
Жолда жаш тайны сыртында жукълап
къалгъанды. Тай, бара барып, бир уллу
къаланы къатында тохтагъанда, жаш да
уяннганды. Биягъы тай былай айтып
сёлешгенди:
– Биз экибиз узакъ жол келгенбиз. Бу
къалада бир хан жашайды, аны маллары
кёпдю. Малчылары да барды. Сен, бар да,
ала бла бир ишге къатышып тохта. Мени уа
къуйругъумдан къыл ал да, мен керек
болсам, ол къылны къыйырын жандыр.
Къайда болсам да, олсагъат жетерме.
Кесим а тауда кийикле бла турлукъма, –
деп тай, туурада кёрюне тургъан
таулагъа кетгенди.
Жаш, ханны баууна кирип, ишчилеге:
– Манга да бир иш беригиз, – деп
тилегенди.
Ол ишчиле айтхандыла:
– Ханны уллу къызы оноу этеди да, анга
барып тилесенг, ол берир.
Жаш, ханны къызы ишчилеге келир заманны
сакълап туруп:
– Манга бир иш берсенг а, – деп
тилегенди.
– Да сен жаш адам кёрюнесе. Бузоулагъа
къарап, ийнек саугъан заманда, бузоу
бошлап тур, – дегенди ханны къызы.
Жаш ишлеп башлагъанды. Къызла ийнек
сауаргъа келселе, жашха кёзлери къарай
эди. Ханны уа юч къызы болгъанды. Бек
гитчеси, ийнек саууучула бла бирге
келип, жашны кёрюп тургъанды. Аны анга
кёзю къарагъанды. Арада кюн оздурмаучу
эди ол, жашны бир кёрмей.
Ханны арбазында жаш беш жыл ишлегенди.
Ол беш жылны ичинде къыз, асыры
сюйгенден жашны, хар кюнден аны кёрмей
чыдаялмай эди. Жаш а хар айдан тайны
къылына от жетдире да, ол да олсагъат
жете: «Къалай тураса?» – деп, бир бирден
хапар биле туруучу эдиле.
Бир кюн ханны къатыны былай айтханды:
– Юч къызыбыз да эрге барырча
болгъандыла. Былагъа не умутунг барды?
– Да аны уа сен – аналары – бил. Къызла
бла сёлеш, – дегенди аталары.
Ханны къатыны къызлары бла энчи
сёлешгенди.
– Къызларым, сизни эрге барыр
заманыгъыз жетгенди. Кимге барыргъа
сюесиз? – деп соргъанды.
Къызла уа:
– Да, анабыз, мынга-анга деп, биз кимни
кёргюзтейик? Ючюбюзге юч алма беригиз
да, ол алмаланы, элтип, кимге берсек да,
анга барырбыз. Сиз а битеу жашланы
жыйыгъыз, – дегендиле.
Къызланы айтханларын къатын, барып,
аталарына айтханды. Аталары, къызла
айтханча, ючюсюне юч алма бергенди да,
битеу болгъан жашланы жыйгъанды. Юч
къызны да, элтип, туура этгендиле,
халкъгъа барысын да кёргюзтгендиле.
Эки тамата къыз алмаларын эки ханны
жашына бергендиле, гитче къыз а, элтип,
ол бузоучу жашха бергенди. Хан:
– Алмасын бузоучу жашха бергенди! Мен
аны харам этмей къоймам! – деп, гитче
къызын, тауукъ орунну бир мюйюшюне
къыстап къойгъанды.
Эки уллу къызына уа уллу той этгенди.
Киеу нёгерле, келип, аланы алып
кетгендиле.
Ала да алай жашап тургъанлай, ханнга
бир къыйын ауруу тийгенди. Хан, ёлеме
деп, онгсуз болуп жата эди.
«Мынга не дарман жарар?» – деп,
эфендилени жыйып, китап ачдыргъандыла.
Эфендиле:
– Мынга марал кийикни этинден ашатып,
шорпасындан беш кере ичирселе, аны
дарманы олду, – дегендиле.
– Аны тапхан а къыйын тюйюлдю, – деп,
ханны тамата киеулерин уугъа
жибергендиле.
Кичи киеу а:
– Манга да атанг бир ушкок бла бир ат
берсин, мен да барайым, –
деп, къатынын атасына ийгенди.
Къыз да, барып, атасына ол жумуш бла
анасын ийгенди. Ханны къатыны уа, андан
кёп тилегенден сора, хан жашха бир аман
ат бла бир тот ушкок берирге эркин
этгенди.
Ол тот ушкокну да алып, мытыр атха да
минип, жаш тамата киеулени ызындан
кетгенди. Агъачны теренине кирип, жаш
тайны къылына от жетиргенди,
олсагъатлай ол, кёкден тюшгенча, алайда
сюелип къалгъанды.
– Не керекди? – деп соргъанды тай.
Ол да анга битеу хапарын айтханды.
– Да мен, сен айтмасанг да, битеу бу
болгъан затланы билеме. Энди, барып,
агъачда болгъан кийиклени сюрюп
келейим. Аланы ичинде бир акъ марал
боллукъду. Сен, аны мара да: «Аллах! Бу
акъ маралны жюреги бла аны шорпасындан
сора къалгъан эти ханнга дарман
болмасын», –
деп, алай ат ушкогунгу, – деп
юйретгенди жашны.
Жаш акъ маралны, тай юйретгенча айтып,
атхандан сора, тай:
– Энди мен битеу таулада болгъан
кийиклени, ханны эки тамата киеую
табалмазча, узакъгъа къуууп кетейим.
Ала, келе-келип, санга тюберле да,
сенден акъ маралны этинден сат деп
тилерле. Сен а: «Онг жауурунларыгъызгъа
бирер мухур салайым да, алай берейим»,
– де, – деп юйретгенди жашха.
Бир бёлек заман озгъандан сора, эки
тамата киеу, жукъ да тапмай, келгендиле
да, жашдан акъ маралны этинден сат деп,
аямай тилегендиле. Алай жаш, сатаргъа
унамай, алайлай берейим дегенди.
Киеуле, ёхтемленип:
– Сатмасанг, аллыкъ тюйюлбюз, – деп,
кетгендиле.
Бираздан, сокъуранып, къайтып келип:
– Охо, сен айтхан болсун, сатмай окъуна
бер, – деп тилегендиле.
Жаш а:
– Угъай, энди сатып да, алайлай да
бермейме. Керек эсе, онг
жауурунларыгъызгъа бирер мухур
салайым да, алай берейим, – дегенди.
Ала, жашны ким болгъанын да билмей, онг
жауурунларына бирер мухур да салдырып,
этден алып кетгендиле. Жаш да, ол аман
атха минип, кийикни этинден, жюрегинден
да алып, юйюне келгенди. Ханны эки киеую
келтирген этни, биширип, ханнга
ашатхандыла. Алай хан бир да иги болама
деп ангыламагъанды.
Сора гитче къыз, кийикни жюрегинден бир
кесегин биширип, шорпасындан, этинден
да алып, баргъанды ханнга. Ханны
къатыны:
– Муну гитче къызынг келтиргенди, –
дегенде, хан:
– Ол келтирген дарман болса да, ичмем.
Киеуле келтирген жарамады, ол да
жарарыкъ тюйюлдю, – деп, унамагъанды
хан.
– Сени уа бир телилигинг болмай
къалмаз, – деп, къатын къоймай
ичиргенди.
Хан, ол шорпадан ичгенлей, игиге
айланып, къобуп кёрейим дерча
болгъанды.
– Бу аманланы шорпалары жарады, –
дегенди.
Экинчи кюн къыз дагъыда жюрекден шорпа
этип, аны элтгенди. Андан сора хан
бютюнда иги болгъанды. Ючюнчю кюн къыз
шорпагъа бир кесек тауукъ бокъчукъ
къошуп элтгенди. Хан, шорпаны ичип:
– Ай бир иги зат эди, бир кесек тауукъ
бокъ татыу этеди ансы, –
дегенди.
Ханны къатыны:
– Да хазнамыды, тауукъла бла бирге
тургъаннга, тюшген болур бир зат. Сени
алагъа бир отоуунгму къуругъанды? –
деп, тырман этгенди.
– Ол тюп отоуладан бирин бер, – дегенди
андан сора хан.
Гитче къыз бла эри тюп отоуланы бирине
кёчгендиле.
Бир кюн ханны бир жауу анга келечиле
ийгенди: «Ол кюнде, ол жерде уруш
этерикме, хазыр болуп тур», – деп.
Хан, къоркъуп, битеу аскерин жыйгъанды
да, эки киеуюн аскер таматала этгенди.
Биягъы гитче киеуню уа къошмагъанды.
Гитче къызы, кеси барып, анасын атасына
келечи этгенди:
– Анга да бир ат бла бир ушкок берсин,
ол да урушха барыр, – деп.
Анасы аны ханнга айтханда, ол:
– Бир да барысын да ол къырмагъа эди, –
деп къойгъанды.
– Охо да, барма къой, биягъы атны бла
биягъы ушкокну бер да, –
дегенди къатын.
– Бер, сора, барсын, – деп, эркин
этгенди хан.
Жаш, биягъы мытыр ат бла агъачха кирип,
къылны отха тийиргенлей, аты жетгенди.
– Не хапар? – деп, тилленнгенди ол.
– Болгъан хапарны сурама, ханнга аскер
чабып, уруш этедиле. Мени уа къошаргъа
унамай, хан бу тот ушкокну бла бу мытыр
атны берип ийгенди. Энди уа, къалай
болсун деп, сенден оноу излейме, –
дегенди жаш.
Аты айтханды жашха:
– Къоркъма, сен кишилик этсенг, мен
атлыкъ этерме. Энди сен мени иерими да
сал, ушкогунгу, бичагъынгы да ал, биягъы
башха кийимлеринги да кий. Аскерле бир
бирге чабаргъа хазыр болгъандыла деген
заманда, ханнга бар да: «Бюгюннгю
урушну манга бир эркин этип къой, мен
хорлаялмасам, сиз болушурсуз», – деп
тиле.
Жаш, атына минип, къуш учханча, аскер
болгъан жерге жетип, энди эки аскер бир
бирге боладыла деген заманда, ханны
аллына барып:
– Багъалы ханым, бу аскерни манга эркин
этсенг эди, уруш эсе да, оюн эсе да, бир
кёрейим, – дегенди.
– Эй, ахшы улан, жау аскерни хорланырын
ким сюймейди?! Андан уллу ахшылыкъ сен
манга этмез эдинг! – дегенди.
Хан алай айтыр-айтмаз, жаш, къуш
баргъанча: «Харам къандан чыкъгъан,
адам жанындан тоймагъан, жау ханны
аскери сизмисиз?!» –
деп, чапханды.
Акъ ат да кишней, жаш да алай къычырып
чапханда, жер титиреген эди. Душманны,
жаш къыргъандан эсе, ат, ёшюню бла
жетип, уруп, кёп ёлтюре эди. Жаш, аскерни
къырып, жау ханны уа, саулай тутуп, бир
кёзюн чыгъарып: «Энди чабыууллукъ
этмезсе», – деп, бошлагъанды. Сора, бир
жанына туруп, бармагъын кесип,
къанатып, ханны къатына баргъанды.
Хан бла аны аскери, ол жашха асыры сейир
этгенден, кёзлери тёрт болургъа жетип,
къарай эдиле. Хан а:
– Эй, ахшы улан, Аллах не жигит жаратхан
жан эдинг! – деп, жашны къучакълагъанды
да, бармагъы къанай тургъанын кёрюп: –
Жара тюшген кёреме, – деп, къол
жаулугъун чыгъарып, жашны бармагъын
аны бла байлагъанды.
– Сау бол, багъалы хан, кёпден бери
эригип тура эдим да, тап болду, – деп,
жаш алайдан, къуш учханча, кетгенди.
Ызындан къарап, аскерчилени хар бири,
асыры сукъланнгандан аны жигитлигине:
«Бу кёкденми тюшгенди огъесе жерденми
чыкъгъанды? Къалай насыпды муну бизге
тюбегени!» – деп айта эдиле.
Элни адамлары уа, орамгъа чыгъып,
аскерни: «Хорладымы, хорлатыпмы келе
болур?» – деп сакълай эдиле.
Аскерчиледен бири да къорамай келгенин
кёрюп, сейир этгендиле. Хан алайда
битеу халкъгъа болуннган затны
айтханды.
Ханны кече-кюн да ол атлы эсинден
кетмей эди, къуру кёзюню юсюнде тура
эди.
– Ол акъ атлы аллынга келип къалса, не
этер эдинг?! – деп соргъанды бир жол
къатыны анга.
– Да этиб’а, манга аллай насып къайда?
Бир уллу аскерни къырып келгенде, мен
анга жаланда бир накъут-налмас къол
жаулугъуму байлап ийгенме. Ол келсе,
мен анга, не айтса да, этер эдим, –
дегенди хан.
Бир-эки кюн озгъандан сора, ханны
къатыны, эшикге чыгъып, къараса – гитче
къызы жашагъан отоудан бир от жарыкъ
чыгъа.
– Была кюе турадыла да, – деп, эрине
чабып баргъанды.
– Андан бек къайгъы этмеге эдим ол акъ
атлыгъа, – деп къойгъанды эри.
Къатыны, дагъыда къоймай, эрин арбазгъа
чыгъарса, ол да къызы бла киеую жатхан
отоу отча жарыкъ жаннганын кёргенди.
Барып, терезеден къарагъанда, жашны
къолунда бармагъы байланып,
накъут-налмас къол жаулукъ юйню жарыта
тура эди.
Эрттенбла къызны анасы, аны чакъырып:
– Къызым, ол накъут-налмас къол жаулукъ
сизге къайдан чыкъгъанды? – деп
соргъанды.
– Да аскерни атамы тамата киеулери
къырмагъанларын сен бек уста билесе.
Эриме уа къол жаулугъун атам кеси
берген эди, – дегенди гитче къыз
анасына.
Къатын къызыны айтханын, барып, эрине
къатлагъанды.
– Ол алай болгъанына, атына минип,
аллыма келсе, ол заманда ийнанырма, –
дегенди хан.
Къатын, келип, къызына атасы айтханны
билдиргенди.
Жаш а, аны эшитгенде:
– Алай эсе, битеу элни адамын жыйсын да,
алай чыгъарма аллына, –
дегенди.
Хан, жаш айтханча, битеу болгъан
халкъын жыйгъанды. Жаш да, биягъы акъ
атына минип, кийимлерин да кийип,
алларына келгенди. Ол заманда халкъ
сейир-тамашагъа къалгъанды. Жаш а:
– Эки сёз айтайым, – деп тилегенди. –
Эй, багъалы хан эм сыйлы халкъ! «Аманла
хапар айтмай эдиле, игиле хапар сормай
эдиле» деп сёз барды. Былай мынча жылны
жашап келеме: «Сен не адамса, кимсе?» –
деп, бир киши сормагъанды. Ненча жыл
жашай эсем да, адам улуду бу да деп, киши
аллыма келмегенди. Мен, аскерни къырып,
бу къол жаулукъну мени къолумда, ма бу
жараны байлап тургъанлай кёрмеселе,
энтта да танырыкъ да, сурарыкъ да тюйюл
эдиле. Хан, мени ыспассыз этип, жукъгъа
санамай, къызын харам этип турса да, мен
адамдан туугъан адам улума, – дегенди
жаш.
Хан, бир къартны келечи этип:
– Сен бу жерлеге нек тюшгенсе, не
адамса? – деп сордургъанды жашха.
– Мени бий атамы эки жалчы жашы къачып
кетген эдиле. Аланы хар къайда излеп,
мен жетмеген жер къалмай, энди бу элде
тапмай эсем, бир жерде да табылмайдыла
деп келген эдим да, келгенлей, ханны
къызы бла юйдегили болуп, кетерге
болмай къалгъанма. Энди халкъ жыйылып
тургъанлай, сизге бир тилеригим барды.
Былайда излерге эркин этигиз бизни ол
эки къулубузну, – дегенди жаш.
– Къулларыгъызны къаллай белгилери
бар эди? – деп соргъанды хан.
– Экисини да эки жауурунларында эки
мухур урулуп эди, – дегенди жаш.
Хан эркин этип, эки киеуюнден бла аны
кесинден къалгъанлагъа битеу
къарагъандыла.
– Да энди эки киеуюме бла кесиме уа
ишегинг болмаз? – дегенди хан.
– Киеулеринг угъай, кесинг да тешин, –
дегенди жаш.
Киеулерин тешиндирселе – эки онг
жауурунларында эки мухур. Андан сора
халкъ, сейир этип: «Быллай жашны тауукъ
оруннга къыстап, аны къулларын а
багъалы этип айланнганса!» – деп,
ханнга айып этгендиле.
Бир бёлек заман озгъандан сора, биягъы
халкъны жыйып, хан:
– Энди мен битеу ханлыкъны, бийликни да
мынга береме, сиз анга не айтасыз? – деп
соргъанды.
Халкъ барысы да аны къабыл кёргенди да,
жашны хан этгендиле.
Жаш, ханлыкъны алгъандан сора, нёгерле
да алып, кеси да акъ атына минип,
атасына баргъанды. Барса, атасы сокъур
болуп, жукъ кёрмей, жиляй тура эди. Ёге
анасы бла эфенди уа, биягъыча, тос
айлана. Жаш, атасыны аллына барып:
– Атам, не ишлейсе? – деп сёлешгенди.
– Эй, улан, ким эсенг да, мен жашагъан
жашаудан эсе, ёлген кёп да игиди, – деп
жилягъанды атасы. – Жангыз баламы тас
этип, аны ачыуундан, жиляй-жиляй, сокъур
болгъанма, – дегенди.
– Да, атам, мен сени жашынгма, – деп,
жаш, атасын къучакълап, экиси да
жилягъандыла.
Сора жаш, кесини жилямукъларын сюртюп,
экинчи, ол кеси жилямугъун сюртген къол
жаулугъу бла атасыны кёзлерин
сылагъанлай, аны кёзлери сау болуп
къалгъандыла. Сора жаш, эфендини бла
анасын, эки эмилик атны къуйрукъларына
байлап, бошлагъанды. Кеси уа, атасын да
алып, къайынлары болгъан жерге
баргъанды да, анда бир уллу къала
ишлетгенди. Сора барысы да бирге
къууанчлы ашап-жашап къалгъандыла.
КЪАРАБИЙ ХАН БЛА АНЫ КЪЫЗЫ
Эртте-эртте бир элде Сарыбий деп бир
саудюгерчи болгъанды. Ол, тыш
къыраллагъа кеме бла барып, туз сатып
айланнганды. Бир жол, ол кеме бла туз
сатаргъа тебирегенинде, къатыныны
сабий табар заманы жетип тура эди. «Бу
адам къутулгъунчу къайталсам эди», –
деп, ол ашыгъып кетгенди. Алай баргъан
жеринде тас болуп къалгъанды. Къатыны
уа жаш тапханды. Жашны атына Мухтар
атагъандыла.
Мухтар, уллу болуп, сабийле бла ойнай
башлагъанда, бир къатынны жашы бла бир
ашыкъ ючюн тюйюшгенди да, ол жашчыкъны
тюйгенди. Аны кёргенде, жашны анасы,
ачыуланып, анга:
– Мени жашымы жилятмай, барып, атангы
тапсанг а, – дегенди.
Мухтар, юйюне келгенди да, анасындан:
– Мени атам бармыды? Бар эсе, къайдады?
– деп соргъанды.
Алай анасы анга жукъ айтмагъанды. Сора
Мухтар анасындан къурмач этерин
тилегенди. Анасы къурмач эте
башлагъанды. Энди къаты къызгъан болур
дегенде, жаш анасына къурмачны алып бер
дегенди. Анасы терк окъуна къурмачны,
ууучуна алып, жашына узатханды. Алайда
жаш аны къолун къаты къысханды.
– Жашым, къолуму кюйдюрдюнг, жибер! –
деп къычыргъанды анасы.
Жаш а:
– Атам къайда эсе да, айт, – деп
тохтагъанды.
– Аны санга айтхан аман палах тапсын! –
деп, жашны анасы болгъан ишни айтханды.
Андан сора Мухтар, азыкъчыгъын да алып,
атасын излей, жолгъа чыкъгъанды.
Кёп айлана, жюрюй кетип, бир уллу сууну
къатында бир юйчюкге
келип, къонакъ болгъанды. Анда уа бир
къарт чабакъчы жашагъанды. Ол кече
Мухтар анда къалгъанды. Эрттенликде ол,
чыгъып, тенгизде узакъда бир кемени
кёргенди. Ол кеме, бир суугъа бата, бир
ёрге чыгъа, алай келе эди. Кемени юсюнде
уа жаш бир мазаллы къушну эслегенди.
Кемени суугъа батдыргъан ол эди.
Бираздан къуш учуп кетгенди.
Кеме жагъагъа жетгенде, андан жашны
атасы Сарыбий, тюшюп келип, ала бла
саламлашханды. Мухтар а: «Ой Аллах, бу
ким болур?» –
деп, сейирсинип тургъанды. Сарыбий да
жашха:
– Кимсе? – деп соргъанды.
Жаш болумун айтханды. Сарыбий алайда
Мухтар кесини жашы болгъанын билгенди.
Экиси да къучакълашхандыла. Сора
чабакъчы къарт киши Сарыбийге:
– Ол къуш а не зат эди? – деп соргъанды.
– Къарабий ханны билемисе, ол къуш ма
ол эди, – дегенди Сарыбий. – Манга:
«Сени къатынынг жаш тапханды, аны манга
бер», – деп, мен унамасам, кемени энишге
баса, суугъа батдыра, амалсыз этгенди.
Сора мен жашымы берирге айтханымда,
алай кетгенди.
Анга тынгылап тургъан Мухтар:
– Атам, энди сен юйге бар, анама да мени
хапарымы айт, – деп, чабакъчы къарт
кишини къайыгъы бла сууну ол жанына
ётгенди.
Бара-барып, Къарабийни юйюне тюшгенди.
Къарабий, Мухтар бла саламлашып, аны
сыйлы къонакъ этгенди. Сора, уллу
къызын чакъырып:
– Бар да, муну тынчайт, – деп
буюргъанды.
Къарабийни уллу къызы Аминат
къылыкъ-адетни бек билген къыз эди. Ол
кече къонакъгъа ашатып-ичирип, аны
тынчайтханды. Сора Мухтаргъа былай
юйретгенди:
– Санга тамбла атам иш берир, ол
заманда сен, келип, аны манга айт. Мени
атам бек къыйын, хыйлачы адамды.
Эрттенликде Къарабий, жашха барып:
– Сен бюгече жукъламай, кече бла будай
битдирип, аны оруп, машоклагъа къуярча,
хазыр эт эрттенликге, – деп буюргъанды
анга.
Жаш, келип, аны къызгъа айтханды. Аминат
а:
– Сен бюгече тынч жукълап тур.
Эрттенликде уа алайгъа кел, – деп, бир
жерни кёргюзтгенди.
Жаш, эрттенликде тургъанды да, ол къыз
айтхан жерге баргъанды. Сора хазыр
будай тёбени кёрюп, ханнга машокла
алыргъа келгенди. Ол заманда Къарабий,
эшикни аллында ит болуп, чабып, жашны
юйге къоймагъанды. Мухтар, къызны
айтханын эсине тюшюргенди да, ол итни
таш бла ургъанды. Ит юйге къачып
кетгенди. Бир кесекден юйден, ауузун да
байлап, Къарабий чыгъып келгенди.
Будайны хазыр болгъанын кёргенди да,
жашха экинчи иш буюргъанды.
– Ол уллу суугъа ат къылдан, эки
жыйырма ат ётерча, аллай кёпюр ишле, –
дегенди.
Мухтар аны да, келип, Аминатха айтханды.
Аминат бу жол не этерин билмегенди,
сора, келип, уллу анасына соргъанды.
Уллу анасы уа:
– Кече ол сууну юсю бла эки жыйырма
кере ётсенг, ол заманда кёпюр хазыр
болур, – деп юйретгенди.
Аминат ол айтханлай этгенди да, кёпюр
эрттенликге хазыр болгъанды.
Сора Мухтар биягъы Къарабийни юйюне
баргъанды. Бу жол а Къарабий анга ажир
сыфатда чапханды. Мухтар аны кёзлерине,
Аминат юйретгенча, къууут чачханды. Ол,
жашха жукъ да эталмай, къачып,
халжаргъа киргенди. Бир кесекден,
биягъы адам сыфатына кирип, кёзлерин да
ууа, Мухтарны аллына Къарабий
чыкъгъанды. Кёпюрню хазыр болгъанын
кёрюп, жашха ючюнчю ишин айтханды:
– Мен сегиз къызымы да тауукъ
балачыкъла этейим да, сен а аланы
ичинде мени Аминатымы тап, – дегенди.
Мухтар, келип, аны Аминатха айтханды.
Аминат а:
– Мен ол балачыкъладан къыйырыракъда
айланырма, ол заманда сен мени кёргюзт,
– дегенди.
Эрттенлик болгъанда, Мухтар тауукъ
балачыкъла болгъан жерге келгенди. Ала
асыры бир кибик болгъандан, аланы бир
бирден айырырча тюйюл эди. Ол заманда
Аминат, бир жанына къачып, кесин анга
танытханды. Аны алай этгенин Къарабий
кёргенди да, кеси кесине: «Муну былай
этип айланнган мени къызым кёреме.
Сизге этерни мен билирме», –
деп, юйге кирип кетгенди. Сора, Мухтарны
да, Аминатны да чакъырып:
– Аминат, бу жаш битеу ишни этип бошады.
Энди мен сени мынга береме, – дегенди.
Аминат да анга ыразы болгъанын
айтханды.
– Энди мен сизге бир темир юй ишлегенме
да, келигиз да, аны бир кёрюгюз, –
дегенди Къарабий.
Экиси да баргъандыла. Къарабий аланы
темир юйге кийиргенди, тёгерегине,
башына къаратханды. Ала
тёгерекге-башха къарай тургъанда уа,
Къарабий, темир юйню эшигин къаты этип,
тышына чыкъгъанды. Ол экиси уа юйде
бегитилип къалгъандыла. Сора Къарабий,
келип, бегеуюллерине айтханды:
– Аягъына чабыр кие билген адам болуп,
барысын да мени юй аллыма чакъырыгъыз.
Къарабийни юй аллына битеу халкъ
жыйылгъанды. Сора Къарабий былай айтып
башлагъанды:
– Барыгъыз да, агъачдан аты болгъан –
аты бла, эшеги болгъан –
эшеги бла, болмагъан а – аркъасы бла
отун келтиригиз да, ол темир юйню
тёгерегине къалагъыз.
Халкъ Къарабий айтханлай этгенди. Юйню
тёгереги отундан тау кибик
къаланнганда, аны жандыргъандыла.
Ичинде Аминат бла Мухтар а не этерлерин
билмей тургъандыла. Ол заманда Аминат
Мухтаргъа:
– Мен сени кёп ёлюмден къутхаргъанма,
энди сен бизни бир ёлюмден къутхар, –
дегенди.
Алай Мухтар не мадар этерге билмегенди.
– Эндиге дери да сен къутхара келгенсе,
энтта да сен бир амал этмесенг, мен не
этерге билмейме, – дегенди Мухтар.
Ол заманда Аминат, юйню тёгерегине
къарап, эшикни къатында бир чюй тешикни
кёргенди. Темир юй ол заманнга бек
къаты къызып башлагъан эди. Аминат,
терк окъуна бир дууаны окъуп, Мухтарны,
чибин этип, ол тешик бла тышына
чыгъаргъанды. Аны ызындан кеси да,
чибин болуп, чыгъып кетгенди.
Отунла битеу жанып бошагъандан сора,
Къарабий темир юйню тёгерегинден кюлню
кетертгенди. Сора, терк окъуна эшикни
ачып:
– Андан сюеклени чыгъарыгъыз ансы,
ийис этерикдиле, – деп буюргъанды.
Юйню ичинде сюек тапмагъандыла.
Къарабий:
– Эшта, къызым бир мадар этгенди. Аны
ызындан къууаргъа керекди, – дегенди.
Мухтар бла Аминат а жолда къачып бара
болгъандыла. Аминат артына бурулуп
къараса – узакъда бир букъу келе.
– Энди ала бизни къууадыла, биз
бугъаргъа керекбиз, – дегенди ол.
Аминат, биягъы дууаны окъуп, жашны
жолну онг жанында, кесин а сол жанында
гокка хансла этгенди. Адамла
келгендиле да, излеп, тапмай, артха
кетип къалгъандыла. Сора Къарабийге:
– Жолну эки жанында эки гокка хансдан
сора зат кёрмедик, – дегендиле.
– Да аланы, юзюп, бери келтирсегиз эди
уа, – деп урушханды Къарабий. – Ала
эдиле ол хансла. Энтта да, къайтыгъыз
да, аланы табып келигиз, – деп, артха
жибергенди адамларын.
Къачып баргъанлай, Аминат, дагъыда
артына къарагъанды да, узакъда
атлыланы келгенлерин кёргенди. Терк
окъуна Мухтарны терек этип, кеси уа
тюлкю болуп, терен хансха кирип
кетгенди. Ол аланы ызларындан къуугъан
адамла да жетгендиле алайгъа, алай,
гюллени тапмай, кетип къалгъандыла.
Къарабийге уа:
– Бир зат да кёрмедик, жолну жанында
бир терекден бла арлакъда, бизни кёрюп,
къачхан тюлкюден сора, – дегендиле. –
Ол тюлкюню къуууп кюрешдик,
туталмадыкъ ансы.
Къарабий а:
– Да, бир да болмагъандан ары, ол
терекни кесип келсегиз эди уа, –
деп, ачыуланнганды.– Къой, энди кесим
барайым, быладан хайыр жокъду, – деп,
жолгъа кеси чыкъгъанды.
Аны келгенин кёрюп, Аминат терк окъуна
жашны къабыр этгенди, кеси уа, чыпчыкъ
болуп, кёкге учханды. Къарабий а, уллу
къара къуш болуп, ол чыпчыкъны
къуугъанды. Энди жетеди дегенде,
Аминат, тары бюртюк болуп, жерге
жайылгъанды. Олсагъат Къарабий, балалы
тауукъ болуп, аланы чёплеп башлагъанды.
Аминат, амалсызына къалып, ёлсем да,
суугъа кетип ёлейим, муну къолундан
ёлгенден эсе деп, уллу суугъа секирип,
терек болуп битгенди. Ол заманда
Къарабий, къуш болуп, келип, ол терекни
бутагъына къоннганды да, бу сёзлени
айтханды:
– Да, къызым, энди, къайры барсанг да,
ахшы жолгъа бар. Сен мени хорладынг.
Хайда, энди сау айлан, – деп, учуп
кетгенди.
Алайда Мухтар да, Аминат да, солуп, суу
да ичип, жолгъа тюшгендиле. Ол биягъы
чабакъчы къарт кишиге келгендиле.
Къарт киши, Мухтарны сау келгенине
къууанып, жилягъанды. Ала алайда къарт
киши бла юч-тёрт кюн тургъандыла. Сора
ючюсю да бирге жашны элине
тебирегендиле. Ала, кёп заманны жюрюп,
ары келгендиле. Сарыбий бла къатыны уа,
жангыз жашларына асыры термилгенден,
ауруп тура эдиле. Аминат бла Мухтар
кече, аланы эшиклерин къагъып, кирип
баргъандыла. Атасы бла анасы, асыры
къууаннгандан, не этерлерин билмей
эдиле. Барысы да къучакълашхандыла. Аны
бла, ала бир айгъа дери той-оюн этип,
ашап-жашап къалгъандыла.
ХАРАМ КЪАРЫНДАШЛА
Эртте-эртге бир бай хан жашап
болгъанды. Аны уа бир ариу къатыны бла
юч жашы бар эди. Аны къатынындан ариу
жан дунияны башында да болмаз эди. Бир
кюн ол, шаудандан суу алып келейим деп,
ары баргъанлай, бир сарыуек, кёкден
учуп келип, къатынны алып, биягъы кёкге
учуп, думп болуп кетгенди. Ол
жашчыкъланы уа ол заманда бек уллусуна
юч жыл, ортанчысына эки жыл, гитчесине
уа бир жыл болгъан эди. Аналары тас
болуп, жашчыкъла аталарыны къолунда
къалгъандыла.
Бир талай жылдан сора аталарыны, ол