LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 29
Total number of words is 3741
Total number of unique words is 1509
46.5 of words are in the 2000 most common words
63.3 of words are in the 5000 most common words
70.6 of words are in the 8000 most common words
– Тобасто, сейир-аламат! – дегенди
уучу.
– Мен тюйюлме сейир-аламат, Маймулатха
барсанг, ол айтыр сейир-аламатны, –
дегенди да, чыпчыкъ учуп кетгенди.
Уучуну акъылына алай келгенди: «Бишген
бюйрекни ичинден учуп кетген
чыпчыкъдан да сейир хапарны Маймулат
манга къайдан айталыр? Аны, излеп,
табып, хапарын сормай амалым жокъду», –
деп.
Айлана-айлана, жылгъа бир кюн керекли,
аллай бир заманны жолда жолоучу болуп,
Маймулатны излегенди. Излей келип,
къачан эсе да мал тургъан бир ыстауат
орунда мешхутха олтуруп тургъанлай,
эки къара эшекни да сюрюп, эшеклеге да
темир тирмен ташланы жюклеп келген бир
адамгъа тюбегенди.
– Салам алейкум!
– Алейкум салам!
– Дунияда сен айланнган, сен жюрюген
жерде, Маймулат деп эшитгенинг болурму
эди? – деп соргъанды уучу.
– Маймулат деген менме, не керек эди,
ахшы улан? – деп, къарт жууап бергенди.
– Дунияда ма былай-былай болгъанма,
эчкини уруп, бюйрегин, биширип ашар
эдим деп, бичакъ бла кесгенимлей,
ортасындан бир чыпчыкъ, учуп: «Мен
тюйюлме сейир-аламат, Маймулатха
барсанг, ол айтыр сейир-аламатны», –
дегенди да, сени излеп, жылгъа бир кюн
керекли заманны айланама.
– Да, ашыкъмай эсенг, мен айтайым
хапарны.
– Да ашыгъыб’а, къайры ашыгъама,
жылгъа бир кюн керекли заманны сени
излеп айланама. Сен да бир жылгъа бир
кюн керекли заманнга хапарынгы айтып
бошарыкъ болурса, – деп, жаш да, къарт
да ёрге сюелгендиле.
– Жаш заманымда бир элде бир къызгъа
манга деп сёз тауусадыла. Атасы-анасы
манга къызны берирге ыразы эдиле. Къыз
кеси уа бир башха жашха – мени тенгиме
– барыргъа сюе эди. Къызгъа сёз
тауусадыла, келтиредиле. Ингирде, мен
да отоу юйню аллына жетерге, ол тенгим,
чартлап чыгъып, бир къамичи бла уруп,
мени бир къара эшек этип къояды.
Ары да бара, бери да келе, жетген мине,
сабийле да тюрте-ура, ачдан ёле, тангнга
чыкъдым. Айлана-айлана кетип, аш – жокъ,
суу –
жокъ, ач болуп, биягъы отоуну аллына
баргъанымлай, биягъы жаш: «Уй, налат,
энтта келдингми?» – деп, биягъы къамичи
бла урады. Ургъанлай, бир ит болама да
къалама. Ары бара, бери келе, ол ит да
жырт, бу ит да сой, жаш-къуш да таш ат,
агъач ат – тамам онгсузгъа жетеме.
Энди намаз этген къартлагъа, ала манга
бир гыржын атарла деген акъылда, межгит
аллына барама.
Къартла, жумадан чыгъып:
– И, ярабий, бу келбетли итге къара, ол
жерде, ол жерде ол байны юйюне-къошуна
барса, мынга къарарыкъ болур эди ол, –
деп, мен адам заманда таныучу бир байны
малыны-къошуну юсюнден бир бирлерине
хапар айтадыла.
«Кертиси бла да, барайым, ол мал болгъан
жерде бир зат табылыр эди», – дейме.
Эрттенликде, мен къошха жетерге, миллет
къой сауа, итлери да тёгереклеринде
жатып, башха хапар жокъ. Энди жууукъ
барама да – итле талайдыла, бармайма да
– ачдан ёлеме. Къалай-алай болса да,
къошха барама, сууну жаны бла
къысыла-къысыла, туура юзгерени
къатына жетеме.
«Энди къалай этейим? Ёрге турама да –
итле кёредиле, жыртадыла. Турмайма да –
ачдан ёлеме», – деп сагъыш этеме.
Болсада, чартлап, секирип, мен да
юзгереге тюшгенлей, къойла юркюп,
эшикге чыгъып, итле чабып, болгъан
гъар-гъур болуп, сют тёгюлюп, уллу
дауур-сюйюр боладыла. Жашла, сенек алып,
кюрек алып:
– Ёлтюрюрге керекди муну! – деп,
чабадыла.
Къош таматасы:
– Бу, не зат эсе да, бир
тюрлю затды, тиймегиз мынга, – дегенни
айтып, манга тийдирмейди. – Бу ач зат,
не да болсун, манга илешгенди, аман ит
болмаз, анга бир сют ичиригиз, – дейди
дагъыда.
Кир сютлени келтирип, ит тегенеге
къуюп, мени да къатына элтедиле. Ач эсем
да, къыйналдым эсе да, жюрегим ит
тегенеден ичерге бир да тартмады.
– Бу, не зат эсе да, ит тюйюлдю. Мынга
мен кесим ашаучу агъач аякъгъа къуюп,
исси сют беригиз, – деп, тамата алай
буюрады.
Аны агъач аягъын чыгъарып, сютчюк
къуюп, тутадыла. Бирда-бирда, не
айтырса, ачдан ёле тургъан адам, алай
ичдим, алай ичдим! Дагъыда къуйдула,
дагъыда ичдим. Алай бла, кеси да, мен да
ол аякъ бла ашап-жашап турдукъ. Мен
къошха баргъанлы, мен ыстауат жанына
чыкъгъанлы, бир жангыз
къойлары-къозулары сытылмайын, бир
жерден заран тюшмейин, тап, къоншу
эллеге, къоншу къошлагъа да тауушум
чыгъып турду.
Ол байны узакъ бармайын дагъыда бир бай
нёгери, жыл сайын къатыны бир улан таба,
улан тапханы да тас бола да къала, алай
тургъанды. Ол хапарны мен адам
заманымда окъуна эшитген эдим.
– Сенде быллай-быллай бир ит барды, –
дегенни айтып, бир кече ол адам салып
келеди. – Дунияда мен сенден бир
тилерим барды: аны берсенг, мен санга
этмезлик игилик жокъду, – деп тилейди.
– Сенден да мен байма, юйюм да мени иги,
къошум да мени кёп, малым да мени кёп.
Жаланда аны тилеп келгенме, – деп
къадалады.
– Да элт, – дейди бийим.
Бирда не айтырса, алай сылап-сыйпап
алып барады. Биз барыргъа къатыны да
бир улан табады. Мени, эшикни бир жанын
ачып, бир жанына къысха тагъадыла.
Аллыма аш саладыла, итге салгъанча
саладыла. Мен а аллайгъа юйренмеген
эдим, ашаялгъан да эталмайма. Адамла
тынчайгъандан сора, кечени бир
заманында бир зат сылжырап тюшеди.
Сарыуекча бир жаныуар, сабийчикни
къатынны къоюнундан алып, чыгъып
кетеди. Кёреме. Кёргенлигиме уа, не
этерик эдим, къат сынжыр бла къысха
байланып тургъан ит, «харх-хурх» этдим,
алай болгъанлыкъгъа, алды да, кетди.
– Эй, бу итни уа! – дегенни айтып,
эрттенликде тобукъну да жетдирип,
къыстап жибердиле.
Келдим. Къош таматасы:
– Сени такъдыламы? Сени урдуламы? Ач
этдилеми? – деп сорду.
Барына да жууап бердим.
– Да къайгъырмаз, энтта келир биягъы
заманда, – деди да къойду.
Алай бла, жыл кёзюне дери турдум. Экинчи
жыл, кезиуу жетерге, дагъыда
амалсыздан, биягъы бай, келип:
– Биягъы итинги берсенг а, – деп
тиледи.
– Былай-былай, такъгъан этгенсе,
ашатмагъанса. Энтта элт, алай а итге
ашатханча ашатмагъыз мынга. Кесинг не
ашай эсенг, аны ашат, –
деди.
Бардыкъ. Тап биягъындан да мажал, андан
да ариу бир уланчыкъ туууп, миллет да
жыйылып тура эди. Бир замандан
къатын-къыз да чачылышдыла. Хар ким
тохтатды жюрюгенин, аякъ таууш тынды.
Биягъы жерде, биягъы тюшерик болур
деген акъылда, ундурукъ тюбюне кирип,
бугъунуп турдум. Ол да чартлап
тюшгенлей, мен да сермеп тутдум да,
боюнундан буууп башладым.
Энди боюнунгу кесип къояйым деп, алай
этерге тебирегенимлей, бир тиширыу
болуп къалды. Ол:
– Мен сени таныйма, сен Маймулатса. Сен
мени бюгюн, башыма бош этип, ёлтюрмейин,
бошлап къойсанг, мен сени бир ахыр
кюнюнге жарарма, – деп, сёз берди.
– Да сора бар, – деп, ийдим.
Ол жолдан сора келген да этмеди,
сабийчик да сау къалды. Эрттенликде
аллай жыйын келди, аллай той этилди,
туура къуйругъума дери къалачла
такъдыла. Уллу байлыгъы болгъан адам,
уллу сый-сыр этип, мени ызыма аллай уллу
къууанч бла ийди.
Алай бла, тура кетдим да, энди итлей
ёлюп къалама дегенни айтып: «Энтта
биягъы отоуума бир барайым, не эте тура
эселе да», – деп сагъыш этип, ары
бардым. Мен да ары жетгенлей:
– Ой, налат, энтта келипми къалдынг? –
деп, биягъы къамичи бла урду.
Къамичи бла ургъанлай, бир чорбат
чыпчыкъ болуп къалдым.
«Ой-ой, бютюн палахха энди тюшдюм да!» –
дегенни айтып, ары уча, бери уча, аман
сагъатлы болдум.
Хар бир жаныуарны тилин ангылап, адам
тилинде ангылагъаным да къалмагъанлай,
адамгъа сёлешмейин, ма бу халда бир
талай заманны, бир талай жылны жашадым.
Чыпчыкъла, жыйылып:
– Энди бюгюн тирменнге бир тиширыу
келликди да, тирменни аллында нартюхню
сууурса, учугъун жел аллыкъды, энди ол
учугъуна бир жукъ тюшер, аны чёплербиз,
– дегенни айтып, оноулашдыла.
«Мен да была бла барайым тирменнге», –
деп оюмладым.
Керти, айтханларыча, бир тиширыу,
эшекни сюрюп келип, нартюхню сууурду.
Ол да, нартюхюн алып, тирменнге
киргенлей, биз да учукъгъа къонушдукъ.
Бир талай замандан бир жашчыкъ,
тирменден чыгъып, садакъны тутду.
Жашчыкъны ызындан къатын, чартлап
чыгъып:
– Ай, зийнадан туугъан, Маймулат
чыпчыкъ болгъанды деп эшитгенме, уруп
къоярса, атма садакъны, – дегенни
айтып, ызына айланып кетди.
– Маймулат, мында эсенг, къолума къон,
Маймулат, мында эсенг, къолума къон, –
деп, жашчыкъ бир талай кере къайтарып
айтды.
Энди, къонама да, жаш адамчыкъ боюнуму,
буруп, юзюп къояды деп, къоркъама,
къонмайма да – къалай этейим,
чыпчыкълай ёлюп къалама деп, къоркъама.
Жашчыкъны къолуна къонаргъа къоркъуп,
инбашына къондум. Акъыртын тутуп, мени
анасына алып барды.
– Анам, ма Маймулат!
Анасы, къолуна алып, башымдан бир
жанына тартып, аякъларымдан да бир
жанына тартып:
– Ай, итден туугъан ит, сен Маймулатса,
ол кюн, ожакъдан тюшген сагъатымда,
мени сау ийгенинг ючюн болмаса,
боюнунгу, буруп, юзюп къояр эдим, – деп,
тиширыу алай айтды. Сора дагъыда: –
Сени ууахтынг бюгюндю. Бюгюн адам
сыфатха киралсанг – насыбынг, алай
болмаса, бюгюн ёллюксе, – деп къошду.
Къолуна тутуп тургъанлай, манга
дагъыда былай хапар айтды:
– Сени, къамичи бла уруп, къоймай,
тюрлю-тюрлю жаныуарлагъа кийирип
тургъан жаш, санга келе айланнган
къатын да, мен да – ючюбюз да обурлабыз.
Хар Аллахны кечесинде, барып, бир сабий
табаргъа оноуубуз барды. Къайтып
барсанг, сени къатынынг да, сени
къоймай айланнган жаш да эшик аллында
олтуруп тура болурла. Сен
жууукълашханлай, ийисинг алагъа урур,
ургъанлай, секирип ёрге къобарла, ол
заманда не мадар да эт да, къатынынгы
ботасыны тюбюне кир да къал. Ала сени
излемеген жер болмаз, тыпыр ташланы
къазарла. Къамичи уа темир кюбюрню баш
къангасында тагъылып боллукъду. Сен
аны, ычхындыралып, аладан алгъа
къолунга алалсанг, ол къамичи бла
кесинги да уруп, аланы да урсанг, сен
адам боллукъса, ала эшек не ит болуп
къалыргъа боллукъдула.
– Да бир барайым, не этейим, ёлсем,
ёлюрме, ёлмесем да, насып болса, адам
болурма, – деп, кетдим.
Барсам, экиси да эшик аллында лахор эте,
ойнай-кюле тура эдиле. Мен да былай
берирекден къараргъа, ала:
– Келгенди бир да ажымсыз, – деп, бир
бирине хапар айтдыла.
Ала секирип ёрге турургъа, къатынны
ботасыны тюбюне илиндим. Эшикни,
терезени да жабып, юйню ичинде зат
къоймайын изледиле – тапмадыла.
Къашыкъ-аякъ, не айтайым, юйню ичинде не
зат бар эсе да, барысын да эшикге
чыгъарып:
– Энди тапмайбыз да, тапмайбыз, къара
кюбюрню ичине да бир къарайыкъ, аны да
тышына чыгъарайыкъ да, сора юйге от
салайыкъ, ансы болмайды, бу бизге жашау
бермейди, – дегенни айтып, экиси да
алай оноулашдыла. Мен да ботаны
тюбюнде, къадалып, къара къазауатма.
Мени бу хапарымы бусагъатда сенден
сора да эшитип тургъанла бардыла, –
деген эди манга Маймулат, хапарын
бёлюп.
– Былайда экибизден сора жан жокъду,
сора ким эшите болур? – деп,
сейирсиннгенимде, Маймулат, манга
жууап бермей, хапарын бардырды:
– Болгъанны эшикге къотарып, кюбюрню
да башын ачып: «Энди мында да жокъду.
Бир кесек солуюкъ да, аны бери
чыгъарайыкъ да, сора патеген къуюп, не
этип жандыра эсек да, юйню
жандырайыкъ», –
дегенни айтып, эшик аллына чыгъып,
олтурдула. Ала да алай
олтурур-олтурмаз, чартлап чыгъып, учуп,
аладан алгъа жетип, къамичиге боюнуму
ышыгъанымда, бурунча, адам болдум да
къалдым. Ала да эшикден кирирге,
къамичи къолума тюшеди да, экисин да
сермейме. Бири бир эшек болады, башхасы
да башха эшек болады. Мен санга хапар
айтханымы ма была ангылап турадыла.
Тилегеннге да береме, аны-муну
келтирлик эдим дегеннге да береме,
тыймайма, керекли болгъан быланы
жегеди. Алай болмаса да, бош заманымда
ма бу тёрт тирмен ташны быланы юслерине
жюклеп, манга бу къадар къыйынлыкъ
жетдиргенигиз ючюн дегенни айтып, ма
бюгюн да сюрюп айланама. Кече, баугъа
жыяма да, тёрт аякъларына да бугъоу
салама. Киритни, кюбюрню да, терен жерни
къазып, жерге басдыргъанма. Ма ол эди
мени хапарым, ахшы улан, –
деп, Маймулат, къолуму тутуп, эшеклени
да сюрюп кетгенди.
Кесин а кёрмегенбиз, къартла къуруда
хапар айтыучудула ансы.
САЛАМ КИШИ
Эртте-эртте бир къатын бла бир киши
жашагъандыла. Сора бир кюн киши,
келгенди да, къатынына: «Къарачы, мен
къаллай адам ишлеген эсем да!» –
дегенди. Къатын терезеден къараса –
саламдан ишленнген адам арбазда
айлана! Томала-томала, ары бурулады,
бери бурулады, кимни эсе да излейди.
Къатын, асыры къоркъгъандан, бети
кетип, артха къачады да, арт
къабыргъадан къычырады:
– Не этип къойдунг сен бизге! Энди ол
базыкъ бурдух адам экибизни да ашап
къоярыкъды!
Къатын алай айтыр-айтмаз, салам киши
юйге кирип келеди. Киши аны ишлерге
салам жыйгъан сенегин алыкъа къолундан
кетермеген эди, къатын да эрлай четенде
жюню бла урчугъун къолуна алады. Алай
салам киши, салам къуйругъу бла силдеп,
кишини къолундан сенегин чартлатады,
къатынны да жюн четени бла урчугъун
узакъгъа быргъайды. Хап деп, экисин да
жутуп, къачады.
Салам киши, бара кетип, бир терекледе
алма жыя тургъан къатынланы кёреди.
Къатынла ол сейир-тамашагъа къарап
тохтайдыла. Салам киши да,
«шыбыр-шубур» этип, тепсеп башлайды.
Къатынла, бютюнда сейирге къалып,
тёгерегине жыйыладыла. Салам кишиге
кереги ол эди – алма жыйгъан
къатынланы да бирем-бирем аууз къабын
этип, жолуна кетеди.
Салам киши, асыры тойгъандан, бютюнда
тёп-тёгерек болуп, жолда атлаялмай
тургъанлай, аны къатына бир кийик эчки
келеди. Салам киши, арыгъан кибик этип,
кийик эчкини аллында тёнгерейди. Ач
кийик аны юсюнден саламны, жыртып, ашап
башлайды.
– Аха, сен манга тийдинг, энди мен сени
ашайма! – деп, салам киши, кёзлерин
ачады да, эчкини боюнундан сермейди.
Алай женгил эчки, арлакъ къачып:
– Сен къарыулуса, залимсе, аны билдим.
Энди сен мени ашайса да, ашайса, алай
экибиз да бир иги оюн этейик да, сора
сен мени алай къабарса, – дейди.
Салам киши, ыразы болуп:
– Айт къалай ойнарыгъыбызны, – деп,
секирип турады.
Кийик аны бир бийик къаяны тюбюне
элтеди.
– Ма былайда тохта да, ёрге къарап,
ауузунгу кенг ачып тур, мен а, къаяны
башына минейим да, тюзюнлей сени
ауузунга секирейим, – дейди.
Салам киши, опал-сопал адамланы барыча,
мыйысыз эди да, терилип, эчкини
айтханына къууанады.
– Хайда, терк чыкъ, мен, сен айтханча,
ауузуму кенг ачып, къая тюбюнден ёрге
къарап турайым, – дейди.
Салам киши айтханыча тохтайды, кийик,
къаяны башына чыгъып, иничке, жютю
туякъларын, бычакълача, алгъа тутуп,
салам кишини юсюне секиреди. Салам
кишини ичи бузулады, саламлары кёкге
учадыла. Олсагъатдан ол жутхан адамла,
хамамдан чыкъгъанча, сау-эсен
чыгъадыла. Алагъа аллай ахшылыкъ этген
кийик эчки болгъанын ангылап, аны
юйлерине элтедиле, туякъларын алтын
бла жасайдыла.
Андан бери жолгъа чыкъгъан адамгъа:
«Алтын туякълы кийик чыкъсын аллынга!»
– деп, алгъыш этедиле.
АЙНЫ БЛА КЮННЮ ТУТУЛУУУ
Бир белгили кишини уллу, акъылбалыкъ
болгъан бир жашы бар эди. Ол кишиге
артда да бир сабий къыз тууады. Жашы,
къызчыкъ туугъандан сора, бешик ичинде
аны кюйсюз сыфатын кёрюп, атасына бла
анасына:
– Бу къызчыкъны къоратмай болмайды,
къоратмасагъыз да чогъеж болурсуз, –
дейди.
Атасы да, анасы да бу жашха бек
ачыуланадыла. Жаш къаты болгъанда:
– Кесинг къора, муну уа къоратмайбыз, –
дейдиле.
Андан жаш кетип къалады да,
айлана-жюрюй кетип, бир жерде уллу
чегетде къапланны къозлай тургъанын
кёреди эм анга аначы болады. Къаплан юч
бала табады да, бу жаш анга болушханы
ючюн, бир баласын анга береди. Жаш, аны
бла къалмай, экинчи баласын да урлап
алады.
Жаш къаплан балаланы да алып кетеди,
бир жерде къош салады. Ол къаплан
балаланы да ёсдюреди. Ала уллу эгерле
боладыла. Сора бу эгерле бла жаш бир
бирден айырылыргъа тюшедиле да, эгерле
жашха адам тил бла:
– Энди биз сенден айырылабыз. Сен бизни
экибизден да бирер тюк ал. Санга бир
къутулалмаз къыйынлыкъ жетсе, тюклени
кюйдюр. Олсагъатдан окъуна биз сени
къатынга жетербиз, не уллу палахдан да
къутхарырбыз, – дейдиле да, жашха
биришер тюк берип, кетедиле.
Бёлек замандан сора жаш къайтып элине
келеди. Юйюне жетгинчи, элде жаланда
бир темирчиден башха бир адам да
кёрмейди да, анга:
– Эй, не болгъанды элге, халкъ къайдады?
– деп сорады.
Темирчи уа:
– Сени эгечинг желмауузду. Сен
кетгенден сора, ол аз-аз битеу элни
адамын ашагъанды. Элден жаланда сени
атанг бла ананг, сора мен къалгъанбыз.
Мени да ол кесини тишлерин билерге
къойгъанды, – дейди.
Алайдан жаш атасы бла анасына барады.
Аны кёргенлеринде:
– Ай, жаш, нек келдинг? – деп,
жарсыйдыла ала.
Олсагъатдан юйге желмаууз къызлары
кирип келеди да:
– Келдингми, къарындашым? – дейди.
– Келдим, келдим, – деп жууаплайды жаш.
Сора желмаууз эгечи, чыгъып кетип,
дагъыда къайтып келип:
– Ай къарындашым, не бла келгенсе? –
деп сорады.
Къарындашы:
– Ат бла келгенме, – дейди.
– Атынгы ненча аягъы барды? – деп
сорады желмаууз къыз.
– Да тёрт аягъы болуучу эди, – дейди
жаш.
Къыз, дагъыда чыгъып кетип, къайтады да:
– Атынгы юч аягъымы бар эди? – деп
сорады.
– Хо, – дейди жаш.
Энтта чыгъып кетип, къайтып келип, къыз:
– Атынгы эки аягъымы бар эди? – деп
сорады да, жаш биягъы:
– Хо, – дейди.
Къыз, дагъыда чыгъып кетип, келеди да:
– Къарындашым, атынгы бир аягъымы бар
эди? – деп сорады.
Къарындашы биягъы:
– Хо, – дейди.
Сора сарыуек къыз, юйде тазны алып,
къарындашына берип:
– Ма муну, мен келгинчи, къагъып, таууш
этдире тур, – деп, чыгъып кетеди.
Ол заманда бир чычхан, келип, адамча
сёлешип, жашха бир биз, бир таракъ, бир
да кюзгю берип, андан тазны алып:
– Энди мен тазны, сенича, къагъып, таууш
этдире турайым, сен а бу затланы ал да,
къач, – дейди. – Сен къачып баргъанда,
эгечинг сени жете башласа, кюзгюню ат
да: «Я Аллах, муну тенгиз эт», – де. Ол
тенгиз болур, желмаууз дагъыда сени
жете башласа, таракъны атып: «Я Аллах,
муну сюек къала эт», – дерсе. Ол да, сюек
къаланы чачып, сени жете башласа, бизни
атарса да, биз темир буруу болур.
Желмаууз эгечинг, темир бурууну чачып,
сени ызынгдан жетгинчи, узайырса.
Жаш чычхан айтханча этеди. Алай сарыуек
аны, жетип, тутады. Энди жашха уллу
къыйынлыкъ келип, сарыуек эгечи аны сау
къоймазын ангылап, жаш эгерлени
тюклерин кюйдюрюр амал излейди. Сора:
«Эки рекагъат намаз этерик эдим», – деп
тилейди. Желмаууз эгечи анга угъай
демейди. Ол заманда жаш эгерлени
тюклерин кюйдюреди. Олсагъатдан окъуна
эгерле жетедиле да, къызны талап
башлайдыла. Ол аладан жерде
къутулалмазлыгъын билип, кёкге учаргъа
умут этеди. Эгерле, аны ангылап, сермеп,
къызны эки жанындан да тутханларында,
ол кёкге аланы да алып учады.
Желмаууз къыз энтта сауду. Ол, бир-бирде
кюнню не айны жутама деп, алагъа чапса,
эгерле аны жаякъларына илинип
тохтайдыла. Кюнню, айны тутулгъаны ма
ол желмаууз къыз ючюн болады деп,
хапарда алай айтылады.
ТЮБЮ – ЖИЛЯН, БАШЫ – КЪЫЗ
Эртте-эртте Темрюкъа деп бир жарлы жаш
болгъанды. Ол, айлана келип, бир элге
киргенди. Ол, эл бла шагъырей болуп,
эллилеге былай айтханды:
– Манга аш-суу керекди, бир иш
тапсагъыз эди, ишлеп турлукъ эдим.
Сора ол мал кютюп тебирегенди. Эллиле
анга:
– Сени юйдегили этейик, – дегендиле да,
къатын алгъандыла.
Бир къауум заман озгъанды. Бир кюн
Темрюкъа, юйдегисини халин тап кёрмей:
– Санга не болгъанды, ауругъанмы этесе?
– деп соргъанды анга.
– Хау, мени сабийим боллукъду, –
дегенди мынга къатыны.
Бир кесек замандан ол, сабийден
къутулалмай, ёлгенди да къалгъанды. Ол
элни адети бла, жашны да ёлген къатыны
бла бирге асыраргъа деп, келгендиле.
Темрюкъа сейир-тамаша болгъанды,
къоркъгъан да этгенди. Ол не бек тилесе
да, аны, къатыныны ёлюгю бла элтип
барып, жер тюбюне бир уллу тешикге
атхандыла. Темрюкъаны ары ата туруб’а,
аны къолуна бир гыржын бла бир гоппан
айран тутдургъан эдиле. Жаш ол
азыкъчыкъ бла бир къауум кюнню
кечиннгенди.
Бир жол ол мюйюшде бир тиш тауушла
эшитип, алайгъа жууукълашханды. Иги да
жууукълашханда, бёрю жыйын ёлюклени
сюеклерин кемире тургъанларын
кёргенди. Ол, къоркъуп, артха
секиргенди да, сора къолуна тюшген
затланы, алып, юслерине атып
башлагъанды. Бёрюле, гыр-мыр эте, бир
жолчукъ бла ёрге айланып, думп болуп
кетгендиле. Жаш, алайгъа келип
къарагъанда, бёрюле къачхан жерден бир
жарыкъчыкъ ургъанын кёргенди. Сора ол
жолчукъ бла жарыкъ таба атланнганды.
Бара-барып, жерни башына чыкъгъанды да,
къууанып, элден башха жанына айланып
кетгенди. Сора, асыры арыгъандан, бир
тёшню башына чыгъып, олтургъанды.
Алайда солуп: «Энди уа къайсы жанына
барайым? – деп, сагъышлы болуп
тургъанлай, узакъда бир къоюнда бир от
букъуну эслегенди. – Да, энди, не болса
да, болсун, алайда адам жашай болур», –
деп, тютюн чыкъгъан жанына тебирегенди.
Ингир аласына алайгъа жетгенди. Уллу
ёзенни ортасында – бир къала, къаланы
тёгереги да темир буруу бла бегитилип.
– Эй, мында ким барды? – деп
къычыргъанды ол.
Къаланы ичинден тюбю – жилян, башы уа
къыз болгъан биреулен чыкъгъанды.
Темрюкъа, асыры къоркъгъандан,
ауузунда тили айланмай, армау болуп
сюелгенди, бек сейир-тамашагъа
къалгъанды. Сора ол къыз:
– Не айланаса, не жюрюйсе, къайдан
чыкъдынг? Ёмюрюмде бу мен тургъан жерге
адам улуну аягъы тиймегенди, – дегенди.
Темрюкъа:
– Жан сакълай айланнган адамладан
бириме, хаталы адам тюйюлме, – дегенди.
Къыз анга ийнаннганды.
– Да кел, къолумдан келген чакълы
болушурма, – дегенди. – Энди сен мени
кёргенсе, мени кёргенинги кишиге айтма,
айтсанг а – ажалынг къысха боллукъду.
Мен жангызма, сен да жангызса. Адамла
санга сормай амаллары жокъду,
быллай-быллай адам кёргенмисе деп.
Сорсала, айтма.
Темрюкъа къыз бла иги кесек жашагъанды.
Сора бир кюн:
– Энди мен кетейим жолума, – деп,
жолгъа тебирегенди.
Ол, келе-келип, кесини алгъын жашагъан
элине тюшгенди. Элде халкъ аны
таныялмагъанды. Сора эфенди, бу жангы
адам ким болур деп, аны билир ючюн,
китап ачханды. Ол китап ачханлай, жаш
ким болгъанын, къайдан келгенин, бу
тюбю – жилян, башы уа къыз болгъан
сейирлик затны кёргенин да билгенди.
Сора эфенди, халкъны жыйып:
– Ма бу адам ол биз излеп тапмагъан
ахырлыкъ тамашаны кёрюп келгенди, –
дегенди.
Элни халкъы:
– Къайда кёргенсе? Айт, – деп
тохтагъанды.
Темрюкъа уа:
– Хоу бир да, къайдан кёрлюк эдим, мен
аны кёрмегенме, – дегенди.
– Угъай, сен аны кёргенсе, айт! – деп
къысхандыла. – Айтмасанг, ёлтюрлюкбюз,
– деп, къоркъутхандыла.
Сора, андан зат билалмазлыкъларын
кёргенден сора, асмакъгъа асып, эки
аякъ тюбюнден шинтикни кетеребиз
дегенлей, жаш:
– Тохтагъыз алай, айтайым, – дегенди.
– Хайда сора, тебире аллыбызда, къайда
эсе да, ары элт, – дегендиле.
– Угъай, тохтагъыз, андан эсе мен, алгъа
барайым да, сизден эсе теркирек жетип,
аны ары-бери кетмезча этейим, – дегенди
жаш.
Была анга ийнанырча, ант этгендиг
къаргъаннганды, ийнандыргъанды. Сора,
къайтып, ол къызгъа келип, ишни болушун
айтханды.
Къыз:
– Мен биле эдим аны алай боллугъун.
Эртте-кеч болса да, мени тутарыкъ эдиле.
Сен да бир жангыз, харип адамса. Энди
мени тутарыкъдыла да, тутарыкъдыла,
экибиз да жоюлгъандан эсе, сен жаша. Мен
санга осуят этеме: мени ёлтюрюрге
тебиреселе, боюнуму сен кесинг кесерсе,
артда мени ариу туурап, къазаннга
салырса да, иги къайнатырса. Шорпаны
биринчи кёмюгюн битеу ол ханлагъа,
бийлеге, ол сени бла кюрешгенлеге
ичирирсе. Къайда да кесинг иш ичерсе.
Экинчи кёмюгюн а толусунлай кесинг ич,
аны ичсенг, жети кёкде бла жети къаты
жерде не тюрлю жаныуар, къанатлы бар
эсе, аланы барысыны да, битеу дунияда
миллетлени тиллерин билликсе эм бек
къарыулу адам боллукъса. Кесинг да
патчахлыкъ этериксе, – дегенди.
Темрюкъа, тюз ол юйретгенча этгенди да,
ол элде хан болуп къалгъанды.
БОСХАСАН БЛА ХАННЫ ЖАШЫ
Эртте-эртте заманлада бир хан жашап
болгъанды. Аны эки кёзю да сокъур эди.
Къарт къуртха анга:
– Къара тенгизде бир алтын чабакъ
барды. Аны, тутуп, кёз аллынга келтирип
кёргюзтселе, кёзлеринг сау
боллукъдула, – дегенди.
Алайдан хан, битеу халкъны жыйып, алтын
чабакъны тутаргъа буюргъанды. Адамла,
не бек кюрешген эселе да, алтын
чабакъны туталмагъандыла.
Къоншу элде Торан ханны къызы, тенгизге
барып, челегин суугъа сукъгъанлай,
алтын чабакъ аны челегине тюшгенди.
Алтын чабакъны тутулгъаны сокъур
ханнга жетгенди. Ол, тилеп, чабакъны
кесине келтиртип, аны кёзлерине
тутханлай, эки кёзю да сау болуп, кёрюп
башлагъанды.
Торан ханны, къызындан сора да, бир жашы
болгъанды. Ол: «Тейри хатырына, ол
чабакъны мен да бир кёрейим», – деп,
тилеп, къолуна алгъанды. Тюз алгъанлай,
чабып барып, аны тенгизге атханды.
Жашха ачыуланып, аны атла бла
къуугъандыла, алай жеталмагъандыла.
Жаш, къачып бара, аллына бир атлы
чыкъгъанды.
– Эй, сен кимсе? Былай акъырын нек
бараса? – деп соргъанды анга жаш.
– Мени атым Босхасанды. Мени юч жаным
бар эди. Аладан бири ол сен, алып,
тенгизге атхан алтын чабакъчыкъ эди.
Кел, мени атыма мин, юйюме элтейим, –
дегенди ол адам.
Жаш, ол айтханнга ыразы болуп, аны атына
минип, юйюне баргъанды.
Баргъанда, ол юйде бир жаягъы – кюн
кибик, бирси жаягъы – ай кибик бир ариу
къызны кёргенди. Жаш, къызгъа кёзю
къарап:
– Бу ариу къыз кимди? – деп соргъанды.
– Мени къайын къызымды, – деп жууап
этгенди Босхасан.
– Аны манга бер, – дегенди жаш.
Босхасан угъай демегенди. Алай:
– Бу темир къаланы тюбюнде кёп адам
башла атыладыла. Сени да, алача этип,
ёлтюрюр къыз, – дегенди жашха.
Алай, не болса да, жашха болушургъа сёз
бергенди. Къайын къызына уа:
– Бу жашха къатын бол, – дегенди.
Къыз а:
– Жаш юч кере букъсун, тапсам –
ёлтюрюрме, тапмасам а – анга барырма, –
дегенди.
Биринчи кере Босхасан, кеси чабакъ
болуп, жашны уа ургъуй этип, аны ауузуна
къабып, къара тенгизни жети къатысына
ётюп кетип, къыздан букъдургъанды. Къыз
жашны не кёп излеген эсе да, бир жерде
да табалмагъанды.
Экинчи кере Босхасан, сары илячин
болуп, жашны уа чыпчыкъ этип, ауузуна
къабып, кёкню жети къатысына учуп
кетип, анда букъдургъанды. Биягъы къыз
жашны аямай излегенди, алай
табалмагъанды.
Ючюнчю кере уа Босхасан, тюйме болуп,
жашны уа илгик этип, экиси да къызны
боюнуна жабышып къалгъандыла. Жашны
къыз бу жол да табалмагъанды.
Алай бла, юч кере да Босхасан жашха
къыздан бугъаргъа болушханды. Андан
сора, къызгъа бла жашха уллу той этип,
Босхасан жортууулгъа чыгъаргъа
хазырланнганды. Кете туруп, жашха:
– Къаланы ичинде ма бу отоугъа кирме, –
деп, бир отоуну кёргюзтюп, жолуна
тебирегенди.
Босхасан жортууулгъа кетип, иги кесек
заман озгъандан сора, жаш: «Бу отоугъа
кирме деп нек айтханды Босхасан?» –
деп, барып, ол кирме деген отоуну эшигин
ачханды. Къараса – отоуну ортасында
къолу-аягъы да сынжыр бла къысылып
тургъан эмегенни кёргенди.
Эмеген, жашха къарап:
– Эй, акъыллы нарт улу, ёлеме, бир аякъ
суу ичир, – деп тилегенди.
Жаш, анга жаны ауруп, барып, уллу гоппан
бла суу алып келип, эмегеннге
ичиргенди. Сууну ичгенлей, эмегеннге
къарыу келип, сынжырны чыкъыр-чыкъыр
этдиргенди. Дагъыда эмеген:
– Энтта да бир керечик суу ичир, – деп
тилегенди.
Жаш биягъы ол айтханны этгенди. Экинчи
кере суу ичгенден сора, эмеген,
сынжырланы юзюп, жашны да уруп, ёлтюрюп,
ариу къатынын да алып, кетгенди. Тогъуз
къошну юсю бла ётюп, хар къошдан
токъсан тогъуз тууарны ашап, эмеген
юйюне ташайгъанды.
Бираздан Босхасан юйюне къайтханды,
къатыны анга битеу хапарны айтханды.
уучу.
– Мен тюйюлме сейир-аламат, Маймулатха
барсанг, ол айтыр сейир-аламатны, –
дегенди да, чыпчыкъ учуп кетгенди.
Уучуну акъылына алай келгенди: «Бишген
бюйрекни ичинден учуп кетген
чыпчыкъдан да сейир хапарны Маймулат
манга къайдан айталыр? Аны, излеп,
табып, хапарын сормай амалым жокъду», –
деп.
Айлана-айлана, жылгъа бир кюн керекли,
аллай бир заманны жолда жолоучу болуп,
Маймулатны излегенди. Излей келип,
къачан эсе да мал тургъан бир ыстауат
орунда мешхутха олтуруп тургъанлай,
эки къара эшекни да сюрюп, эшеклеге да
темир тирмен ташланы жюклеп келген бир
адамгъа тюбегенди.
– Салам алейкум!
– Алейкум салам!
– Дунияда сен айланнган, сен жюрюген
жерде, Маймулат деп эшитгенинг болурму
эди? – деп соргъанды уучу.
– Маймулат деген менме, не керек эди,
ахшы улан? – деп, къарт жууап бергенди.
– Дунияда ма былай-былай болгъанма,
эчкини уруп, бюйрегин, биширип ашар
эдим деп, бичакъ бла кесгенимлей,
ортасындан бир чыпчыкъ, учуп: «Мен
тюйюлме сейир-аламат, Маймулатха
барсанг, ол айтыр сейир-аламатны», –
дегенди да, сени излеп, жылгъа бир кюн
керекли заманны айланама.
– Да, ашыкъмай эсенг, мен айтайым
хапарны.
– Да ашыгъыб’а, къайры ашыгъама,
жылгъа бир кюн керекли заманны сени
излеп айланама. Сен да бир жылгъа бир
кюн керекли заманнга хапарынгы айтып
бошарыкъ болурса, – деп, жаш да, къарт
да ёрге сюелгендиле.
– Жаш заманымда бир элде бир къызгъа
манга деп сёз тауусадыла. Атасы-анасы
манга къызны берирге ыразы эдиле. Къыз
кеси уа бир башха жашха – мени тенгиме
– барыргъа сюе эди. Къызгъа сёз
тауусадыла, келтиредиле. Ингирде, мен
да отоу юйню аллына жетерге, ол тенгим,
чартлап чыгъып, бир къамичи бла уруп,
мени бир къара эшек этип къояды.
Ары да бара, бери да келе, жетген мине,
сабийле да тюрте-ура, ачдан ёле, тангнга
чыкъдым. Айлана-айлана кетип, аш – жокъ,
суу –
жокъ, ач болуп, биягъы отоуну аллына
баргъанымлай, биягъы жаш: «Уй, налат,
энтта келдингми?» – деп, биягъы къамичи
бла урады. Ургъанлай, бир ит болама да
къалама. Ары бара, бери келе, ол ит да
жырт, бу ит да сой, жаш-къуш да таш ат,
агъач ат – тамам онгсузгъа жетеме.
Энди намаз этген къартлагъа, ала манга
бир гыржын атарла деген акъылда, межгит
аллына барама.
Къартла, жумадан чыгъып:
– И, ярабий, бу келбетли итге къара, ол
жерде, ол жерде ол байны юйюне-къошуна
барса, мынга къарарыкъ болур эди ол, –
деп, мен адам заманда таныучу бир байны
малыны-къошуну юсюнден бир бирлерине
хапар айтадыла.
«Кертиси бла да, барайым, ол мал болгъан
жерде бир зат табылыр эди», – дейме.
Эрттенликде, мен къошха жетерге, миллет
къой сауа, итлери да тёгереклеринде
жатып, башха хапар жокъ. Энди жууукъ
барама да – итле талайдыла, бармайма да
– ачдан ёлеме. Къалай-алай болса да,
къошха барама, сууну жаны бла
къысыла-къысыла, туура юзгерени
къатына жетеме.
«Энди къалай этейим? Ёрге турама да –
итле кёредиле, жыртадыла. Турмайма да –
ачдан ёлеме», – деп сагъыш этеме.
Болсада, чартлап, секирип, мен да
юзгереге тюшгенлей, къойла юркюп,
эшикге чыгъып, итле чабып, болгъан
гъар-гъур болуп, сют тёгюлюп, уллу
дауур-сюйюр боладыла. Жашла, сенек алып,
кюрек алып:
– Ёлтюрюрге керекди муну! – деп,
чабадыла.
Къош таматасы:
– Бу, не зат эсе да, бир
тюрлю затды, тиймегиз мынга, – дегенни
айтып, манга тийдирмейди. – Бу ач зат,
не да болсун, манга илешгенди, аман ит
болмаз, анга бир сют ичиригиз, – дейди
дагъыда.
Кир сютлени келтирип, ит тегенеге
къуюп, мени да къатына элтедиле. Ач эсем
да, къыйналдым эсе да, жюрегим ит
тегенеден ичерге бир да тартмады.
– Бу, не зат эсе да, ит тюйюлдю. Мынга
мен кесим ашаучу агъач аякъгъа къуюп,
исси сют беригиз, – деп, тамата алай
буюрады.
Аны агъач аягъын чыгъарып, сютчюк
къуюп, тутадыла. Бирда-бирда, не
айтырса, ачдан ёле тургъан адам, алай
ичдим, алай ичдим! Дагъыда къуйдула,
дагъыда ичдим. Алай бла, кеси да, мен да
ол аякъ бла ашап-жашап турдукъ. Мен
къошха баргъанлы, мен ыстауат жанына
чыкъгъанлы, бир жангыз
къойлары-къозулары сытылмайын, бир
жерден заран тюшмейин, тап, къоншу
эллеге, къоншу къошлагъа да тауушум
чыгъып турду.
Ол байны узакъ бармайын дагъыда бир бай
нёгери, жыл сайын къатыны бир улан таба,
улан тапханы да тас бола да къала, алай
тургъанды. Ол хапарны мен адам
заманымда окъуна эшитген эдим.
– Сенде быллай-быллай бир ит барды, –
дегенни айтып, бир кече ол адам салып
келеди. – Дунияда мен сенден бир
тилерим барды: аны берсенг, мен санга
этмезлик игилик жокъду, – деп тилейди.
– Сенден да мен байма, юйюм да мени иги,
къошум да мени кёп, малым да мени кёп.
Жаланда аны тилеп келгенме, – деп
къадалады.
– Да элт, – дейди бийим.
Бирда не айтырса, алай сылап-сыйпап
алып барады. Биз барыргъа къатыны да
бир улан табады. Мени, эшикни бир жанын
ачып, бир жанына къысха тагъадыла.
Аллыма аш саладыла, итге салгъанча
саладыла. Мен а аллайгъа юйренмеген
эдим, ашаялгъан да эталмайма. Адамла
тынчайгъандан сора, кечени бир
заманында бир зат сылжырап тюшеди.
Сарыуекча бир жаныуар, сабийчикни
къатынны къоюнундан алып, чыгъып
кетеди. Кёреме. Кёргенлигиме уа, не
этерик эдим, къат сынжыр бла къысха
байланып тургъан ит, «харх-хурх» этдим,
алай болгъанлыкъгъа, алды да, кетди.
– Эй, бу итни уа! – дегенни айтып,
эрттенликде тобукъну да жетдирип,
къыстап жибердиле.
Келдим. Къош таматасы:
– Сени такъдыламы? Сени урдуламы? Ач
этдилеми? – деп сорду.
Барына да жууап бердим.
– Да къайгъырмаз, энтта келир биягъы
заманда, – деди да къойду.
Алай бла, жыл кёзюне дери турдум. Экинчи
жыл, кезиуу жетерге, дагъыда
амалсыздан, биягъы бай, келип:
– Биягъы итинги берсенг а, – деп
тиледи.
– Былай-былай, такъгъан этгенсе,
ашатмагъанса. Энтта элт, алай а итге
ашатханча ашатмагъыз мынга. Кесинг не
ашай эсенг, аны ашат, –
деди.
Бардыкъ. Тап биягъындан да мажал, андан
да ариу бир уланчыкъ туууп, миллет да
жыйылып тура эди. Бир замандан
къатын-къыз да чачылышдыла. Хар ким
тохтатды жюрюгенин, аякъ таууш тынды.
Биягъы жерде, биягъы тюшерик болур
деген акъылда, ундурукъ тюбюне кирип,
бугъунуп турдум. Ол да чартлап
тюшгенлей, мен да сермеп тутдум да,
боюнундан буууп башладым.
Энди боюнунгу кесип къояйым деп, алай
этерге тебирегенимлей, бир тиширыу
болуп къалды. Ол:
– Мен сени таныйма, сен Маймулатса. Сен
мени бюгюн, башыма бош этип, ёлтюрмейин,
бошлап къойсанг, мен сени бир ахыр
кюнюнге жарарма, – деп, сёз берди.
– Да сора бар, – деп, ийдим.
Ол жолдан сора келген да этмеди,
сабийчик да сау къалды. Эрттенликде
аллай жыйын келди, аллай той этилди,
туура къуйругъума дери къалачла
такъдыла. Уллу байлыгъы болгъан адам,
уллу сый-сыр этип, мени ызыма аллай уллу
къууанч бла ийди.
Алай бла, тура кетдим да, энди итлей
ёлюп къалама дегенни айтып: «Энтта
биягъы отоуума бир барайым, не эте тура
эселе да», – деп сагъыш этип, ары
бардым. Мен да ары жетгенлей:
– Ой, налат, энтта келипми къалдынг? –
деп, биягъы къамичи бла урду.
Къамичи бла ургъанлай, бир чорбат
чыпчыкъ болуп къалдым.
«Ой-ой, бютюн палахха энди тюшдюм да!» –
дегенни айтып, ары уча, бери уча, аман
сагъатлы болдум.
Хар бир жаныуарны тилин ангылап, адам
тилинде ангылагъаным да къалмагъанлай,
адамгъа сёлешмейин, ма бу халда бир
талай заманны, бир талай жылны жашадым.
Чыпчыкъла, жыйылып:
– Энди бюгюн тирменнге бир тиширыу
келликди да, тирменни аллында нартюхню
сууурса, учугъун жел аллыкъды, энди ол
учугъуна бир жукъ тюшер, аны чёплербиз,
– дегенни айтып, оноулашдыла.
«Мен да была бла барайым тирменнге», –
деп оюмладым.
Керти, айтханларыча, бир тиширыу,
эшекни сюрюп келип, нартюхню сууурду.
Ол да, нартюхюн алып, тирменнге
киргенлей, биз да учукъгъа къонушдукъ.
Бир талай замандан бир жашчыкъ,
тирменден чыгъып, садакъны тутду.
Жашчыкъны ызындан къатын, чартлап
чыгъып:
– Ай, зийнадан туугъан, Маймулат
чыпчыкъ болгъанды деп эшитгенме, уруп
къоярса, атма садакъны, – дегенни
айтып, ызына айланып кетди.
– Маймулат, мында эсенг, къолума къон,
Маймулат, мында эсенг, къолума къон, –
деп, жашчыкъ бир талай кере къайтарып
айтды.
Энди, къонама да, жаш адамчыкъ боюнуму,
буруп, юзюп къояды деп, къоркъама,
къонмайма да – къалай этейим,
чыпчыкълай ёлюп къалама деп, къоркъама.
Жашчыкъны къолуна къонаргъа къоркъуп,
инбашына къондум. Акъыртын тутуп, мени
анасына алып барды.
– Анам, ма Маймулат!
Анасы, къолуна алып, башымдан бир
жанына тартып, аякъларымдан да бир
жанына тартып:
– Ай, итден туугъан ит, сен Маймулатса,
ол кюн, ожакъдан тюшген сагъатымда,
мени сау ийгенинг ючюн болмаса,
боюнунгу, буруп, юзюп къояр эдим, – деп,
тиширыу алай айтды. Сора дагъыда: –
Сени ууахтынг бюгюндю. Бюгюн адам
сыфатха киралсанг – насыбынг, алай
болмаса, бюгюн ёллюксе, – деп къошду.
Къолуна тутуп тургъанлай, манга
дагъыда былай хапар айтды:
– Сени, къамичи бла уруп, къоймай,
тюрлю-тюрлю жаныуарлагъа кийирип
тургъан жаш, санга келе айланнган
къатын да, мен да – ючюбюз да обурлабыз.
Хар Аллахны кечесинде, барып, бир сабий
табаргъа оноуубуз барды. Къайтып
барсанг, сени къатынынг да, сени
къоймай айланнган жаш да эшик аллында
олтуруп тура болурла. Сен
жууукълашханлай, ийисинг алагъа урур,
ургъанлай, секирип ёрге къобарла, ол
заманда не мадар да эт да, къатынынгы
ботасыны тюбюне кир да къал. Ала сени
излемеген жер болмаз, тыпыр ташланы
къазарла. Къамичи уа темир кюбюрню баш
къангасында тагъылып боллукъду. Сен
аны, ычхындыралып, аладан алгъа
къолунга алалсанг, ол къамичи бла
кесинги да уруп, аланы да урсанг, сен
адам боллукъса, ала эшек не ит болуп
къалыргъа боллукъдула.
– Да бир барайым, не этейим, ёлсем,
ёлюрме, ёлмесем да, насып болса, адам
болурма, – деп, кетдим.
Барсам, экиси да эшик аллында лахор эте,
ойнай-кюле тура эдиле. Мен да былай
берирекден къараргъа, ала:
– Келгенди бир да ажымсыз, – деп, бир
бирине хапар айтдыла.
Ала секирип ёрге турургъа, къатынны
ботасыны тюбюне илиндим. Эшикни,
терезени да жабып, юйню ичинде зат
къоймайын изледиле – тапмадыла.
Къашыкъ-аякъ, не айтайым, юйню ичинде не
зат бар эсе да, барысын да эшикге
чыгъарып:
– Энди тапмайбыз да, тапмайбыз, къара
кюбюрню ичине да бир къарайыкъ, аны да
тышына чыгъарайыкъ да, сора юйге от
салайыкъ, ансы болмайды, бу бизге жашау
бермейди, – дегенни айтып, экиси да
алай оноулашдыла. Мен да ботаны
тюбюнде, къадалып, къара къазауатма.
Мени бу хапарымы бусагъатда сенден
сора да эшитип тургъанла бардыла, –
деген эди манга Маймулат, хапарын
бёлюп.
– Былайда экибизден сора жан жокъду,
сора ким эшите болур? – деп,
сейирсиннгенимде, Маймулат, манга
жууап бермей, хапарын бардырды:
– Болгъанны эшикге къотарып, кюбюрню
да башын ачып: «Энди мында да жокъду.
Бир кесек солуюкъ да, аны бери
чыгъарайыкъ да, сора патеген къуюп, не
этип жандыра эсек да, юйню
жандырайыкъ», –
дегенни айтып, эшик аллына чыгъып,
олтурдула. Ала да алай
олтурур-олтурмаз, чартлап чыгъып, учуп,
аладан алгъа жетип, къамичиге боюнуму
ышыгъанымда, бурунча, адам болдум да
къалдым. Ала да эшикден кирирге,
къамичи къолума тюшеди да, экисин да
сермейме. Бири бир эшек болады, башхасы
да башха эшек болады. Мен санга хапар
айтханымы ма была ангылап турадыла.
Тилегеннге да береме, аны-муну
келтирлик эдим дегеннге да береме,
тыймайма, керекли болгъан быланы
жегеди. Алай болмаса да, бош заманымда
ма бу тёрт тирмен ташны быланы юслерине
жюклеп, манга бу къадар къыйынлыкъ
жетдиргенигиз ючюн дегенни айтып, ма
бюгюн да сюрюп айланама. Кече, баугъа
жыяма да, тёрт аякъларына да бугъоу
салама. Киритни, кюбюрню да, терен жерни
къазып, жерге басдыргъанма. Ма ол эди
мени хапарым, ахшы улан, –
деп, Маймулат, къолуму тутуп, эшеклени
да сюрюп кетгенди.
Кесин а кёрмегенбиз, къартла къуруда
хапар айтыучудула ансы.
САЛАМ КИШИ
Эртте-эртте бир къатын бла бир киши
жашагъандыла. Сора бир кюн киши,
келгенди да, къатынына: «Къарачы, мен
къаллай адам ишлеген эсем да!» –
дегенди. Къатын терезеден къараса –
саламдан ишленнген адам арбазда
айлана! Томала-томала, ары бурулады,
бери бурулады, кимни эсе да излейди.
Къатын, асыры къоркъгъандан, бети
кетип, артха къачады да, арт
къабыргъадан къычырады:
– Не этип къойдунг сен бизге! Энди ол
базыкъ бурдух адам экибизни да ашап
къоярыкъды!
Къатын алай айтыр-айтмаз, салам киши
юйге кирип келеди. Киши аны ишлерге
салам жыйгъан сенегин алыкъа къолундан
кетермеген эди, къатын да эрлай четенде
жюню бла урчугъун къолуна алады. Алай
салам киши, салам къуйругъу бла силдеп,
кишини къолундан сенегин чартлатады,
къатынны да жюн четени бла урчугъун
узакъгъа быргъайды. Хап деп, экисин да
жутуп, къачады.
Салам киши, бара кетип, бир терекледе
алма жыя тургъан къатынланы кёреди.
Къатынла ол сейир-тамашагъа къарап
тохтайдыла. Салам киши да,
«шыбыр-шубур» этип, тепсеп башлайды.
Къатынла, бютюнда сейирге къалып,
тёгерегине жыйыладыла. Салам кишиге
кереги ол эди – алма жыйгъан
къатынланы да бирем-бирем аууз къабын
этип, жолуна кетеди.
Салам киши, асыры тойгъандан, бютюнда
тёп-тёгерек болуп, жолда атлаялмай
тургъанлай, аны къатына бир кийик эчки
келеди. Салам киши, арыгъан кибик этип,
кийик эчкини аллында тёнгерейди. Ач
кийик аны юсюнден саламны, жыртып, ашап
башлайды.
– Аха, сен манга тийдинг, энди мен сени
ашайма! – деп, салам киши, кёзлерин
ачады да, эчкини боюнундан сермейди.
Алай женгил эчки, арлакъ къачып:
– Сен къарыулуса, залимсе, аны билдим.
Энди сен мени ашайса да, ашайса, алай
экибиз да бир иги оюн этейик да, сора
сен мени алай къабарса, – дейди.
Салам киши, ыразы болуп:
– Айт къалай ойнарыгъыбызны, – деп,
секирип турады.
Кийик аны бир бийик къаяны тюбюне
элтеди.
– Ма былайда тохта да, ёрге къарап,
ауузунгу кенг ачып тур, мен а, къаяны
башына минейим да, тюзюнлей сени
ауузунга секирейим, – дейди.
Салам киши, опал-сопал адамланы барыча,
мыйысыз эди да, терилип, эчкини
айтханына къууанады.
– Хайда, терк чыкъ, мен, сен айтханча,
ауузуму кенг ачып, къая тюбюнден ёрге
къарап турайым, – дейди.
Салам киши айтханыча тохтайды, кийик,
къаяны башына чыгъып, иничке, жютю
туякъларын, бычакълача, алгъа тутуп,
салам кишини юсюне секиреди. Салам
кишини ичи бузулады, саламлары кёкге
учадыла. Олсагъатдан ол жутхан адамла,
хамамдан чыкъгъанча, сау-эсен
чыгъадыла. Алагъа аллай ахшылыкъ этген
кийик эчки болгъанын ангылап, аны
юйлерине элтедиле, туякъларын алтын
бла жасайдыла.
Андан бери жолгъа чыкъгъан адамгъа:
«Алтын туякълы кийик чыкъсын аллынга!»
– деп, алгъыш этедиле.
АЙНЫ БЛА КЮННЮ ТУТУЛУУУ
Бир белгили кишини уллу, акъылбалыкъ
болгъан бир жашы бар эди. Ол кишиге
артда да бир сабий къыз тууады. Жашы,
къызчыкъ туугъандан сора, бешик ичинде
аны кюйсюз сыфатын кёрюп, атасына бла
анасына:
– Бу къызчыкъны къоратмай болмайды,
къоратмасагъыз да чогъеж болурсуз, –
дейди.
Атасы да, анасы да бу жашха бек
ачыуланадыла. Жаш къаты болгъанда:
– Кесинг къора, муну уа къоратмайбыз, –
дейдиле.
Андан жаш кетип къалады да,
айлана-жюрюй кетип, бир жерде уллу
чегетде къапланны къозлай тургъанын
кёреди эм анга аначы болады. Къаплан юч
бала табады да, бу жаш анга болушханы
ючюн, бир баласын анга береди. Жаш, аны
бла къалмай, экинчи баласын да урлап
алады.
Жаш къаплан балаланы да алып кетеди,
бир жерде къош салады. Ол къаплан
балаланы да ёсдюреди. Ала уллу эгерле
боладыла. Сора бу эгерле бла жаш бир
бирден айырылыргъа тюшедиле да, эгерле
жашха адам тил бла:
– Энди биз сенден айырылабыз. Сен бизни
экибизден да бирер тюк ал. Санга бир
къутулалмаз къыйынлыкъ жетсе, тюклени
кюйдюр. Олсагъатдан окъуна биз сени
къатынга жетербиз, не уллу палахдан да
къутхарырбыз, – дейдиле да, жашха
биришер тюк берип, кетедиле.
Бёлек замандан сора жаш къайтып элине
келеди. Юйюне жетгинчи, элде жаланда
бир темирчиден башха бир адам да
кёрмейди да, анга:
– Эй, не болгъанды элге, халкъ къайдады?
– деп сорады.
Темирчи уа:
– Сени эгечинг желмауузду. Сен
кетгенден сора, ол аз-аз битеу элни
адамын ашагъанды. Элден жаланда сени
атанг бла ананг, сора мен къалгъанбыз.
Мени да ол кесини тишлерин билерге
къойгъанды, – дейди.
Алайдан жаш атасы бла анасына барады.
Аны кёргенлеринде:
– Ай, жаш, нек келдинг? – деп,
жарсыйдыла ала.
Олсагъатдан юйге желмаууз къызлары
кирип келеди да:
– Келдингми, къарындашым? – дейди.
– Келдим, келдим, – деп жууаплайды жаш.
Сора желмаууз эгечи, чыгъып кетип,
дагъыда къайтып келип:
– Ай къарындашым, не бла келгенсе? –
деп сорады.
Къарындашы:
– Ат бла келгенме, – дейди.
– Атынгы ненча аягъы барды? – деп
сорады желмаууз къыз.
– Да тёрт аягъы болуучу эди, – дейди
жаш.
Къыз, дагъыда чыгъып кетип, къайтады да:
– Атынгы юч аягъымы бар эди? – деп
сорады.
– Хо, – дейди жаш.
Энтта чыгъып кетип, къайтып келип, къыз:
– Атынгы эки аягъымы бар эди? – деп
сорады да, жаш биягъы:
– Хо, – дейди.
Къыз, дагъыда чыгъып кетип, келеди да:
– Къарындашым, атынгы бир аягъымы бар
эди? – деп сорады.
Къарындашы биягъы:
– Хо, – дейди.
Сора сарыуек къыз, юйде тазны алып,
къарындашына берип:
– Ма муну, мен келгинчи, къагъып, таууш
этдире тур, – деп, чыгъып кетеди.
Ол заманда бир чычхан, келип, адамча
сёлешип, жашха бир биз, бир таракъ, бир
да кюзгю берип, андан тазны алып:
– Энди мен тазны, сенича, къагъып, таууш
этдире турайым, сен а бу затланы ал да,
къач, – дейди. – Сен къачып баргъанда,
эгечинг сени жете башласа, кюзгюню ат
да: «Я Аллах, муну тенгиз эт», – де. Ол
тенгиз болур, желмаууз дагъыда сени
жете башласа, таракъны атып: «Я Аллах,
муну сюек къала эт», – дерсе. Ол да, сюек
къаланы чачып, сени жете башласа, бизни
атарса да, биз темир буруу болур.
Желмаууз эгечинг, темир бурууну чачып,
сени ызынгдан жетгинчи, узайырса.
Жаш чычхан айтханча этеди. Алай сарыуек
аны, жетип, тутады. Энди жашха уллу
къыйынлыкъ келип, сарыуек эгечи аны сау
къоймазын ангылап, жаш эгерлени
тюклерин кюйдюрюр амал излейди. Сора:
«Эки рекагъат намаз этерик эдим», – деп
тилейди. Желмаууз эгечи анга угъай
демейди. Ол заманда жаш эгерлени
тюклерин кюйдюреди. Олсагъатдан окъуна
эгерле жетедиле да, къызны талап
башлайдыла. Ол аладан жерде
къутулалмазлыгъын билип, кёкге учаргъа
умут этеди. Эгерле, аны ангылап, сермеп,
къызны эки жанындан да тутханларында,
ол кёкге аланы да алып учады.
Желмаууз къыз энтта сауду. Ол, бир-бирде
кюнню не айны жутама деп, алагъа чапса,
эгерле аны жаякъларына илинип
тохтайдыла. Кюнню, айны тутулгъаны ма
ол желмаууз къыз ючюн болады деп,
хапарда алай айтылады.
ТЮБЮ – ЖИЛЯН, БАШЫ – КЪЫЗ
Эртте-эртте Темрюкъа деп бир жарлы жаш
болгъанды. Ол, айлана келип, бир элге
киргенди. Ол, эл бла шагъырей болуп,
эллилеге былай айтханды:
– Манга аш-суу керекди, бир иш
тапсагъыз эди, ишлеп турлукъ эдим.
Сора ол мал кютюп тебирегенди. Эллиле
анга:
– Сени юйдегили этейик, – дегендиле да,
къатын алгъандыла.
Бир къауум заман озгъанды. Бир кюн
Темрюкъа, юйдегисини халин тап кёрмей:
– Санга не болгъанды, ауругъанмы этесе?
– деп соргъанды анга.
– Хау, мени сабийим боллукъду, –
дегенди мынга къатыны.
Бир кесек замандан ол, сабийден
къутулалмай, ёлгенди да къалгъанды. Ол
элни адети бла, жашны да ёлген къатыны
бла бирге асыраргъа деп, келгендиле.
Темрюкъа сейир-тамаша болгъанды,
къоркъгъан да этгенди. Ол не бек тилесе
да, аны, къатыныны ёлюгю бла элтип
барып, жер тюбюне бир уллу тешикге
атхандыла. Темрюкъаны ары ата туруб’а,
аны къолуна бир гыржын бла бир гоппан
айран тутдургъан эдиле. Жаш ол
азыкъчыкъ бла бир къауум кюнню
кечиннгенди.
Бир жол ол мюйюшде бир тиш тауушла
эшитип, алайгъа жууукълашханды. Иги да
жууукълашханда, бёрю жыйын ёлюклени
сюеклерин кемире тургъанларын
кёргенди. Ол, къоркъуп, артха
секиргенди да, сора къолуна тюшген
затланы, алып, юслерине атып
башлагъанды. Бёрюле, гыр-мыр эте, бир
жолчукъ бла ёрге айланып, думп болуп
кетгендиле. Жаш, алайгъа келип
къарагъанда, бёрюле къачхан жерден бир
жарыкъчыкъ ургъанын кёргенди. Сора ол
жолчукъ бла жарыкъ таба атланнганды.
Бара-барып, жерни башына чыкъгъанды да,
къууанып, элден башха жанына айланып
кетгенди. Сора, асыры арыгъандан, бир
тёшню башына чыгъып, олтургъанды.
Алайда солуп: «Энди уа къайсы жанына
барайым? – деп, сагъышлы болуп
тургъанлай, узакъда бир къоюнда бир от
букъуну эслегенди. – Да, энди, не болса
да, болсун, алайда адам жашай болур», –
деп, тютюн чыкъгъан жанына тебирегенди.
Ингир аласына алайгъа жетгенди. Уллу
ёзенни ортасында – бир къала, къаланы
тёгереги да темир буруу бла бегитилип.
– Эй, мында ким барды? – деп
къычыргъанды ол.
Къаланы ичинден тюбю – жилян, башы уа
къыз болгъан биреулен чыкъгъанды.
Темрюкъа, асыры къоркъгъандан,
ауузунда тили айланмай, армау болуп
сюелгенди, бек сейир-тамашагъа
къалгъанды. Сора ол къыз:
– Не айланаса, не жюрюйсе, къайдан
чыкъдынг? Ёмюрюмде бу мен тургъан жерге
адам улуну аягъы тиймегенди, – дегенди.
Темрюкъа:
– Жан сакълай айланнган адамладан
бириме, хаталы адам тюйюлме, – дегенди.
Къыз анга ийнаннганды.
– Да кел, къолумдан келген чакълы
болушурма, – дегенди. – Энди сен мени
кёргенсе, мени кёргенинги кишиге айтма,
айтсанг а – ажалынг къысха боллукъду.
Мен жангызма, сен да жангызса. Адамла
санга сормай амаллары жокъду,
быллай-быллай адам кёргенмисе деп.
Сорсала, айтма.
Темрюкъа къыз бла иги кесек жашагъанды.
Сора бир кюн:
– Энди мен кетейим жолума, – деп,
жолгъа тебирегенди.
Ол, келе-келип, кесини алгъын жашагъан
элине тюшгенди. Элде халкъ аны
таныялмагъанды. Сора эфенди, бу жангы
адам ким болур деп, аны билир ючюн,
китап ачханды. Ол китап ачханлай, жаш
ким болгъанын, къайдан келгенин, бу
тюбю – жилян, башы уа къыз болгъан
сейирлик затны кёргенин да билгенди.
Сора эфенди, халкъны жыйып:
– Ма бу адам ол биз излеп тапмагъан
ахырлыкъ тамашаны кёрюп келгенди, –
дегенди.
Элни халкъы:
– Къайда кёргенсе? Айт, – деп
тохтагъанды.
Темрюкъа уа:
– Хоу бир да, къайдан кёрлюк эдим, мен
аны кёрмегенме, – дегенди.
– Угъай, сен аны кёргенсе, айт! – деп
къысхандыла. – Айтмасанг, ёлтюрлюкбюз,
– деп, къоркъутхандыла.
Сора, андан зат билалмазлыкъларын
кёргенден сора, асмакъгъа асып, эки
аякъ тюбюнден шинтикни кетеребиз
дегенлей, жаш:
– Тохтагъыз алай, айтайым, – дегенди.
– Хайда сора, тебире аллыбызда, къайда
эсе да, ары элт, – дегендиле.
– Угъай, тохтагъыз, андан эсе мен, алгъа
барайым да, сизден эсе теркирек жетип,
аны ары-бери кетмезча этейим, – дегенди
жаш.
Была анга ийнанырча, ант этгендиг
къаргъаннганды, ийнандыргъанды. Сора,
къайтып, ол къызгъа келип, ишни болушун
айтханды.
Къыз:
– Мен биле эдим аны алай боллугъун.
Эртте-кеч болса да, мени тутарыкъ эдиле.
Сен да бир жангыз, харип адамса. Энди
мени тутарыкъдыла да, тутарыкъдыла,
экибиз да жоюлгъандан эсе, сен жаша. Мен
санга осуят этеме: мени ёлтюрюрге
тебиреселе, боюнуму сен кесинг кесерсе,
артда мени ариу туурап, къазаннга
салырса да, иги къайнатырса. Шорпаны
биринчи кёмюгюн битеу ол ханлагъа,
бийлеге, ол сени бла кюрешгенлеге
ичирирсе. Къайда да кесинг иш ичерсе.
Экинчи кёмюгюн а толусунлай кесинг ич,
аны ичсенг, жети кёкде бла жети къаты
жерде не тюрлю жаныуар, къанатлы бар
эсе, аланы барысыны да, битеу дунияда
миллетлени тиллерин билликсе эм бек
къарыулу адам боллукъса. Кесинг да
патчахлыкъ этериксе, – дегенди.
Темрюкъа, тюз ол юйретгенча этгенди да,
ол элде хан болуп къалгъанды.
БОСХАСАН БЛА ХАННЫ ЖАШЫ
Эртте-эртте заманлада бир хан жашап
болгъанды. Аны эки кёзю да сокъур эди.
Къарт къуртха анга:
– Къара тенгизде бир алтын чабакъ
барды. Аны, тутуп, кёз аллынга келтирип
кёргюзтселе, кёзлеринг сау
боллукъдула, – дегенди.
Алайдан хан, битеу халкъны жыйып, алтын
чабакъны тутаргъа буюргъанды. Адамла,
не бек кюрешген эселе да, алтын
чабакъны туталмагъандыла.
Къоншу элде Торан ханны къызы, тенгизге
барып, челегин суугъа сукъгъанлай,
алтын чабакъ аны челегине тюшгенди.
Алтын чабакъны тутулгъаны сокъур
ханнга жетгенди. Ол, тилеп, чабакъны
кесине келтиртип, аны кёзлерине
тутханлай, эки кёзю да сау болуп, кёрюп
башлагъанды.
Торан ханны, къызындан сора да, бир жашы
болгъанды. Ол: «Тейри хатырына, ол
чабакъны мен да бир кёрейим», – деп,
тилеп, къолуна алгъанды. Тюз алгъанлай,
чабып барып, аны тенгизге атханды.
Жашха ачыуланып, аны атла бла
къуугъандыла, алай жеталмагъандыла.
Жаш, къачып бара, аллына бир атлы
чыкъгъанды.
– Эй, сен кимсе? Былай акъырын нек
бараса? – деп соргъанды анга жаш.
– Мени атым Босхасанды. Мени юч жаным
бар эди. Аладан бири ол сен, алып,
тенгизге атхан алтын чабакъчыкъ эди.
Кел, мени атыма мин, юйюме элтейим, –
дегенди ол адам.
Жаш, ол айтханнга ыразы болуп, аны атына
минип, юйюне баргъанды.
Баргъанда, ол юйде бир жаягъы – кюн
кибик, бирси жаягъы – ай кибик бир ариу
къызны кёргенди. Жаш, къызгъа кёзю
къарап:
– Бу ариу къыз кимди? – деп соргъанды.
– Мени къайын къызымды, – деп жууап
этгенди Босхасан.
– Аны манга бер, – дегенди жаш.
Босхасан угъай демегенди. Алай:
– Бу темир къаланы тюбюнде кёп адам
башла атыладыла. Сени да, алача этип,
ёлтюрюр къыз, – дегенди жашха.
Алай, не болса да, жашха болушургъа сёз
бергенди. Къайын къызына уа:
– Бу жашха къатын бол, – дегенди.
Къыз а:
– Жаш юч кере букъсун, тапсам –
ёлтюрюрме, тапмасам а – анга барырма, –
дегенди.
Биринчи кере Босхасан, кеси чабакъ
болуп, жашны уа ургъуй этип, аны ауузуна
къабып, къара тенгизни жети къатысына
ётюп кетип, къыздан букъдургъанды. Къыз
жашны не кёп излеген эсе да, бир жерде
да табалмагъанды.
Экинчи кере Босхасан, сары илячин
болуп, жашны уа чыпчыкъ этип, ауузуна
къабып, кёкню жети къатысына учуп
кетип, анда букъдургъанды. Биягъы къыз
жашны аямай излегенди, алай
табалмагъанды.
Ючюнчю кере уа Босхасан, тюйме болуп,
жашны уа илгик этип, экиси да къызны
боюнуна жабышып къалгъандыла. Жашны
къыз бу жол да табалмагъанды.
Алай бла, юч кере да Босхасан жашха
къыздан бугъаргъа болушханды. Андан
сора, къызгъа бла жашха уллу той этип,
Босхасан жортууулгъа чыгъаргъа
хазырланнганды. Кете туруп, жашха:
– Къаланы ичинде ма бу отоугъа кирме, –
деп, бир отоуну кёргюзтюп, жолуна
тебирегенди.
Босхасан жортууулгъа кетип, иги кесек
заман озгъандан сора, жаш: «Бу отоугъа
кирме деп нек айтханды Босхасан?» –
деп, барып, ол кирме деген отоуну эшигин
ачханды. Къараса – отоуну ортасында
къолу-аягъы да сынжыр бла къысылып
тургъан эмегенни кёргенди.
Эмеген, жашха къарап:
– Эй, акъыллы нарт улу, ёлеме, бир аякъ
суу ичир, – деп тилегенди.
Жаш, анга жаны ауруп, барып, уллу гоппан
бла суу алып келип, эмегеннге
ичиргенди. Сууну ичгенлей, эмегеннге
къарыу келип, сынжырны чыкъыр-чыкъыр
этдиргенди. Дагъыда эмеген:
– Энтта да бир керечик суу ичир, – деп
тилегенди.
Жаш биягъы ол айтханны этгенди. Экинчи
кере суу ичгенден сора, эмеген,
сынжырланы юзюп, жашны да уруп, ёлтюрюп,
ариу къатынын да алып, кетгенди. Тогъуз
къошну юсю бла ётюп, хар къошдан
токъсан тогъуз тууарны ашап, эмеген
юйюне ташайгъанды.
Бираздан Босхасан юйюне къайтханды,
къатыны анга битеу хапарны айтханды.
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 30
- Parts
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3686Total number of unique words is 150643.4 of words are in the 2000 most common words61.4 of words are in the 5000 most common words70.9 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3660Total number of unique words is 158344.3 of words are in the 2000 most common words61.2 of words are in the 5000 most common words69.9 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3725Total number of unique words is 150946.8 of words are in the 2000 most common words65.0 of words are in the 5000 most common words73.4 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3692Total number of unique words is 150847.5 of words are in the 2000 most common words65.6 of words are in the 5000 most common words72.9 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3549Total number of unique words is 158144.8 of words are in the 2000 most common words64.2 of words are in the 5000 most common words71.8 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3534Total number of unique words is 152643.0 of words are in the 2000 most common words60.9 of words are in the 5000 most common words70.5 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3610Total number of unique words is 150643.0 of words are in the 2000 most common words60.8 of words are in the 5000 most common words68.3 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3571Total number of unique words is 153042.6 of words are in the 2000 most common words60.3 of words are in the 5000 most common words69.3 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3539Total number of unique words is 161941.2 of words are in the 2000 most common words59.3 of words are in the 5000 most common words67.7 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3601Total number of unique words is 159845.1 of words are in the 2000 most common words63.8 of words are in the 5000 most common words71.1 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3538Total number of unique words is 143045.0 of words are in the 2000 most common words62.9 of words are in the 5000 most common words71.5 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3554Total number of unique words is 147645.4 of words are in the 2000 most common words63.1 of words are in the 5000 most common words70.7 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3533Total number of unique words is 129945.3 of words are in the 2000 most common words62.2 of words are in the 5000 most common words69.3 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3587Total number of unique words is 134345.6 of words are in the 2000 most common words64.1 of words are in the 5000 most common words73.3 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3571Total number of unique words is 132645.9 of words are in the 2000 most common words61.9 of words are in the 5000 most common words70.3 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3521Total number of unique words is 132145.3 of words are in the 2000 most common words62.2 of words are in the 5000 most common words69.5 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3693Total number of unique words is 141144.3 of words are in the 2000 most common words61.1 of words are in the 5000 most common words68.2 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3571Total number of unique words is 141944.7 of words are in the 2000 most common words62.8 of words are in the 5000 most common words70.6 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3553Total number of unique words is 157745.6 of words are in the 2000 most common words61.9 of words are in the 5000 most common words69.8 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3612Total number of unique words is 142743.0 of words are in the 2000 most common words60.1 of words are in the 5000 most common words68.5 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3465Total number of unique words is 143645.7 of words are in the 2000 most common words61.2 of words are in the 5000 most common words66.9 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3629Total number of unique words is 134246.0 of words are in the 2000 most common words62.1 of words are in the 5000 most common words70.2 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3566Total number of unique words is 137447.5 of words are in the 2000 most common words64.4 of words are in the 5000 most common words72.2 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3608Total number of unique words is 147744.8 of words are in the 2000 most common words62.4 of words are in the 5000 most common words71.6 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3517Total number of unique words is 146444.0 of words are in the 2000 most common words61.2 of words are in the 5000 most common words69.2 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3582Total number of unique words is 134842.3 of words are in the 2000 most common words60.5 of words are in the 5000 most common words70.0 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3562Total number of unique words is 156042.2 of words are in the 2000 most common words59.3 of words are in the 5000 most common words67.1 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3595Total number of unique words is 144943.9 of words are in the 2000 most common words60.9 of words are in the 5000 most common words68.3 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3741Total number of unique words is 150946.5 of words are in the 2000 most common words63.3 of words are in the 5000 most common words70.6 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3610Total number of unique words is 139846.7 of words are in the 2000 most common words64.5 of words are in the 5000 most common words72.8 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3651Total number of unique words is 135843.6 of words are in the 2000 most common words61.4 of words are in the 5000 most common words70.6 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3677Total number of unique words is 135546.7 of words are in the 2000 most common words65.1 of words are in the 5000 most common words73.9 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3581Total number of unique words is 135344.9 of words are in the 2000 most common words63.9 of words are in the 5000 most common words70.7 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3571Total number of unique words is 138246.9 of words are in the 2000 most common words63.2 of words are in the 5000 most common words71.6 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3667Total number of unique words is 133046.5 of words are in the 2000 most common words64.6 of words are in the 5000 most common words72.6 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3687Total number of unique words is 132246.5 of words are in the 2000 most common words65.4 of words are in the 5000 most common words73.1 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3797Total number of unique words is 135646.0 of words are in the 2000 most common words63.2 of words are in the 5000 most common words70.7 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3762Total number of unique words is 133149.6 of words are in the 2000 most common words66.7 of words are in the 5000 most common words74.1 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3729Total number of unique words is 127348.0 of words are in the 2000 most common words65.7 of words are in the 5000 most common words73.3 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3641Total number of unique words is 133747.9 of words are in the 2000 most common words65.1 of words are in the 5000 most common words73.8 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3656Total number of unique words is 136846.2 of words are in the 2000 most common words63.3 of words are in the 5000 most common words71.4 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3611Total number of unique words is 143044.2 of words are in the 2000 most common words61.3 of words are in the 5000 most common words69.9 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3523Total number of unique words is 140846.8 of words are in the 2000 most common words64.7 of words are in the 5000 most common words73.0 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3611Total number of unique words is 133945.3 of words are in the 2000 most common words63.6 of words are in the 5000 most common words71.9 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3652Total number of unique words is 141847.3 of words are in the 2000 most common words64.6 of words are in the 5000 most common words73.6 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3579Total number of unique words is 139748.2 of words are in the 2000 most common words65.4 of words are in the 5000 most common words72.8 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3571Total number of unique words is 154042.4 of words are in the 2000 most common words58.9 of words are in the 5000 most common words66.6 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 150342.9 of words are in the 2000 most common words60.0 of words are in the 5000 most common words68.3 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3642Total number of unique words is 164141.7 of words are in the 2000 most common words59.6 of words are in the 5000 most common words67.6 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3591Total number of unique words is 161741.3 of words are in the 2000 most common words58.8 of words are in the 5000 most common words67.1 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3568Total number of unique words is 140246.1 of words are in the 2000 most common words62.9 of words are in the 5000 most common words71.6 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3539Total number of unique words is 133443.8 of words are in the 2000 most common words60.8 of words are in the 5000 most common words68.0 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3626Total number of unique words is 131248.6 of words are in the 2000 most common words66.1 of words are in the 5000 most common words73.4 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3493Total number of unique words is 144544.6 of words are in the 2000 most common words62.1 of words are in the 5000 most common words69.5 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3509Total number of unique words is 151542.8 of words are in the 2000 most common words59.6 of words are in the 5000 most common words67.3 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3558Total number of unique words is 140046.4 of words are in the 2000 most common words63.7 of words are in the 5000 most common words70.7 of words are in the 8000 most common words
- Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 57Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 457Total number of unique words is 32935.5 of words are in the 2000 most common words52.6 of words are in the 5000 most common words59.5 of words are in the 8000 most common words