Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 33

къоюп, атасы айтхан жарны излеп, жаш
тёгерекге атланнганды.
Баргъанды жаш кюнчыгъыш таба, алай жар
а кёрюнмегенди. Жаланда ингир алагъа
суу боюнунда тюбегенди анга. Жар
турушунлай желмаууз башха ушай эди.
Ауузу болгъан жер а аны эшиги эди.
Аллында уа: «Бери кирген излегенин
мында табар, алай алалмаз», – деп
жазылып эди.
Къаракёз арсарсыз дорбуннга кирип
баргъанды. Бара кетип, ол бир сейир зат
кёргенди: уллу сууну ортасында, жым-жым
жылтырай, бир уллу ариу юй. Юйге барыр
ючюн а, жагъада алтын къайыкъгъа
минерге керек эди. Къайыкъны уа жети
башлы, онтёрт аякълы, уллу тюклю эмеген
сакълай эди. Эмеген, жашны кёргенлей:
– Къайдан чыкъдынг сен, итни баласы?
Иги болду да ингир азыкъгъа сенлай
татлы къабын! – деп, жашны юсюне
атылгъанды.
Жаш къылычын суууруп чыгъаргъанды да,
башланнганды тутуш, уллу тутуш. Жаш да
аллай илячин эди, эмеген бла жети кюн
сермешгенди! Сора жетинчи кюн эмеген
онглу бола башлагъанды. Жаш да: «Керти
айта кёре эдим адамла: бери келген
къайтмайды деп, мен да къайтырыкъ
болмам», – деп, ёлюрюн билгенди. Сора
жаш, къарт жылкъычыны айтханын эсине
тюшюргенди да, къылычны бурунун жерге
тийиргенди. Олсагъатдан къылыч, уллу
болуп, женгил болгъанды. Къаракёз, бир
ургъанлай, эмегенни алты башын
кетергенди, алай жетинчи багъыр баш кёп
сермешгенди. Сора жаш, битеу кючюн
жыйып, уруп, эмегенни жетинчи багъыр
башын да жерге тюшюргенди да, юч кюн бла
юч кечени, бир да уянмай, татлы
жукълагъанды. Тёртюнчю кюн жаш
уяннганды. Сора, къайыкъгъа миннгенди
да, ол юйге баргъанды.
Юйню уа эки жыйырма бёлюмю бар эди. Эки
жыйырмасыны да эшик аллында бирер жети
башлы эмеген, адам къоймай, сакълай
эдиле. Биринчи эшикни аллында жети
башлы эмеген, жашха къарап:
– Къалай жибергенди сени бери жети
башлы эмеген – бизни ичибизде бек
къарыулубуз? Итни баласы, нек келгенсе
сен бери? – деп, жашха ачыулу
къарагъанды. Жаш а:
– Айхай, жибермез эди ол а, ол айтхан
болса. Бар, бар да, кёр – аны жети башы
да аллына тёнгереп, тёммеги да суу
жагъада турады. Сизни бек къарыулугъуз
ол эсе, сора къалгъанларыгъыз манга кёп
кюч эталмазсыз. Барыгъызны да
башларыгъызны аныча этерме, жибер мени
андан эсе! – дегенди.
Аны эшитгенлей, эмеген, ачыуланып,
Къаракёзню юсюне мыллыгын атханды.
Къоркъмай, киргенди къазауатха жаш,
башланнганды уллу ачы уруш.
Тогъуз кюн тутушханды Къаракёз,
солумай. Сора:
– Тохта, солуйюкъ юч кюн, андан сора
башларбыз тутушну, – дегенди эмеген
жашха.
Къаракёзню да онгу кетген эди да, ол да
солургъа ыразы болгъанды. Солугъандыла
ала экиси да юч кюн бла юч кече.
Тёртюнчю кюн башланнганды биягъы
тутуш. Жыйырма бла онбиринчи кюн жаш
эмегенни жети башын да кетергенди. Юч
кюн солуп, жаш экинчи отоугъа кирип
баргъанды. Анда да эшик аллында уллу
жети башлы эмеген, кёзлерин да жандырып
тура эди. Биягъы жаш тутушха
киришгенди. Эки жыйырма кюн тутушханды
эмеген бла Къаракёз. Эки жыйырманчы кюн
биягъы жылкъычыны айтхан сёзю жашны
эсине тюшгенди. Жаш къылычны жерге
тийиргенди да, эмегенни жети башын да
уруп кетергенди.
Эки жыйырманчы отоугъа жетгинчи,
Къаракёз хар бир эмеген бла эки жыйырма
кюн тутуша, жыл жарымы чакълы бир заман
кетгенди. Эки жыйырманчы отоугъа
жетгенде, жашны къарыуу да кетип, асыры
арыгъандан, жашаууну жартысы кетгенча
болгъан эди. Битеу къыйынлыкъладан да
къутулуп, эки жыйырманчы отоугъа кирип
барса – уллу, ариу жумушакъ орундукъда
бир ариу къыз татлы жукълап тура эди.
Жаш, кёргенлей окъуна, ол тенгизде
кёрген къыз бу болгъанын таныгъанды.
Олсагъатдан къыз, сескенип уянып,
жан-жанына къарагъанды да, сюелип
тургъан жашны кёрюп, асыры
сейирсиннгенден, эси ауаргъа жетгенди.
Сора къыз эмегенлерине къычыргъанды,
алай аладан бири да келмегенди.
Ачыуланып, чыгъып къараса – бири да
къалмай, башлары алларына тюшюп,
жанлары да жаханимге кетип тура эдиле.
Сора къыз жашха:
– Ким этгенди бу аламат ишни? – деп
соргъанды.
– Мен, – дегенди жаш арсарсыз.
Жаш, аны да айтып бошагъанлай, асыры
арыгъандан, жукъугъа хорлатып,
аугъанды.
Кёп сакълагъанды къыз, уянады деп, алай
жаш, уянмай, тогъуз кюн бла тогъуз кече
жукълагъанды. Онунчу кюн тюш заманда
жаш кёзлерин ачханды. Аллында къыз
сюелип тура эди. Жаш, олтуруп, къызгъа
битеу хапарны айтханды. Къыз бек сейир
этгенди аны хапарына, жашны жигитлиги
ючюн бек сюйгенди.
– Кёп адам келген эди бери, алай бири да
къайтмагъанды юйюне сау. Мынча
эмегенни хорлап, бери кирген – сенден
башхагъа ёмюрде бармам, – деп, къыз
кесини сюймеклигин айтханды.
Жаш, асыры къууаннгандан, бу иш
тюшюндеми, тюнюндеми болгъанын билмей
къалгъанды. Алай бираздан къыз, мудах
болуп:
– Мени атам узакъ жолгъа кетгенди. Ол
кетгенли, эки жыл болады, келир кюнюне
уа жети кюн къалгъанды. Ол жетгинчи,
мындан кетмесек, экибизни бирге кёрсе,
не сени, не мени саулай къоймаз, –
дегенди.
Жаш:
– Сен бир да къоркъма, жети кюнню
ичинде биз узакъ жолда болурбуз, сени
атангдан къыйналмай къутулурбуз, –
дегенди.
Сора къыз:
– Атам юйге ашыгъып келир, мени юйде
тапмаса, бирайлыкъ жолну бир кюннге
жетер. Андан эсе, терк къармашып, жолгъа
чыкъсакъ иги болур, – дегенди.
Къыз, алай айтып, жашны атасыны ат
орунуна элтип:
– Акътуякъ атны ал, – дегенди. – Сюйген
атымды ол мени, анга бир жан жеталмаз,
андан киши къачып къутулмаз, аныча ат,
излеп чыкъсанг, табылмаз.
Жаш атха жер салгъанды да, юсюне
къоннганды. Атланнгандыла ала жолгъа,
сюймекликни алып къолгъа.
Ала жашны юйюне бир кюнню ичинде
жетгендиле. Барсала, жашны атасы ёлюп,
анасы уа, жашын эсгерип: «Къайда ёлген
болур жангыз балам?» – деп, жиляй тура
эди. Кирип барып, жаш анасын
къучакълагъанды. Анасына битеу ишни
болушунлай айтханды.
Къыз экинчи кюн окъуна, барып,
тенгизден алтын чабагъын чакъырып:
– Манга бир машок алтын керекди, –
дегенди.
Чабакъ олсагъатдан окъуна тенгизни
тюбюнден машок бла бир алтын
чыгъаргъанды. Къыз битеу алтынны юйге
келтиргенди. Экинчи кюн жаш, битеу
халкъны жыйып, тогъуз кюннге баргъан
уллу той этгенди да, къызны алып,
ашап-жашап къалгъандыла.
Жокъ эди Суу патчахны къызы тапмагъан
мюлк дуния башында. Ол тийреде аладан
бай киши да болмагъанды.
Жылла ётгендиле, айла кетгендиле.
Къаракёзню да эки ариу эгиз сабийи
болгъанды. Ала да, аталары-аналарыча,
акъыллы, ариу сабийле болуп ёсгендиле.
ЭКИ ЭГИЗ ЖАШ
Эртте-эртте кюн чыкъгъан жанында бир
киши жашагъанды. Аны къаратон къатыны,
къаратон байталы, къаратон ити
болгъанды. Къатыны – сабий, байталы –
тай, ити кючюк тапмагъанды. Ол киши
тургъан элге, садакъа жыя, бир адам
келгенди. Ол, кишиге тюбеп, аны хапарын
билгенден сора, анга бир алма бергенди
да:
– Ма, муну тыш къабугъун – байталгъа,
жумушагъын – къатынынга, орта къатысын
а итинге ашат, – деп, юйретгенди.
Киши, алманы юлешип, къабугъун – атха,
ортасын – къатынына, къатысын а итге
ашатханды. Бир жыл да ортадан
кетмегенлей, къатыны эки эгиз жаш,
байталы эки эгиз тай, ити эки эгиз кючюк
тапхандыла. Жашланы бирине Бийнёгер,
башхасына Батыр атагъандыла. Жашла, бек
терк ёсюп, уллу болгъандыла. Бир кюн ала
аталарына былай айтхандыла:
– Биз, юйге кирип турмайыкъ да,
кесибизге иш излейик, – деп.
Алай бла, атларына минип, итлерин да
ызларындан тизип, жашла жолгъа жарашып
кетгендиле. Бара-бара, эки жол
айырылгъаннга жетгендиле. Алайда бир
биринден айырылгъандыла. Айырылгъан
жерлеринде Бийнёгер, Батыргъа бир тери
къол къапны берип:
– Ма бу къол къапны кече къалгъан
жерингде ёрге тагъып, тюбюне таз салып
къоярса, манга къыйынлыкъ жетсе, къол
къапдан къан тамар. Ол заманда мени
излерсе.
Бийнёгер, Батырдан айырылгъандан сора,
келип, бир уллу элге киргенди. Ол элде
къаланы кёргенди. «Бу къала болгъан
жерде мен, иш излесем, табаргъа
болурма», – деп келгенди аны кёлюне.
Къонакъбай излей, элни бир къыйырында
бир жашы бла кесинден сора адамы
болмагъан бир къарт къатынны табып,
анга къонакъ болгъанды. Алайда атын,
итин да къоюп, иш излей жайылгъанды.
Айлана барып, бир мал къошха тюшгенди.
Къошну таматасы:
– Мал ол къаланы иесиникиди, быланы
таматасы уа менме. Ханнга сорурма, –
дегенди.
Ханнга соруп келгенден сора:
– Бюгюнден башлап ишле, – деп, жашны
къошха алгъанды.
Бийнёгер, малчы болуп, ол къошда ишлеп
тургъанды.
Бирде ол эмегенле хан бла къазауат
ачхандыла, хан да, ханны аскери да бек
къоркъадыла деп, Бийнёгер бир хапар
эшитгенди. Дагъыда бир-эки кюнден
эмегенле ханнга келечи ийгендиле, юч
къызын ючюбюзге берсе, къазауат этерик
тюйюлбюз деп да жайылгъанды хапар.
Аскерин, малын, адамын къырдырмаз ючюн,
хан къызланы берирге айтханды деп. Баш
кюн тамата къызы Разиятны къамишлени
къатында дуппургъа чыгъарыргъа хан сёз
бергени битеу элге белгили болгъанды.
Аны эшитип, Бийнёгер къошну
таматасындан:
– Бюгюн мени юйге бир ий, – деп
тилегенди.
Ол да ийгенди.
Бийнёгер, терк окъуна къонакъбайына
барып, атына иер салып, уллу бичагъын да
бел баууна тагъып, итин ийип, жолгъа
чыкъгъанды. Барып, дуппурну къатында
атындан тюшюп, ол да алай тургъанлай,
ханны къарауашы, арба бла къызны алып
келип, алайда тюшюрюп, кеси уа арбасы
бла къамишге кирип кетгенди.
Бийнёгер, къызгъа «кюнахшы» да берип:
– Мен бир кесекчик къалкъыйым, жукъум
келгенди. Мен жукълап тургъанлай,
эмеген юсюме келип къалмасын. Унутмай,
мени уятырса. Мен къаты жукълайма,
къычыргъанынгы эшитмезме. Ма бу бизни
чанчып уятырса, – деп, биз бергенди. –
Андан сора айтырыгъым: эмеген мени
хорлай тебиресе, атымы, кишенин алып,
иерсе, къоркъмай. Атны да, мени да
хорларгъа тебиресе, итими иерсе.
Жаш, алай айтып, атыны иерин алып,
башына салып, жукълап къалгъанды. Ол
заманда, бёркю тюшюп кетип, къыз жашны
башында алтын кекелин кёргенди. Ол
къолунда алтын жюзюгюн, алып, жашны
башында кекелине такъгъанды. Бир
заманда, Разият эслеп къарагъанында,
эмеген жетип келе тургъанын кёргенди.
Бийнёгерни уяталмай, бизни чанчыргъа
да кёзю къыймай, аяусуз жилягъанды.
Жилямугъу жашны бетине акъгъанда, жаш
уяннганды. Сора секирип тургъанды.
Эмеген, жетип, Бийнёгерни кёргенде:
– Сен кимсе? Кет алайдан! – деп
хырылдагъанды, ачыуланнганды.
– Не жан алмай, не жан бермей кетерик
тюйюлме, – дегенди Бийнёгер.
Эмеген:
– Атышыуму, тутушууму? – деп соргъанды,
– Сен сюйгенлей, – дегенди жаш.
– Тутушуу, – дегенди эмеген.
Сора жашны, кётюрюп алып, жерге
ургъанды да, инчигине дери
батдыргъанды. Бийнёгер эмегенни алып
ургъанды да, ышым бау къысханына дери
жерге кийиргенди. Сора, юсюнден ары
тюртюп, бичагъы бла башын тюшюргенди.
Эмегенни ёлюгюн, алып барып, ол
дуппурну бир къыйырын бичагъы бла ёрге
кётюрюп, аны тюбюне кёмгенди. Аны бла,
алайдан кетгенди. Къарауаш да,
къамишден чыгъып, Разиятны арбагъа
миндирип, къайтханды къалагъа. Жолда:
– Атанг: «Бу игиликни бизге ким
этгенди?» – деп сорса, – «Къарауашынг»,
– дерсе. Алай айтмасанг а, мен сени бу
дунияда къоймам, –
деп, къоркъутханды къызны.
Атасы, къызы къайтып келгенин кёрюп:
– Разият, жаным, бу игиликни бизге ким
этгенди? – деп соргъанды.
– Атам, къарауашынг, – дегенди Разият.
Геуюрге кюн къарауаш ханны ортанчы
къызы Жаухарны алып баргъанды
дуппургъа. Бийнёгер бу къызгъа да
«кюнахшы» бергенди. Аны тамата эгечине
айтханыча айтып, къызны къолуна биз
бергенди да:
– Мен айтханны унутма, – деп
эсгертгенди.
Кеси, атыны иерин башына салып,
жукълагъанды. Жашны, башындан бёркю
тюшюп, кекели ачылгъанда, бу къыз да
кесини жюзюгюн жашны кекелине
такъгъанды. Эмегенни келе тургъанын да
эслегенди, Бийнёгерни уятыргъа
ашыкъгъанды, алай уяталмагъанды да,
жилягъанды. Жилямугъу жашны бетине
тюшгенде, жаш уяннганды да, секирип
ёрге тургъанды.
Экинчи эмеген, Бийнёгерни кёрюп:
– Ким эсенг да, кет алайдан, – дегенди.
– Не жан алмай, не жан бермей, кетмейме,
– дегенди жаш.
Эмеген:
– Атышыуму, тутушууму? – дегенди.
– Сен сюйген, – дегенди жаш.
– Тутушуу, – деп, эмеген аллына
атлагъанды.
Андан тебирегендиле жагъалашып. Эмеген
жашны, кётюрюп алып, жерге ургъанды да,
балтырына дери кёмгенди. Бийнёгер
эмегенни, алып ургъанда, тобугъуна дери
жерге кийиргенди. Сора, юсюнден ары
тюртюп, уллу бичакъ бла башларын
тюшюргенди да, элтип, башха эмегенни
къатына басдыргъанды. Бийнёгер
кетгенди. Къарауаш, къамишден чыгъып,
къызны арбагъа миндирип, къалагъа
элтгенди. Арбачы айтханды къызгъа:
– Хан: «Бу игиликни бизге ким этди?» –
деп сорса, – «Къарауаш», –
деп айт, айтмасанг а, жанынгы алырма, –
дегенди.
Къызны хо дегенден башха мадары жокъ
эди. Атасы:
– Ким этгенди бу игиликни бизге? – деп
соргъанда, къызы:
– Къарауаш, – дегенди.
Аны эшитгенде:
– Къаланы башында къарауашха бир юй
бошатып, анда жашама къоюгъуз, –
дегенди хан.
Бараз кюн хан бек гитче къызын
Жауариятны, арбагъа миндирип, ийгенди.
Бийнёгер да къошну таматасына:
– Бюгюн мени юйге бир ийсенг эди, –
дегенди.
– Къуру да юйде турлукъ эсенг, ишге нек
кирген эдинг? Ишлерге деп келген эсенг,
ишле, алай тюйюл эсе, мен сени бюгюн
иялмам, – деп ачыуланнганды ол.
Бийнёгер, аны эшитгенде, къошдан кетип
къалгъанды. Юйге барып, атына минип, ити
да ызындан, дуппургъа келгенди. Ханны
гитче къызы Жауариятны келтирип,
къарауаш кеси къамишге киргенди.
Бийнёгер, къызгъа да «кюнахшы» берип:
– Энди келлик эмеген бек кючлюдю. Юсюме
ийип къоймай, мени уятырса, ма бу бизни
чанчып. Эмеген хорлай башласа,
къоркъмай, атны кишенин алырса, атны да,
мени да хорларча болса, итими да иерсе,
– дегенди къызгъа Бийнёгер.
Сора, ат иерин да башына салып,
жукълагъанды. Ол заманда аны бёркю
тюшюп кетгенди. Жауарият жашны
кекелинде эгечлерини жюзюклерин
кёргенди. Кесини жюзюгюн да жашны
кекелине тюйрегенди. Эмегенни башы
кёрюннген заманда, къыз Бийнёгерни
уятханды. Эмеген, жетип:
– Кет алайдан! – дегенди.
Бийнёгер:
– Не жан алмай, не жан бермей, кетерик
тюйюлме, – дегенди.
Жашха эмеген:
– Хомух, мен ким болгъанымы билемисе?
Дунияны башында манга тенглик этерик
жокъду. Эшитгенме, кюн чыкъгъан жанында
бир кишиге эки эгиз жаш туугъанды.
Аланы бири болмаса, манга тенглик киши
эталлыкъ тюйюлдю. Алгъандырма манга
жанынгы саулай, къызны къой да, алайдан
кет, – дегенди.
Бийнёгер, аны эшитип:
– Атышыуму, тутушууму? – дегенди
эмегеннге.
– Тутушуу, – дегенди эмеген.
Кёп заманны жагъалашхандыла. Бийнёгер,
эмегенни хорлап, алайда:
– Хомух, уллу сёлешме да, уллу къап, –
деп, алып барып, дуппур тюбюне аны да
кёмеди.
Къарауаш, къамишден чыгъып, къызны
арбагъа миндирип, кетгенди. Жолда:
– Хан: «Бу игиликни ким этгенди?» – деп
сорса, – «Къарауаш этгенди», – дерсе, –
деп, ол бу къызны да къоркъутханды.
Хан, эшикге чыгъып, не хапар деп
тургъанлай, къарауаш Жауариятны алып
келгенди. Хан:
– Ким этгенди, къызым, бизге бу
игиликни? – деп соргъанды.
– Къарауаш, – дегенди къыз.
– Къарауаш, сенсе манга бу игиликни
этген. Бу къызланы бирин ал да, къалагъа
элт, – дегенди хан.
Аны эшитгенде, къызла бирден:
– Эмегенден бизни башыбызны алгъан
къарауаш тюйюлдю. Ол адам бу жерни
адамына ушамайды, къайдан эсе да
тышындан келгенди, – дегендиле.
Аны эшитгенде, хан, жумушчуларын жыйып,
былай айтханды:
– Эллериме хапар этигиз: онбешден
жыйырма бешге дери жыл санлары болгъан
эр кишиле, келип, къаланы аллы бла
озсунла деп.
Сора, къызларына айланып, хан:
– Къызчыкъла, элге хапар этгенме,
жашла, келип, къаланы аллы бла
озарыкъдыла. Ол адамны айырып
таныяллыкъмысыз? – деп соргъанды.
– Танырыкъбыз, жашда адам ийнанырыкъ
затларыбыз бардыла, –
дегендиле къызла бир ауаздан.
Ол тёгерекни адамлары келип
бошагъандыла. Ичлеринде жаш
чыкъмагъанды. Хан башха буйрукъ
бергенди.
– Мени чегимден тышында да жайыгъыз
хапарны, – деп.
Бийнёгер да, хапарны эшитип, бир атлыла
бла къаланы аллына келгенди. Къарап
кёргенлей, къызла Бийнёгерни
таныгъандыла.
– Келгенди, келгенди! – деп
къычыргъандыла.
Жаш озуп тебирегенлей, ханны гитче
къызы сермеп Бийнёгерни башындан
бёркюн алгъанды. Ол заманда къызланы
жюзюклерин адамла жашны кекелинде
кёргендиле.
– Хан къызны къарауашына берирге
ёзденлик этген эсе да, амалсыздан
этгенди, береми эди къызын къарауашха,
– деп, адамла кёп сёз бардыргъандыла.
Хан, аны эшитип:
– Къарауаш эмегенлени басдыргъан
жерин кёргюзтсюн, андан сора барыбыз да
ийнанырбыз къарауаш манга игилик
этгенине, – дегенди.
Эмегенлени басдырылгъан жерлерин
къарауаш табалмай къалгъанды.
Бийнёгерге соргъанларында, ол, уллу
бичагъы бла дуппурну ёрге кётюрюп,
эмегенлени кёргюзтгенди. Энди хан
айтханды:
– Бу къызланы бирин ал да, бу къалада
жаша.
Бийнёгер:
– Манга дери келген жорукъну мен
бузалмам, алайым тамата къызынг
Разиятны, – дегенди.
Разиятны да алып, Бийнёгер къалада
жашай тургъанды. Бир иги кесек заман
ортадан кетгенден сора, къаланы
башындан къарап, бир чегетни кёргенди.
– Атам, ол неди? – деп соргъанды жаш
ханнга.
Хан айтханды:
– Къайры да бар, ол чегетге уугъа барма.

Бир кюн жашны эсине къайын атасыны
сёзлери тюшюп, ол агъачха тебирегенди.
Атына минип, итин да ызындан бошлап,
юйден кетгенди. Бара баргъанды да, ол
агъачха киргенди. Бир гитче жаяу
жолчукъ болмаса, башха жол тапмагъанды.
«Не болса да, болсун», – деп
тебирегенди ол жолчукъ бла Бийнёгер.
Ол жол бир ариу талагъа чыгъаргъанды.
«Не ариу жер эди бу жер!» –
деп, сейирсиннгенди жаш.
Сора талада бир къала кёргенди. Барып,
арбазда ат илкичге атын такъгъанды. Ити
да ызындан ол къаланы ичине кире
тебирегенди. Жаш, къаланы эшигин
ачханлай, бир эмеген къатынны кёргенди.
Ол, эки эмчегин да инбашларына атып, жюн
тарай тура эди. Жаш, аны эришилигинден
къоркъуп, артха къайтыргъа да бир
башлагъанды. Алай эмеген къатын бир
аман таууш этип къычыргъанды:
– Балаларымы артына чыкъгъанынг да
кёлюнге жетмеймиди, нек келгенсе сен,
фыргъауун? – деп, ол, жашны, атны, итни
юслерине бир суу къуюп, ючюсюн да
бузлатып къойгъанды.
Бийнёгерни къарындашы Батыр а, тюшюнде
бир хылы-мылы затла кёрюп, чабып барып,
тазгъа къарагъанды да, тазгъа къол
къапдан къан агъа тургъанын кёргенди.
Атына иер салып, итин да ийип,
Бийнёгерни излеп башлагъанды.
Излей-излей, къарындашыны къайынлары
тургъан къалагъа келип къалгъанды.
Алай Батырны андан хапары болмагъанды.
«Мында да бир хапар айтырыкъ чыгъар», –
деген акъылда, ол къаланы ичине
киргенди. Бийнёгерни къайынлары уа,
Батырны ол сунуп, бек къууаннгандыла,
муну бек ариу кёргендиле.
– Была не иги адамладыла, – деп, жашны
кёлюне уа алай келгенди.
Разият а: «Бийнёгер мени нек
эркелетмейди, манга эс нек бёлмейди?» –
деп, ёпкелеп, чыгъып кетгенди башха
юйге.
Батыр да: «Бу нек этеди былай?» – деп,
сейирге къалгъанды. Сора дагъыда, кеси
кесине кёл этдире: «Къонакъны
сюйгенлени ичинде бир къонакъ сюймеген
болгъанлыкъгъа не боллукъду?» – деп,
алай айтханды.
Ашап-ичип бошагъанларында, хан:
– Этигиз жашха орун, тынчайма къоюгъуз,
– дегенди.
Разият орун салгъанды. Жаш, келип,
оруннга жатханды. Разият да оруннга
киргенде: «Бу не адетлери болур
быланы?» – деп, Батыр анга бек сейир
этгенди. Сора къызгъа:
– Айып этме, къобуп, манга къылычымы
былай бир бер, – дегенди.
Разият къылычын бергенде:
– Бюгече мени ырыс кечемди, менден
арлакъда жат, – деп, Батыр къылычны
ауузун ёрге айландырып, арагъа
салгъанды.
Эрттенбла эртте Батыр, атына да минип,
жолгъа чыкъгъанды. Излей-излей барып,
Бийнёгерни аты, ити, кеси да таш болуп
тургъанлай тапханды. Бир заманда
къаланы башындан учуп келип, бир
къарылгъашчыкъ Батыргъа битеу мында
болгъан затланы хапарлагъанды. Сора
жашха:
– Бу къалада жашагъан эмеген къатынны
эки къошуну барды. Къара къошунну
ичиндеги суу адамны, бузлатып, сын таш
этип къояды, акъ къошунну ичиндеги уа
сау этеди. Сен, не да этип, ол эмеген
къатындан ол акъ къошунну алып, аны
сууундан бу сын ташлагъа чачсанг,
алагъа биягъы жан кирликди, – деп,
къарылгъашчыкъ учуп кетгенди.
Жаш къалагъа киргенде, эмеген къатын,
аны кёргенлей, ол къошунлары асыралып
тургъан жерге башын атханды. Батыр а,
аны ызындан жетип, къылычы бла сермеп,
ол эмеген къатынны беш башын да тюшюрюп
къойгъанды. Сора, элтип, ол акъ къошунда
сууну бузлап тургъан къарындашыны
юсюне чачханды. Ол, эс жыйып:
– Не татлы жукълап тура эдим, – деп,
ёрге къопханды.
Батырны кёргенде, ол бек
сейирсиннгенди. Алайда жашла бир
бирлерине кеслерини жашауларыны
юсюнден айтхандыла. Сора ол къалада
болгъан битеу ырысхыны да алып, экиси
да Бийнёгерни юйюне келгендиле.
Быланы сау къайтханларына хан да, аны
юйдегиси да бек къууаннгандыла. Уллу
тойла къурагъандыла. Хан къызларындан
бирин Батыргъа берип, барысы да
зауукълу ашап-жашап къалгъандыла.
ХАЖИ-МЫРЗАБЕК БЛА САРЫУЕК
Эртте-эртте Хажи-Мырзабек деген
биреуню Хажи-Къул деген бир эмчек уланы
бар эди. Хажи-Къул хар кечеде тюш кёрюп
болгъанды. Ол тюшлени аны эмчек атасы
биле эди. Асыры кёп тюшле кёргенден, жаш
азып башлагъанды.
Бу эмчек улан азып башлагъанда, атасыны
жюреги къыйналып, жашха келечиле
жиберип, нек азгъанын тохташдырыргъа
кюрешгенди. Бир заманда бу жаш
келечилеге ачыкъдан:
– Мени азгъанымы себеби сюймеклик
тюшледиле, алай ол тюшлени ичинде бир
керти да ариу къыз кёреме да, андан бери
бютюнда азама, –
дегенди.
Атасы, жашны жууабын эшитгенден сора,
эки жарагъан атны жарашдырып, анга
кёре, сауут-саба да алып, хар керекли
затны да бёлек заманнга жетерча къурап,
бир атха жашны миндирип, башхасына кеси
минип, ол тюшде кёрюннген ариу къызны
излерге атланнгандыла.
Айлана-жюрюй кетип, была бир мекямла
болгъан жерге тюбегендиле да, бир
журтха кирип, бир аш къанганы артына
олтургъандыла. Олсагъатдан табакъла,
тюрлю-тюрлю сауутла аш-суу бла былагъа
кеслери келип башлагъандыла, адам а
кёрюнмегенди.
Энди была, ашап-ичип, тоюп, кечирек
болгъанда уа, жукълап къалмазча амал
этейик дегендиле. Хажи-Мырзабек, бичакъ
бла бармагъын эки жарып, жарасына тууар
туз къуйгъанды да, аны бла жарасы ачып
турурча этгенди. Бу халда энди
тынчайгъандыла деген заманда, ала бир
къыз ауаз эшитгендиле:
– Ой анам, бу адамла не айланадыла, не
излей болурла? – деп.
Анга уа бир тиширыу ауаз былай
жууаплагъанды:
– Была экидиле – бири жашыды, бири
атасыды. Ол жерде, ол жерде бир къыз
барды да, атасы ол къызны жашына
алыргъа деп, аны излей айланадыла.
– Да, анам, ол къызны была къалайтын
барып, къалай табарыкъдыла? – деп
соргъанды къыз.
– Да, къызым, была кёп жюрюрюкдюле,
айлана барып, бир бек, адам тёзмезча,
иссиликге жолугъурукъдула, алайда
тохташсала, ёллюкдюле. Алай, алайда
тохташмай, барып, бир жерге келип,
алайда тохташсала, керти да
муратларына жетерге боллукъдула.
Алайдан да ары атланып, кете барып,
иссиликден къутулуп, бир бек
сууукълагъа тюберикдиле. Ол сууукъдан
ёлмей къутулсала, бир тешикге жетерле,
ол тешикни бир жанындан бирси жанына юч
кюннге жюрюген жолду, –
дегенди анасы.
Эрттенбла эртте была жолгъа
чыкъгъандыла. Жолда ала нени да тюз ол
эшитгенлерича этгендиле. Сора ол
ауазла айтхан тешикден ётюп, бир элге
жетгендиле. Эл къыйырында бу элни
къазын кютюп тургъан бир къарт
къатыннга тюбегендиле. Аны бла
саламлашхандан сора:
– Былай-былай, биз бир къызны излей
айланабыз да, андан билгенинг бар эсе,
бизге бир айтсанг а, – деп тилегендиле
къарт къатындан.
Ол, арлакъда бир къаланы кёргюзтюп:
– Сиз излеген къыз ма ол къаладады.
Алай аны беш башлы эмеген сакълайды. Ол,
бир жукъласа, юч кюнню уянмайды, бир
уянса уа, юч кюн жукъламайды.
Бусагъатда жукълапды, мажаралсагъыз,
уяннгынчы жетип, къызгъа
жолукъгъанлай, ол сизни бла тебиреп
къаллыкъды. Эмеген уянса уа, сиз андан
къутулаллыкъ тюйюлсюз, – деп
юйретгенди. –
Алайда, ол сиз ётген тешикде, ат, адам
мыллыкланы эслегенмисиз? Сизнича, бу
къызны элтип кетерге деп, сансыз кёп
жаш келгендиле, аладан бири да бу
эмегенден къутулуп кеталмагъанды.
Болсада, эмеген уянмай, къызгъа
тюбесегиз, ол тебиреп къаллыкъды. Ол
кеси да сиз юч кюнню жюрюрюк жолну юч
сагъатны ичинде жюрюрюкдю. Алай а,
тебирегенлей, тешикден чыкъгъынчы,
артыгъызгъа къарамагъыз, тюз
артыгъызгъа къарагъанлай, эмеген,
жетип, тутуп, сизни ёлтюрюп, къызны да
артха алып кетерикди. Сиз тешикден бир
чыкъсагъыз, эмеген сизни къууарыкъ
тюйюлдю, сора къутулдугъуз.
Была экиси да, атла бла барып, эмеген
жукълап тургъанлай, къызгъа
тюбегендиле. Бирге артха тебиреп, хаман
къача киргендиле. Къысха заманда десек
да, была тешикни ортасындан ёте
башлагъанда, эмегенни уяныр заманы
жетип, ол уяннганды да, тёгерегине
къарагъанды – къыз жокъ эди. Эмеген,
секирип къобуп: «Къайдады къыз?» – деп,
тешикге чапханды. Тешикден чыгъаргъа
жууукъ къалгъанда, эмеген, жетип,
Хажи-Мырзабекни атын ёлтюргенди.
Хажи-Мырзабек, секирип, атны къоюп,
къачханды. Была тешикден чыкъгъандыла.
Энди, къыздан айырылып, эмеген сарнай
къалгъанды.
Атасы да, жашы да, къыз да, эмегенни
къыйынлыгъындан кибик, сууукълукъну,
иссиликни да къыйынлыкъларындан да
къутулуп, ол аллын тохташып, адам
ауазла эшитген журтха келгендиле.
Алайда бир кече къалыргъа тюшгенде,
артыкъ тынчаймаз ючюн деп, биягъы
Хажи-Мырзабек, бармагъын бичакъ бла
жарып, жарасына туз къуйгъанды. Энди
былайда, биягъы жерде, биягъыча, къыз
ауаз эшитилгенди:
– Ой анам, къызны алып келгендиле да.
Къатын ауаз:
– Келгендиле, балам, келгендиле, –
дегенди.
Къыз дагъыда:
– Да, анам, быланы жашаулары къалай
боллукъду? – деп соргъанды.
Тиширыу ауаз а мынга быллай жууап
бергенди:
– Да была жерлерине жетерикдиле.
Аталары некях этип, къыз бла жаш
эр-къатын боллукъдула. Жашай келип,
къызны къарыны боллукъду. Заманы
жетгенде, былагъа улан тууарыкъды. Ол
улан туугъанлай, дуниягъа ырахатлыкъ
тюшюп, тынчайып, къайгъысыз жашау
келликди. Алай а, жаш туугъандан сора,
къызны ичинден бир жилян чыгъарыкъды.
Къызны къайын атасы ол жилянны къысха
ёлтюрмесе, ол къызны да, жашны да,
аталарын да, къалгъан халкъны да, аланы
юсюне бизни да ашап бошарыкъды.
Хажи-Мырзабек, ол тауушну эшитип, толу
ангылагъанды. Заман ётгенди да, ол
тауушда айтылгъаныча, къызны ичинден
жилян чыкъгъанды. Хажи-Мырзабек
эшитгенича этгенди. Ол, эшик артын
къазып, жилянны асырай тургъанда, халкъ
битеу да жукълап эди. Алай бир къатын,
уяннганды да:
– Хажи-Мырзабек келгенди, бизге
келинин ышанмагъанча айланады. Бу
былай нек этеди? – деп, къычырыкъ этип
сёлешгенди.
Хажи-Мырзабек, уялгъанды да:
– Мен келинни кёре келмегенме, мени нек
уялтаса? Мен, сизге ышанмай, келинни
кёре келген эсем, былайда ташлай
къатайым, – дегенди.
Уялгъаныны бла къаргъаннганыны
себебинден, Хажи-Мырзабек керти да
алайда сын таш болуп, сюелип
къалгъанды.
Бу болумгъа келин бек къайгъырып,
жарсып, къайын атасын сын таш
болууундан къутхарыр адам тапмай,
мадар эталмай, Хажи-Къулну къатына
чакъыргъанды да:
– Бу болумдан къутулурча мадар
билалмайма, алай сен, ол биз
къыйынлыкъдан къутулуп, кече къалып,
ауазла эшитилген жерге барып, бир
тынгыла, андан бир таууш чыгъарыкъ эсе
уа, – деп, аны ары жибергенди.
Хажи-Къул ол жерге баргъанды, анда кече
къалгъанды. Орунунда жатып, жукъламай,
бир таууш эшитир эсем деп,
тынгылагъанды. Тынгылап тургъанында:
– Ой анам, бу адам энди уа нек келгенди?