Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 11

араларында кёп дауурла
чыкъгъандыла.
Алагъа Билгич заран болгъанча, чурум
этип, ала аны дуккуларгъа умут
этгендиле.
– Келигиз, мен ханны къызын къаладан
чыгъарып берейим, къайсыгъыз
хорлаялсагъыз, къыз аныкъы болур, –
дегенди Билгич. – Алай этер ючюн, биз
бусагъат ханны къаласына жууукъ
барайыкъ. Мен къабакъ эшикге кирирме,
мен чакъырсам, бирем-бирем, таууш этмей,
кирип келигиз; эшикни арт жанында
сакълап турлукъма, – деп, Билгич алай
айтханында, эмегенле ханны къызын, тап,
къоюнларына къысханча болгъандыла.
– Жюрюгюз! – деп, Билгич айтыр-айтмаз,
эмегенле тебирегендиле, бек къаты
баргъандыла, ханны къаласына мычымайын
жетгендиле.
Билгич, айтханыча, эшикни артына
тургъанды. Бир эмеген киргенлей, аны
уруп жыкъгъанды, ол къымылдамагъанды.
Экинчини да, ючюнчюню да, тёртюнчюню да,
бешинчини да алай этип, барын да,
къырып, жатдыргъанды.
– Бизни жарлы тайчыкъны, дагъыда башха
халкъны да хазналарын быллай харам
къарынла ашай болурла, – деп, Билгич
бекден-бек тиш къысханды.
Барысыны да къулакъларын кесип,
артмакъларына жыйгъанды.
Эмегенле, къабанла сойланнганча,
сойланып жатхандыла. Аламат тайчыкъ
алагъа бек сейирсинип къарагъанды,
кеси да, анасын эммей, жазыкъчыкъ, ач
болгъанды. Анасын да, жылкъыны да,
туугъан эркин жалпагъын да кёрюрге бек
ашыкъгъанды. Билгич а ханны къызын алып
кетерге аламат тайчыкъдан да бек
гузаба эди.
Атны арбазда къоюп, Билгич, терезе
тюбюне барып: «Къалай мадар этейим?» –
деп, дыгаласха къалгъан заманда, аламат
тайчыкъ, чабып келип:
– Манга мин! Сора къызгъа жетерсе, –
дегенди.
Билгич олсагъат миннгенди. Аламат
тайчыкъ жыйырма атламны бийикликге
ёсген ат болгъанды. Билгич ханны къызын
жукълап тургъан тёшеги бла акъырын,
уятмай, алгъанды да, сора, къоюнуна
къысып, къаладан чыгъарып кетгенди.
Ол кече окъуна Билгич, къайтып,
жылкъыгъа келгенди, къарагъанды,
жокълагъанды, бары сау-эсен
тургъанларын кёргенди.
Ханны къызы танг атаргъа жылкъыны
къатында ачыкъ сыртда уяннганды. Бек
аман къоркъгъанды, алай
болгъанлыкъгъа, уста сёзлю Билгич
ханны къызын, мухар, гуду, сылыкъ
эмегенлеге аш этмей, къутхаргъанын
тизип айтханында, ханны тамаша къызы
Байда бек къууаннганды, Билгични жаны
кибик сюйгенди.
– Байда, бу атны кёремисе? – дегенди
Билгич, аламат тайчыкъны боюнун сылай,
– кеси да бюгече туугъанды, бир кечени
ичинде алтыжыллыкъча болгъанды.
– Да алай къалай болду?
– Ол кёп хапарды, артда айтырма, – деп,
Билгич бир жанына къарагъанында,
Асланны келе тургъанын эслегенди.
– Кёп болсун, Билгич!
– Ой, сау бол! Нек келдинг, Аслан?
– Не болду, байтал къозладымы?
– Бек аламат тай тапханды.
– Эй, хей, къайдады, саумуду?
– Ма, кёремисе? – деп, Билгич Асланнга
алтылы хораны кёргюзтгенди.
– Оллахий, мынга ийнаныргъа уа бек
къыйынды!
– Къалай сюйсенг, алай эт. Алай
бюгечени ичинде мен кёрген, мен этген
затлагъа адам ийнанмазчады. Аланы
манга этдирген жангы туугъан тайчыкъны
кючюдю.
Билгич Аслан бла сёлешген заманда,
Байда бу хапарлагъа бек сейирсинип
тынгылай эди. Бир жанына къарап, Аслан
Байданы эслегенди. Не айтыргъа билмей,
сюелип туруп:
– Бу кимди? – дегенди.
– Артда билирсе, юйге элтирге болуш. Ол
да мени нёгеримди.
Билгич бла Аслан Байданы къатына
барыргъа, Байда бетин жапханды. Ючюсю
да алайдан Билгични юйюне келгендиле.
Байданы да отоугъа кийиргендиле.
Билгич, чардакъгъа чыгъып, анда
жатханды.
– Билгич келгенмиди? Келген эсе, бери
чакъырыгъыз, – дегенди атасы.
Билгич келгенди.
– Не болдунг, Билгич?
– Ма болгъаным, – деп, артмакъларын
атасыны къолуна бергенди.
Алайгъа алты тамата къарындашы да
келгендиле. Артмакъланы ичинде жыйырма
тёрт эмеген къулакъ бар эди.
– Къайдан чыкъгъандыла была?
– Ёлтюргенме!
– Къалай? Нек?
– Да, не ючюн болса да, ёлтюргенме.
– Тайчыкъ къайдады?
– Ма, къарагъыз! – деп, Билгич аламат
тайчыкъны кёргюзтгенди, не затлагъа
жолукъгъанын да айтханды.
– Юйдеги кимди?
– Ханны къызы Байда.
– Къалай алгъанса?
– Эмегенледен сыйыргъанма.
– Аперим жигитге! – деп, атасы Сафар
Билгични, къучагъына къаты къысып,
къучакълагъанды.
Таматала, Билгич этгенни
эталмагъанлары ючюн, бек ёкюннгендиле,
не мадар, аны ючюн сакълыкъ керек
болгъанын билгендиле.
– Жашла, былай келигиз! – деп, аталары
жашларын къатына чакъыргъанды. –
Билгични этген жигитлиги, батырлыгъы
битеу барынга да юлгю болургъа керекди.
Сиз, манга ётюрюк айтып, тайчыкъны
жаугъа азыкъ этип тургъансыз, быллай иш
осалды, эринчекни ишиди, –
деп, аталары алай айтханында, жашлары,
жукъ айталмай, жерге къарагъандыла.
Андан сора, хар гёзетге баргъан, сакъ
болуп, туугъан тайчыкъны сау къалдырып,
ала бири биринден иги, сейир атла
болгъандыла деп, хапарлада айтылып
жюрюйдю. Ол атлагъа минип жюрюгенме
деген адам а кёрмегенме.
КЪОЗУЧУКЪ
Болгъанмыды, болмагъанмыды, хапаргъа
кёре, дунияны бир кезиуюнде бир киши
бла къатыны жашай эдиле. Ала бёлек
заманны бирге жашап турсала да, алагъа
сабий туумагъанды. Аны себепли ала
сабийге бек термилип тургъандыла. Алай
бла, ала, жашай келип, къартлыкъларында
къатын сабийден ауур болгъанды. Ол
затха артыгъыракъ да къарт киши бек
къууаннганды. Къатынны сабий табар
заманы жетип башлагъанлай, кишиси,
аначыны бла анга болушурукъ къатынланы
чакъырып, кеси уа, адетде болгъаныча,
бийчесини отууна кирирге уялып, юй
тёгерегинде айлана тургъанды.
Къатыныны къутулгъанын
билдиргенлеринде:
– Не тапды? Къызмы, жашмы тапды? – деп,
къатынлагъа соргъанды.
Къатынла, айтыргъа арсарлы болуп:
– Адам улу туумагъанды, къатынынг бир
къозучукъ тапханды, –
дегендиле.
Аны эшитгенде, киши бек бушуу-бушман
болгъанды, алай этер амалы болмагъанды.
Да не этерик эди? Къозуну къозунуча
ёсдюрюп, аны да иги маркъа къозу
этгенди.
Тири къозучукъ аланы тёгереклерине,
ойнап, чабып айлана эди, болсада ала
анга къууанмай эдиле. Сора бир кюн
экиси да, олтуруп, къозу да эшикге
жайылып тургъанлай, къатын бла киши
уллу жиляугъа киргендиле:
– Бу халкъгъа болмагъан зат бизге нек
болду? Энди къартлыгъыбызда къозу
ёмюрге дери бизни бла былаймы
жашарыкъды, андан эсе ёлюп кетсе окъуна
иги боллукъ эди, – деп, эски шургуну
жангыртып тургъанларын къозучукъ
эслегенди.
Кеси да бек мудах болгъанды. Сора къозу
адам тил бла атасына:
– Атам, мени ючюн мудах болмагъыз, мен
сизни мудах этмем. Мен сени бир жумушха
жиберейим: ол жерде, ол жерде, бир элде
бир шыйых барды. Аны аты Хажимурзады.
Анга бар да, сени къозу жууугъунг манга
бир къатын мадар этсин деп ийгенди де!
Сора аны не айтханын манга айтып
келирсе, – дегенди.
Атасы, къууанып:
– Бек ахшы, барып айтайым, – деп,
кетгенди.
Кёпмю-азмы айланнганды, ахырында
Хажимурза жашагъан элге жетгенди да,
тургъан жерин тапханды. Адетде
болгъаныча, салам берип, танышып
бошагъандан сора:
– Санга бир жумушум болуп келгенме,
айып этмесенг, жумушуму айтыр эдим:
мени санга къозу жууугъунг жибергенди.
Ол: «Манга, не да болсун, бир къатын
мадарсын», – деп, сенден алай тилейди.
Хажимурза, аны эшитгенде:
– Аллах-Аллах, къозугъа мадармасам,
кимге мадарлыкъма, мадарырма. Кеси уа
къалай турады? – деп сурагъанды.
– Бир хатасы жокъду, бек тынчды, – деп,
киши толу хапарлагъанды.
– Ахшы, бир айдан, киеу нёгерле къурап,
къозуну да ала бла манга жиберирсе. Мен
да къатын хазыр этип турурма, –
дегенди.
Киши, къууанып, юйюне кетгенди. Келип,
хапарны къозугъа айтханда, къозу да бек
къууаннганды. Сора, бир ай жетгенден
сора, къарт киши, къозугъа киеу нёгер
къурап, кесин да фаэтоннга миндирип,
киеу нёгерле бла ашыргъанды.
Киеу нёгерле орайданы басып,
Хажимурзагъа келгендиле. Хажимурза,
бек къууанып, къонакъланы юйге
элтгенди. Къозуну да, фаэтондан
тюшюрюп, юйге кийиргенди. Сора
Хажимурза, барып, къызны хазырлагъанды,
киеу нёгерле да ызындан барып, къызны
алып, Хажимурзаны юйюне келгендиле.
– Къозугъа къалай барды? – деп, ол эл
бек сейирсиннгенди, алай къызны
къозудан хапары болмагъанды.
Шыйых, бир жууугъума алама деп, къызны
алдап келтиргенди.
Да Хажимурза, битеу элге хапар жайып,
барын да ахырзаман тойгъа чакъырып,
къызгъа бла къозугъа некях да этгенди.
Сора, къызны, алып, къозуну жанында
фаэтоннга олтуртуп, къартлагъа
келтиргендиле. Юйлеринде ахырзаман
уллу той баргъанды, алай къыз, асыры
жилягъандан, кёзлерин ачып, дуниягъа
къарамагъанды.
– Мени къозугъа алдап келтиргендиле, –
деп, дуниясы къарангы болуп тургъанды.
Энди шыйыхны оноуу бла къозуну къыз
болгъан отоугъа атхандыла. Къозу,
къызны алай жилягъанын кёрюп, адам тил
бла:
– Не затха жиляйса? Сен Аллахны жазыуу
бла манга тюбегенсе, мен да сен
къоркъгъанча болмам, – деп, къатыныны
кёлюн алып, сыдырып, къозу къабын тешип,
кюн таякъча, бир аламат ариу жаш болуп,
къызны аллында сюелгенди.
Къыз, аны кёргенде, жаны анга кетгенди.
Сора жаш къатынына:
– Энди мени санга бир аманатым барды.
Ол да неди десенг, мени къозу къабымды.
Къозу къабыма жукъ болса, сора экибизни
жашауубуз бир боллукъ тюйюлдю, не да
болсун, анга сакъ бол! – деп, къаты
билдиргенди.
Эри алай айтханлай, къатынчыгъы, къозу
терини, алып, жыйрыгъыны ичинден
аркъасына тигип къойгъанды. Жыйрыгъын
а, тешмей, юсюне кийгенлей тургъанды.
Жууарыкъ болса, къозу къапны, сёгюп,
кюбюрге салгъанды.
Бир жолда къозу бир узакъ жерге тойгъа
кетгенлей, къатыны, быстыр жууама деп,
жыйрыкъдан къозу къапны сёкгенди.
Къозу къап бираз кепчисин деп,
агъырыкъгъа жайып тургъанлай, бир
къуртха къатын келгенди.
– Келинчик, сени бла бираз олтурайым
деп келеме, аурууунгу алайым! –
дегенди.
Келин, олтур деп, аны келгенине ыразы
болгъанды. Сора, келин да быстыр жууа,
къуртха къатын да хапар айта, кёп
олтургъандыла. Къозу тери агъырыкъда
тургъанлай, келин да, быстыр жуууп
бошап, къуртха къатынны жанына
олтургъанды. Къуртха келинни, башын
сылай, ариу айта, жукълатханды. Келин
жукълагъанлай, къуртха, секирип къобуп,
агъырыкъдан терини сермеп алып,
чулгъап, отха атханды. Келинчик
олсагъатдан сескенип уяннганды да,
кесин отха атханды, алай жана тургъан
отха тюшген тери, жыйырылып,
жумдурукъча болуп къалгъанды.
Олсагъат окъуна къозу, билип, чапханлай
юйге жетгенди, алай кеч болгъан эди.
Обур къатынны, тутуп, тюз алайда
ёлтюргенди. Аны да ёлтюргенлей, ызы бла
къатынына:
– Мени буйругъум алайды: энди мындан
ары, не кёп жашасакъ да, экибизни
жашауубуз бирге боллукъ тюйюлдю. Аллах
бизни жазыуубузну бир этген болмаз эди.
Хайда, санга – саулукъ, манга –
эсенлик, – деп айтып бошар-бошамаз, бир
алтын къанатлы кёгюрчюн болуп, кёкге
учуп кетгенди.
Къатыны жиляй-сарнай къалгъанды. Халкъ
да алагъа бек сейир, бушуу этгенди. Энди
къатын кече-кюн да излеп, кёгюрчюнню
тапмай, жашауу болмагъанды. Къолуна
таякъ алып, кёгюрчюнню излеп, хар
тюбегеннге сурай, ахырында бир
жолоучулагъа жолукъгъанды. Алагъа
соргъанында, ол жолоучула кёгюрчюнню
хапарын айтхандыла:
– Ол жерде, ол жерде, жол жанында бир
жангыз терек барды, ол терекни юсюнде,
жукъусу келе, бир алтын къанатлы
кёгюрчюн кёрген эдик, – дегендиле.
Ол хапарны эшитгенде, къатын, къууанып,
ары тебирегенди. Эки кюн жюрюп, ол
терекге жетгенди. Къарагъанды да,
кёгюрчюнню, терекни тюз тёппесинде
къонуп, къалкъыу эте тургъанлай
кёргенди. «Энди Аллах берди», – деп,
къатын, терекге ёрлей-ёрлей барып,
кёгюрчюннге жетгенди. Ол, узалып,
кёгюрчюнню тутайым дегенлей, кёгюрчюн,
уянып, къатынына:
– Ай харип, мынча заманны кесинги нек
къыйнайса? Мен санга айтханма, мени
энди жашауум сени бла боллукъ тюйюлдю,
буйрукъ алайды, кесинги къыйнама, –
деп, кёкге кётюрюлюп кетгенди.
Ол, учуп, къатынны кёзюнден
ташайгъынчы, къатын аны ызындан къарап
тургъанды. Кёгюрчюн аны кёзюнден тас
болургъа, къатынны кёзлери къарангы
этип, терекден кетип, ёлгенди.
Къатынны къабыры – терекни тюбюнде,
терек да къатыннга сын таш болуп
къалгъанды.
МАРАУЧУ
Бурун заманлада бир мараучу бар эди. Ол
кеси ёлюп, жашчыгъы бла къатыны
къалгъандыла. Жашчыкъ да, он жылындан
башлап, атасыча, уста мараучу
болгъанды. Ол жашчыкъ кесини гитче
садакъчыгъы бла кёкде учуп баргъан
къанатлыны, тюз кёзюнден уруп, ёлтюре
болгъанды.
Бир кюн жашчыкъ, сабийле бла ойнай
тургъанлай, тайны да кётюрюучу бир
деменгили къуш юслери бла учуп
баргъанын кёргенди. Жашчыкъ, эрлай
садагъын тартып, къушну, тюз кёз
гинжисинден уруп, ёлтюргенди. Халкъ, ол
къушну юсюне басынып, уллу тамаша
болгъанды. Тёрт сабий къушну, тутуп,
кётюралмагъандыла.
– Эй, жигит! Сен муну, элтип, ханнга
кёргюзтсенг, ол санга уллу саугъа
берир, – дегендиле.
Сабийле къушну, тёгерегинден басынып,
сюйреп, ханнга элтгендиле. Хан, чыгъып,
къушну кёргенде:
– Эй, жигитле, бу тамашаны къайда
тапхансыз, муну ким ёлтюргенди? – деп
соргъанды.
Сабийле, бир аууздан:
– Ма бу, кёзюнден уруп, ёлтюргенди, –
деп, жашчыкъны кёргюзтгендиле.
Хан:
– Жигит, несин марап атхан эдинг? – деп
соргъанды.
– Кёз гинжисин марап атханма, –
дегенди жашчыкъ.
Хан, къушну башын кётюрюп, къарагъанда,
садакъ окъ онг кёзюню гинжисинден
тийгенин кёрюп, жашчыкъны, махтап, ахшы
саугъа да берип, алай ашыргъанды.
Къушну да кёрюмдюге салдыргъанды.
Жашчыкъ саугъасына къууанып бара,
ханны бир аман къуллукъчусу, жолда
жашчыкъгъа тюбеп, ол къушну хапарын
соргъанды. Жашчыкъ, къушну ёлтюргенине
махтанып, ханны анга берген саугъасын
да кёргюзте, къууанып кетгенди.
«Зарны тили учхан окъну хауада
сууутады» дегенча, ханны аман
къуллукъчусу, жашны озгъур жетишимине
зарланып, ма былай айтып, ханнга тил
этгенди:
– Жюйюсхан! Сиз жашчыкъгъа саугъа
берип, ашыргъансыз, ол а: «Бу
аман къарт къушха быллай саугъа берген,
алтын къанатлы къушну ёлтюрюп келсем а,
не берлик болур эди?» – деп бара эди.
Хан, олсагъатдан жашчыкъны кесине
чакъыртып:
– Жигит! Сен манга алтын къанатлы
къушну ёлтюрюп келтирмесенг, мен сени
ёмюрюнгю къысха этерме, – деп, буйрукъ
бергенди.
Жашчыкъ, къоркъуп, келип, хапарны
анасына айтханды. Анасы:
– Къоркъма, жашым! Атанг Айры-Сыртда
аллай къушланы кёрюучю эди, алай а
аланы атарча жууукъ бир заманда да
къысылалмагъанды. Мен сени бурун
тауукъ къычыргъанлай уятырма, сен танг
атаргъа Айры-Сыртха чыгъарса. Сен
гитчесе, ала сени кёрмезле, ол заманда
сен, иги марап, атсанг, алтын къанатлы
къушну ёлтюрюрсе, – деп юйретгенди.
Атхан огъу кёз гинжиден жазмагъан жаш
мараучу танг атаргъа алтын къанатлы
къушлагъа жетгенди. Къысыла барып,
бирини кёз гинжисинден уруп,
ёлтюргенди. Келтирип, аны ханнга
бергенде, хан жашчыкъны, махтап, уллу
саугъа берип, алай ашыргъанды.
Жашчыкъ, саугъасына къууанып бара,
биягъы тилчи, жолда жашны кёрюп
озгъанды да, ханнга келип, ма былай тил
этгенди:
– Жюйюсхан! Сен тели сабийлеге саугъа
берип, бийик даражангы эниш этесе. Ол,
сени хыликкя этип: «Тауукъгъа быллай
саугъа берген, алтын мюйюзлю бууну
ёлтюрюп келсем а, не берлик болур эди?»
– деп бара эди.
Хан да, аны ётюрюгюне ийнанып, жашны
кесине чакъыртханды. Жаш, келип,
аллында сюелгенде, хан анга айтханды:
– Жигит, сен манга алтын мюйюзлю бууну
ёлтюрюп келтирмесенг, мен сени
дуниядан тас этерме!
Биягъы, юйге келгенде, жаш болгъан
хапарны анасына къоркъгъан халда
айтханды. Анасы:
– Къоркъма, жашым! Тамычыла деген жерде
жалаула бардыла, ол жалаулагъа алтын
мюйюзлю буу келиучюдю. Аны атанг да кёп
кёргенди. Ёлтюрюрге уа кёзю
къыймагъанды. Атангы жибек аркъанын ал,
ол буу, келип, жалауладан жалар, ызы бла
суудан ичип, ауурланыр, ол заманда сен
жибек аркъанны, бир къыйырын ташха
байлап, къалгъанын аны юсюне атсанг,
барып, боюнуна чырмалыр. Алай этмесенг,
тыялмазса! – деп юйретгенди.
Жаш, анасы айтханлай, аркъанны алып,
таугъа чыкъгъанды. Алтын мюйюзлю буу,
суу ичип, ызына айланнганлай, аркъанны
сызып, бууну буууп алгъанды. Аякъларын
бири бирине байлап, сюйреп, таудан
эндиргенди. Ызы бла, арбагъа салып,
ханнга алып келгенди.
Хан, жашха махтаулу саугъа берип, кесин
да уллу эркелетип, жибергенди. Болсада
жаш аны бла къутулалмагъанды. Жашны
жоюлурун сюйюп айланнган ол биягъы
аман адам, келип, ханнга ма былай ётюрюк
тил этгенди:
– Жюйюсхан, сен манга ийнанмаймыса? Сен
саугъа бергенликге, ол жаш, сени
хыликкя этип: «Мюйюзлю эчкиге муну
берген хан, кюмюш кемеде жюзген алтын
чачлы къызны алып келсем а, не берлик
болур эди?» – деп бара эди, – дегенди.
Биягъы хан, жашны чакъыртып, былай
буйрукъ бергенди:
– Жигит, сен манга алтын чачлы къызны
келтирип келмесенг, мен сени ёмюрлюк
тутмакъгъа салырма!
Жаш бу жол, барып, анасына хапарын
айтханда, анасы бир тюрлю амал
тапмагъанды. Экиси да къоркъгъандыла,
алай-былай этейик деп, мадар
тапмагъандыла. Болсада жаш, азыкъ
этдирип, жолгъа чыкъгъанды. Жашчыкъ,
кетип бара, къанаты сынып тургъан бир
къушха тюбегенди. Аны къанатын байлап,
кесин да тойдуруп, жолгъа тебирегенди.
Ол къуш анга айтханды:
– Сен мени къанатымдан бир тюк ал! Мен
сени бир кереклинге жарарма, – деп.
Жаш, къушну къанатындан бир тюк алып,
кетип бара, сууну толкъуну бир чабакъны
суудан тышына атып тургъанын кёргенди.
Чабакъны, элтип, суугъа бошлап, кетип
тебирегенде, чабакъ, тирилип, жашха
айтханды:
– мени къуйругъумдан бир къыл ал! Керек
кюнде жарарма, – деп.
Чабакъны къуйругъундан да бир къыл
алып, кетип бара, жаш бир тюлкю
къычыргъан тауушну эшитгенди. Ол таууш
болгъан жерге барып къараса – айыу,
тюлкю уяны эшигин таш бла жабып, тюлкю
да балалары бла уяны ичинде улуй
тургъанлай, юслерине баргъанды.
Жаш, уяны эшигин ачып, аланы тойдуруп,
кетип тебирегенде, тюлкю,
къуйругъундан бир тюк алып:
– Ма муну биргенге ала бар! Муну отха
жетдирсенг, мен сени бир кереклинге
жарарма, – дегенди.
Жаш, аны тюгюн да алып, кетип бара,
тенгизни къыйырында бир кюмюш кемени
кёргенди. Жаш чабакъны къылын отха
жетдиргенлей, ол чабакъ шууулдап
жетгенди. Жаш, чабакъны сыртына минип,
адам кёрмей, кемеге къутулгъанды.
Айлана барып, алтынчач къызны кёргенди.
Жаш, къызгъа жете тебирегенлей, къызны
маймул къалаууру къызны уятханды. Къыз,
уянып, жашны кёргенде:
– Сен кимсе, не айланаса, бери нек
келгенсе? – деп соргъанды.
Жаш кесини хапарын, ишни болумун
къалдырмай айтханды.
Ол заманда къыз:
– Ахшы улан, сени ишинг алай эсе, мен юч
кере бугъарма, ючюсюнде да мени
тапсанг, ол заманда мен сениме, къайры
сюйсенг да, элтирсе, – дегенди.
Жаш билмей тургъанлай, къыз думп болуп
къалгъанды. Жаш ол ырахын къуш тюкню
отха жетдиргенлей, къуш жетгенди. Жаш
къушха:
– Бир кереклиме жараргъа айтхан эдинг,
къыз, къачып, думп болгъанды, энди аны
тап! – дегенди.
Къуш, олсагъатдан жумулуп кетип,
къызны, булутланы ичинде табып, алып
келгенди.
Къыз экинчи да айланып букъгъанды. Жаш
тюлкюню тюгюн отха жетдиргенде, тюлкю
чабып келгенди. Жаш тюлкюге:
– Манга бир керекли кюнюмде жарарыкъ
эсенг, излеген къызым тас болгъанды,
аны тап, – дегенди.
Хыйла тюлкю, излей барып, къызны бир
уллу къаяны тешигинде табып, алып
келгенди.
Къыз ючюнчю кере да букъгъанды. Ол
заманда жаш, чабакъны чакъырып, излерге
аны жиберегенди. Чабакъ, излей барып,
къызны, тенгизни тюбюнден чыгъарып,
келтиргенди.
Энди къыз, жашха бойсунуп, жаш да,
къызны алып, ханнга келгендиле. Къыз
ханны жашха этген зулмусун толу
билгенди. Энди къыз, хандан тилеп,
халкъын битеу жыйдыртханды. Къыз,
халкъгъа айланып, ханны ол жашчыкъгъа
этген артыкълыгъын айтып:
– Зулмучу хан, энди сен къабан бол! Сени
тилчинг а мегежин болсун! – дегенлей,
экиси да ол айтханча болуп, бир бирин
сюре, агъачха ташайып кетгендиле деп,
хапарда алай айтадыла.
саудюгер ЧЫГЫРЧЫКЪ
Алгъын заманда бир къызгъанч бай
кишини юч жашы болгъанды. Аладан,
саудюгерчиликни уста жюрютюп, башын
къайсы иги тутарын билир ючюн, сынап, ол
бай, ючюсюне да экишер шай бергенди да:
– Хайда, энди барыгъыз, бу
ахчаларыгъызны не сюйсегиз да этигиз,
– деп, базаргъа жибергенди.
Жашла, ахчаларын алып, ючюсю да
базаргъа баргъандыла. Эки абадан жашы,
къалачла алып, эрлай къабып
бошагъандыла. Кичи жашы уа сагъыш
этгенди: «Мени атам чомарт киши
болмаучуду, бу жол бизге бу ахчаланы
къалай бергенди? Мен быланы, къабып
къоймай, хайыр этейим», – деп,
жумуртхала алгъанды.
Жумуртхаланы биширип, жолоучулагъа
сатып, алты сом жетдиргенди.
Жангыз кеси, ахчасын да алып бара, жолда
экеулен бир къабырны къаза тургъанлай,
юслерине келгенди.
– Иш къолай болсун, аланла!
– Ай, сау бол, сени да жолунг болсун!
– Бу къабырны нек къазасыз?
– Аны уа нек къазабыз, бизге алты сом
берлиги болуп, бермей ёлгенди да, энди
уа ол алты сом ючюн кебинин алыргъа
дейбиз.
Жаш, къабырны къаздырмай, ол ёлгенни
борчу ючюн алты сомун алагъа берип,
кетгенди. Юйге келгенде, хапарын
ачыкълап, атасына айтханды.
Атасы, жашыны хапарын эшитгенде,
къууанып, ышаргъанды.
– Энди, абадан къарындашларынгча,
къатынланы ичинде аякъларынгы кюлге
салып турмай, саудюгерчиликни жюрют!
Биргенге бир иги нёгер ал! Айлан, жюрю,
дунияны кёр, жашаугъа юйрен! – дегенди.
Жаш, элде айланып, кесине бир нёгер
табып келгенди.
Жашны атасы, экисин да чакъырып:
– Эрттенбла эртте, адамла тургъунчу,
элден жолгъа чыгъыгъыз, –
деп буюргъанды.
Жашла экиси да жукълап къалгъандыла.
Элни адамы орамгъа жайылгъанды. Ол
заманда атасы, жашын чакъырып:
– Бу адам санга нёгер тюйюлдю, аны къой
да, башхасын тап! – дегенди.
Жаш, элде айланып, бир Чыгырчыкъны
табып келгенди.
Атасы, экисин да чакъырып, этер ишлерин,
жюрюр жорукъларын юйретип, экишер
артмакъ этдирип, ахча да берип:
– Танг атхынчы элден чыгъыгъыз, не
болса да, агъачда кече къалмагъыз! –
деп билдиргенди. – Мени жашым сабийди,
сен анга оноу эт, сатыуну уа кеси этер,
– деп, Чыгырчыкъны боюнуна салгъанды.
Экиси да, эки атха минип, танг атхынчы
элден чыкъгъандыла.
Дунияда кесинден башха адам билмей,
Чыгырчыкъны юч шуёху болгъанды: тюлкю,
къуш, чабакъ. Чыгырчыкъгъа керек
болгъан заманда, ала анга болушлукъгъа
жетип тургъандыла.
Жаш бла Чыгырчыкъ, бир бёлек заманны
жюрюй барып, ахшам къарангы бола, бир
уллу агъачха жетгендиле. Ол кече алайда
къалмай мадарлары болмагъанды. Жаш
жукълап, Чыгырчыкъ атланы кюте
тургъанлай, юсюне бир эмеген келгенди.
Эмеген бла Чыгырчыкъ сермешгендиле.
Кёп кюрешгендиле, ахырында Чыгырчыкъ
эмегенни ёлтюргенди. Ызы бла, аны юйюне
барып, хазнасын кёргенди. Юйюню эшигин
этип, ачхычын да кеси алып, ызына
келгенди.
Жаш Чыгырчыкъны ол хапарын билмегенди.
Экинчи кюн биягъы жолгъа чыкъгъандыла.
Бир бёлек заманны жюрюп, бир шахаргъа
жетгендиле.
Ол шахарда бир тамаша ариу къыз
болгъанды. Ол къыз жерни тюбюнде
букъгъанны да табала эди. Къыз кесин
тилей баргъан жашлагъа:
– Бугъугъуз! Тапмасам, сизге къатын
болурма, тапсам а, жаныгъызны алырма, –
деп, ангылатханды.
Букъгъанны, тапса, ёлтюрюп тургъанды.
Бир кюн жаш, нёгери Чыгырчыкъгъа да
сормай, ол къыз бла бугъар шартны этип,
сора, келип, Чыгырчыкъгъа айтханды.
Олсагъат Чыгырчыкъ, къуш шуёхун
чакъырып, жашны аны къанат тюбюнде
букъдургъанды. Юч кере бугъаргъа уа сёз
тауусхан эдиле.
Къыз, жерни юсюн, тенгизни тюбюн
къыдырып, ахырында жашны къушну къанат
тюбюнде тапханды.
Экинчи кере Чыгырчыкъ чабакъны
чакъыргъанды. Жашны, чабакъны ауузуна
сугъуп, тенгизни тюбюне ийгенди. Биягъы
къыз, жерни тёгерегине айланып,
ахырында тенгизни тюбюнде, эки аягъы
чабакъны ауузундан къарап тургъанлай,
жашны тапханды.
Ючюнчю кере Чыгырчыкъ, тюлкюню
чакъырып, жашны аны аягъыны тюбюнде
букъдургъанды. Къыз, кёп заманны излеп,
кёкде, жерде да айланып, ахырында,
тапмай тохтагъанында, жаш тюлкюню арт
аягъыны тюбюнден чыгъып келгенди.
– Эй, тамаша! Кёпню сынадым, сеничаны уа
бир да сынамадым, сени амалтын жерни
юсюн, тенгизни тюбюн къармадым, энди
сен манга эр болурунгу тийишли кёреме,
– деп, жашны къолун тутханды.
Экиси да эр-къатын болгъандыла.
Чыгырчыкъ бла жаш ол шахарда кёп сатыу
этгендиле, ызы бла, къызны да алып,
Чыгырчыкъ ёлтюрген эмегенни юйюне
келгендиле. Чыгырчыкъ нёгерлерине
эмегенни ёлтюрген хапарын энди алайда
айтханды.
Кеслерини саудюгерчилик хазналарын, ол
къызны уллу байлыгъын, аны кибик ол
эмегенни хыйсапсыз уллу хазнасын да
тюелеге жюклеп, жашны атасы болгъан
элге келгендиле.
Бир уллу ёзеннге чыгъып, тамаша-сейир
той этгендиле. Хазнаны эки юлешип,
жартысын Чыгырчыкъгъа бергендиле. Алай
а Чыгырчыкъ юлюшюн алмагъанды.
– Эки адам, келип, мени къабырымы
къазып, кебиними алыргъа
тебирегенлеринде, сен, алагъа алты сом
берип, къаздырмай кетген эдинг. Ма ол
къабырны иеси менме. Манга сизни
малыгъыз, хазнагъыз да керек тюйюлдю.
Сау къалыгъыз! – деп, думп болуп
кетгенди деген хапары барды.
ЖАРЛЫ БЛА ЖИЛЯН
Эртте-эртте, бурун заманда бир патчах
болгъанды. Ол бир кече тюшюнде кесини
халкъын бир да къалмай тюлкюле болуп
кёргенди. Окъуулу адамларын чакъырып,
кесини тюшюн айтханды.
– Мен бу тюшге сейир-тамаша болама, сиз
муну жоралагъыз! Не аманнга
жораласагъыз да, къоркъуп къоймай,
ачыкъ айтыгъыз. Мен да аны
жоралагъаннга бир минг алтын берирме,
– дегенди.
Окъуулула, не кюрешселе да, бир да
жоралаялмагъандыла. Ол заманда патчах,
битеу къыралгъа кёрген тюшюн айтып,
жоралагъаннга минг алтын берлигин да
хапар этгенди. Халкъ да бек уллу шургу
болгъанды.
Ол кезиуде, патчах тургъан шахардан
узакъ болмай, бир элчикде бир жарлы
киши жашай эди. Ол кеси ёмюрюнде ашдан
къарыны тоярча хант тапмагъанды не
юсюне иги быстыр киймегенди. Ол,
ныгъышда ханны тюш кёрген хапарын, аны
жоралагъаннга минг алтын берлигин
эшитип, ол ахчаны алыргъа асыры кёз
ауана этгенден, кече кёзюне жукъу
кирмей чыкъгъанды.
Бир кюн а: «Маржама, мен да кёлюме
келгенни айтмай къойсам. Ким биледи,
мен айтханны къабыл этип, патчах ахчаны
манга берир эсе уа», – деп, тебирегенди.
Ол, барлыкъ жолун эки тенг этип,
шауданны къатында солургъа
тохтагъанды. Эски къалпагъын эки
бюклеп, чолпу кибик этип, шаудандан
ичип, къолун-бетин да жуууп, ол суу
салкъынында чёкгенди. «Ярабий, ол тюшню
къалай жоралайым?» – деп тургъанлай,
къайдан эсе да бир къызыл жилян,
сюркеле келип, ол суудан да ичип, мынга
айланып:
– Нек мудахса? Не сагъыш этесе? Къайры
бараса? – деп, ариу адам тил бла
сёлешгенди.
Киши, бир затын да жашырмай, хапарын
жиляннга айтханды. Ол заманда жилян:
– Сени насыбынг тутду, манга
жолукъдунг. Мен ол тюшню жоралайым,
алай ол минг алтынны экибиз да
теппе-тенг этербиз, беш жюзю –
сени, беш жюзю мени болур. Сен мен
айтханча этерге ыразы эсенг, айтайым.
Алай мени алдамазгъа сёз бер! Артха
келе туруп, мени бу шауданны къатында
табарса. Къарап кёрмесенг, юч кере
сызгъыр! Мен санга чыгъарма, – дегенди.
Ол жарлы да жилян айтханча этерге боюн
салгъанда, жилян:
– Сен кесинг патчахны къатына бар да,
экигизден башха адам болмай,
жангыз кесине тюшюн айтдыр да, сора:
«Халкъынг бусагъатда, сени сюймей,
хыйла, фитна бла сени орунунга башха
патчах салыргъа умут этеди. Аны себепли
хар жюз юйге бир къуллукъчу сал да, ала,
халкъны, хыйлаларын ачып, тыярла», –
деп айт, – дегенди.
Жарлы киши тюз ол къызыл жилян
юйретгенча айтханда, патчах, муну
жоралагъанын къабыл этип, минг алтын да
берип, жибергенди. Алай энди ол жарлы
киши, ахчаны жартысын жиляннга берирге