Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 40

эмегенни терекге байлагъанды.
Андан сора эмеген жашны жутханды, алай
чыгъарыргъа уа унамагъанды. Ол заманда
къарындашлары эмеген къатынны
кесгендиле, къарынын жаргъандыла, алай
Шахны тапмагъандыла. Санларын ууакъ
туурагъандыла. Дагъыда тапмагъандыла.
Алай тургъанлай, бир чыпчыкъ, терек
башына къонуп:
– Чикина бармакъны ичине къарагъыз, –
дегенди.
Чикина бармакъны кесип, Шахны анда
тапхандыла. Шах тышына темир санлы
болуп чыкъгъанды. Сора была бир кесек
заманны уугъа жюрюп тургъандыла. Бир
жол, ала уугъа кетгенлеринде, биягъы
ашларын ким эсе да ашап тура эди. Ол
заманда Шах биягъы къалауурлукъгъа
къалгъанды. Кюн ортада къошха кеси –
бир къарыш, сакъалы минг къарыш болгъан
бир адамчыкъ келгенди да, къошда этлени
ашап тебирегенди. Шах, букъгъан
жеринден чартлап чыгъып, аны сермеп
тутханда, ол:
– Тилейме, ёлтюрме мени! – деп
тилегенди.
– Сен а не игилик этериксе манга? – деп
соргъанды Шах анга.
– Санга ханны къызларын тапдырайым, –
деп, ант этгенди ол.
Андан сора анга антлы къарындаш
болургъа айтханды. Шах а:
– Къызланы къайда табарыкъбыз? – деп
соргъанды.
– Юч эмеген ханны юч къызын элтгендиле,
– дегенди кеси – бир къарыш, сакъалы –
минг къарыш. – Менден кючлю киши
болмагъанды, ала уа менден да
кючлюдюле. Бусагъатда уа сенден кючлю
жан жокъду. Сен къарыу этмесенг, алагъа
киши жукъ эталмаз. Къызла башына
чыгъаргъа онг болмагъан бир бийик
къаяда жашайдыла, алай, жерни тюбю бла
тешик барды да, ары ол тешик бла барып
чыгъаргъа боллукъду. Тешикден чыкъгъан
жерни уа эки арслан сакълайдыла. Адам
тулпаргъа ит, жаныуар тулпар тиймейди.
Сен аладан къоркъма. Тешикден чыкъсанг,
эки арслан да биргенге тебирерле. Бир
къалагъа салып барырсыз. Къалагъа
барсагъыз, аны тёгерегине чулгъанып
тургъан беш башлы сарыуекни кёрюрсе.
Тюз жетгенлей, ол санга чабар. Сен а,
къоркъмай, уруп, башларын тайдыр.
Сарыуекни ёлтюрюп, къалагъа кирсенг,
ханны къызы Жарыкъны анда кёрюрсе. Ол
санга: «Нек келдинг? – деп сорур. –
Мени эрим огъурсузду, келсе, сени
къаплар», – дер. Сен а: «Шешадагъы
сууну манга бер», – дерсе да, ол сууну
ичерсе. Ол заманда тулпарлыгъынгы
орунуна эки тулпарлыкъ берилир. Аны эри
туман болуп келир. Келген заманында:
«Сарыуекни ким ёлтюрдю? – деп
къычырыр.– Адам ийис барды!» – дер. Аны
келирине къатыны ашарыкъла этип турур.
Сен а: «Аны соргъанынгы къой да, кел да,
татлы ашарыкъладан аша», – дерсе.
«Угъай», – десе уа: «Кел
сермешейик», – дерсе. Ол заманда ол:
«Сени ашасам игиди да», – дер. Сермешип
башлагъанда, ол сени, сермеп алып, жерге
урур, тобугъунга дери жерге батдырыр.
Сен аны урсанг, белине дери батдырырса.
Ол заманда ол Жарыкъгъа: «Ол шешада
сууну бери жетдир», – деп къычырыр.
«Аны ичгенле сенден эсе къарыулуракъ
болгъандыла. Андан эсе оноуунгу эт», –
де. Андан эмеген бютюн бек къычырыр,
жерден чыгъа келип, сени, уруп, белинге
дери жерге батдырыр. Сен а аны, ур да,
боюнуна дери батдыр. Ол заманда ол:
«Сени Шах-Сымайыл болгъанынгы билдим,
жангылдым, – дер.– Энди мени,
ёлтюргенден ары, термилтмей ёлтюр. Сени
бичагъынг мени кесмез. Бар да, кюбюрде
къылычымы ал да, аны бла кес», – деп
тилер. Сен а, бар да, кюбюрню башын, бир
жанына туруп, алай ач. Сен кюбюрню
ачханлай, андан къылыч чартлап чыгъар.
Аны сермеп алырса да, эмегенни башын
кесерсе. Къыз алайда къалыр. Сен а
Кюнарагъа бла Ингирарагъа барып, алада
да нени да тюз анда этгенингча этерсе,
– деп, кеси – бир къарыш, сакъалы –
минг къарыш, мынга сакъалындан бир тюк
берип: – Мен керек болсам, муну кюйдюр,
олсагъатдан жетерме, – деп, кетгенди.
Жаш, къарындашларын да алып, ол тешикге
барып:
– Сиз мени былайда сакълагъыз, – деп,
ары тюшгенди.
Барып, битеу нени да кеси – бир къарыш,
сакъалы – минг къарыш юйретгенча
этгенди. Ханны гитче къызы Шахны сюйюп,
анга белгиге кесини жюзюгюн бергенди.
Сора Шах, къызланы да алып, ол юч
къалада болгъан битеу ырысхыны да
жыйып, тешик болгъан жерге келгенди да,
къарындашларына къычырып, къызланы да,
битеу ол ырысхыны да, кесин да башына
чыгъартханды.
Ол кече ала барысы да алайда
къалгъандыла. Кесини ёз къарындашлары
да, ол юч ант къарындашы да, мынга
зарланып, муну жояргъа амал
излегендиле.
Сора ала оноу этгендиле:
– Кече ортасында жау, душман чапды
дейик да, ол, чартлап чыгъама дегенде,
уруп, тобукъларын кесерча, къошну
эшигине къылычны кёнделен салайыкъ, –
дегендиле.
Кече хазыр болуп туруп, къарындашла,
Шах-Сымайылны эки буту да юзюлюрча
этгендиле да, къызланы да, башха
затланы да алып, жашны алайда атып
кетгендиле.
Жаш не этерге билмей тургъанлай, кеси –
бир къарыш, сакъалы – минг къарыш
эсине тюшгенди. Алып, аны сакъалыны
тюгюн кюйдюргенлей, ол, олсагъатдан
жетип:
– Кёзлеринги къыс,– дегенди.
Кеси – бир къарыш, сакъалы – минг
къарыш Шах-Сымайылны жутханды да, ызы
бла къусханды. Ол аны ичинден саппа-сау
болуп чыкъгъанды. Экиси да айырыла
тебирегенде, кеси бир къарыш, сакъалы
минг къарыш, дагъыда сакъалындан бир
тюк алгъанды да:
– Мен керек болсам, муну отха
жетдирирсе, – дегенди да, кетгенди.
Шах-Сымайыл, айлана кетип, бир элде бир
къарт обургъа баргъанды да, анга хапар
соргъанды. Ол а анга ханны къызларыны
хапарларын айтханды:
– Хан эки абадан къызын аланы
эмегенледен къутхаргъан жашлагъа эрге
берирге хазырлана турады. Кичи къызы
уа, къара кийип, кишиге да къарамайды, –
дегенди.
Сора жаш обур къатыннга:
– Барып, мени бу жюзюгюмю ханны гитче
къызына бир кёргюзтсенг эди, – деп
тилегенди.
Обур къатын, алып барып, жюзюкню
къызгъа кёргюзтгенде, ол бек
сейирсиннгенди. Ол заманда къарт
къатын:
– Юсюнде да бир зыккыл тону бла
биреулен манга: «Муну сат», –
деп бергенди, – деп хапарлагъанды.
Къыз, жюзюкню сатып алгъанды, аны ючюн
талай алтын бергенди. Жюзюкню кёргенде,
къыз жашны келгенин билгенди.
Эки къызны тою боллукъ кюн да жетгенди.
Хан эрге барлыкъ къызларына сууну ары
жанында къалала ишлетгенди. Той
болгъан кюн халкъ, жыйылып, кёпюрню юсю
бла къалагъа тебирегенди. Ол заманда
Шах-Сымайыл бир арсланны кёпюрню
аллында, башхасын а арт жанында
такъгъанды. Алай бла, адамланы кёпюрню
юсюнде бегитгенди.
Сора Шах кеси – бир къарышны тюгюн отха
тийиргенди. Ол олсагъат жетгенди. Жаш
анга ишни болумун айтханды. Кеси – бир
къарыш, чыгъып, ханнга:
– Киеулеринги, къызларынгы да бери
чакъыр, – дегенди.
Ала келгенде, жашладан ханны къызларын
къалай тапханларын айтырларын
излегенди. Ала жукъ да айталмагъанда,
гитче къызны чакъыргъандыла. Ол
келгенди.
– Кимди сени эркин этген? – деп
соргъандыла андан.
– Ма бу, – деп, къыз Шах-Сымайылны
кёргюзтгенди.
Сора ол Шах аны къалай эркин этгенин да
айтханды. Жарыкъ бла Кюнарагъа да
соргъандыла. Ала да хапарларын
башдан-аякъ айтхандыла.
– Энди уа, хан, жашланы оноуларын
кесинг эт, – деп тохтагъандыла адамла.
Хан жашланы асмакъгъа асдырыргъа
буйрукъ бергенди. Ол буйрукъну
эшитгенде, Шах-Сымайыл былай айтханды:
– Багъалы хан, къарындашларымы
кечеринги тилейме. Мен да кечгинлик
береме алагъа.
Андан сора хан буйругъун артха
алгъанды. Эки тамата къызын эки тамата
къарындашха бергенди, кичисин а –
Шах-Сымайылгъа. Алай бла, ала ашап-жашап
къалгъандыла. Аны кёрмеген кибик, ауруу
да, талау да кёрмейик.
АРСЛАН БЛА АНЫ СЮЙГЕН КЪЫЗЫ
Эртте-эртте, мындан алгъа кёп заман, бир
патчахны юч къызы бла бир жашы
болгъанды. Жашыны аты Арслан эди.
Бир кюн патчах къатыны бла къайры эсе
да бир жерге жолоучу болуп
атланнгандыла. Кете туруп, ала
Арсланнга:
– Арслан, биз келгинчи, хар затха, юйге
да иги къара, – деп, аманат этип
кетгендиле, къызладан эсе жаш иги
кёз-къулакъ болур хар затха да деп.
Ала да кетип тургъанлай, бир заманда,
кече ортасында, Арслан жатхан отоуну
терезесин ким эсе да къакъгъанды.
– Кимсе, не адамса? – деп соргъанды
Арслан.
– Мен Кюн патчахма. Сени тамата
эгечинги алыргъа келгенме, – дегенди
эшикден бир ауаз.
Арслан ичинден: «Не сейир, аллай уллу
байлыгъы болгъан патчах мени эгечими
къалай ала болур?» – деп, ыразы болуп,
эгечин Кюн патчахха бергенди. Ол,
къызны да къоюнуна алып, учуп кетгенди.
Эрттенликде жашны эгечлери турсала –
тамата эгеч жокъ. Ала, къарындашларыны
этген ишин билип, нек бердинг
эгечибизни ата-ана оноусуз деп, бек
ачыуланнгандыла. Алай ингирде ортанчы
эгечи, Арсланнга келип: «Энди адам
келсе, мени да бер», – дегенди.
Биягъыча, кече ортасында къаты жукълап
тургъанлай, Арсланны терезеси
къагъылгъанды. Арслан, сескенип туруп,
ким болгъанын сорса:
– Менме, Ай патчах, – деп жууап
алгъанды.
«Аллах-Аллах, бизни киеулерибиз сейир
игиле бола кёреме да», –
деп, жаш Ай патчахха ортанчы эгечин
берип ийгенди. Ай патчах, къызны алып,
кёзден ташайгъанды.
Эрттенликде уа кичи эгечи, ортанчы
эгечини да жокълугъун кёрюп,
къарындашына:
– Бу не этиуюнгдю, энди нек берип
жибердинг бирси эгечими да? –
деп ачыуланнганды. – Атам-анам келселе,
кюнюнгю кёрюрсе, – деп да
къоркъутханды.
Арслан а:
– Кюн бла Айча киеу тапсанг, унамаз
эдинг, – дегенди.
Ингирликде уа кичи эгечи, кеси келип:
– Энди адам келсе, мени да бер, – деп
тилегенди.
Кече ортасында, эгеч бла къарындаш
къаты жукълап тургъанлай, терезе
къагъылгъанды.
– Кимсе, не адамса – кече ортасында
айланнган? – деп соргъанды Арслан.
– Мен Жел патчахма, – дегенди биреу,
жашны гитче эгечин тилей келгенин
айтып.
Арслан алайда гитче эгечин Жел
патчахха берип жибергенди. Алай бла,
Арсланны эгечлеринден бири да
къалмагъанды.
Аны экинчи кюнюнде патчах да, къатыны
да жолоучулукъдан юйге къайтып,
къызларыны хапарларын эшитип,
Арсланнга бек урушхандыла:
– Бизни сакъласанг эди уа! – дегендиле.
– Да дунияда сиз аллай киеуле табарыкъ
тюйюл эдигиз, бермей, не этерик эдим? –
дегенди Арслан да.
– Да хау, иш болгъанды да кетгенди.
Кертиди, киеулерибиз бек игиледиле, –
деп, артда атасы-анасы да жашларыны
этген ишине ыразы болгъандыла.
Бир кюн Арслан атасына-анасына:
– Атам, анам, энди мени да юйдегили
болур заманым жетгенди, –
деп билдиргенди.
Ала да ыразылыкъларын айтхандыла. Сора
жаш, къыз излей, жолгъа чыкъгъанды.
Айлана-жюрюй кетип, Арслан бир бай
патчахны юйюне жетгенди. Аны уа юч ариу
къызы бар эди. Арсланны кёзю бек
гитчелерине къарагъанды. Ол къызны
атасына-анасына нек келгенин айтханды.
Къызны юйдегиси да угъай демегенди,
Арсланны бек сыйлы кёргенди.
Эрттенликде туруп къарасала уа –
Арсланны сюйген къызы жокъ. «Энди уа не
этейим?» – деп, жашны башы къара
сагъышха къалгъанды. Не болса да, мен
аны тапмай къоймам деп, Арслан, къызны
излей, узакъ жолгъа чыкъгъанды.
Бек алгъа жаш тамата киеуюне – Кюннге
баргъанды. Барса, эгечи –
юйде, киеу а – жокъ. Бир заманда Кюн,
тёгерекни жарытып, жетгенди да:
– Фу, адам ийис! – дегенди.
Къатыны уа:
– Къарындашым Арслан келгенди бизге, –
дегенди.
Арслан, сюйген къызын тас этип, аны
излей айланнганын айтханда, Кюн:
– Мен жарытмагъан жер жокъду, алай сен
тас этген къызны уа бир да кёрмегенме.
Айгъа бир барчы, кече, ол жарытмагъан
жер къалмай, айланады, ол биле болур, –
дегенди
Сора Арслан Айгъа баргъанды. Барса, Ай,
юйге келип, кече не кёргенин къатынына
айта тура эди. Арсланны бек сыйлы
къонакъ этгендиле. Бираздан жаш нек
келгенин айтханды. Ай:
– Да мен кече жарытмагъан жер
къалмайды, алай сени сюйген къызынгы уа
кёрмегенме. Желге бир бар, ким биледи,
ол биле эсе уа, –
дегенди.
Арслан Желге баргъанды. Барса, Жел юйде
жокъ. Бир заманда ол, болгъанны тауушха
алдырып, юйге жетгенди. Арсланнга:
– Нек келгенсе, не айланаса? – деп
соргъанды.
Арслан сюйген къызын излеп
айланнганын, аны не Кюн, не Ай
кёрмегенлерин айтханды.
– Сен биле эсенг деп, андан келгенме
санга, – дегенди.
– Билеме, Арслан, сюйген къызынгы уа
къайдагъысын, алай бек къыйынды аны
къутхаргъан. Ол От патчахны къолундады.
Ол къызны, темир чигинжиге байлап,
кюйдюреме деп турады. Мен, юфгюрюп, жел
этдирип турмасам эди, ол аны эртте
кюйдюрюп бошарыкъ эди. Сен мени
къоншума бар, аны учхан атлары барды.
Андан ат тиле да, анга минип бар, ансы,
бош ат бла къызны алып къачаллыкъ
тюйюлсе, – дегенди Жел патчах. – Ма,
быланы да биргенге ала бар, – деп, жашха
бир къамичи бла бир жюзюк берип, ала
неге жарарыкъларын айтханды.
Арслан, Желни къоншусуна барып, ишни
болумун айтханды. Ол а:
– Ат берирме санга, алай аны алырдан
алгъа, юч жумуш этерге керексе.
Биринчиси, он атым барды да, аланы
жууундуруп, тазала, – дегенди.
Арслан ат орунну ачып къарагъанлай,
эсирик, эмилик атла жан-жанына
къачхандыла. Алай жаш Жел патчахны
къамичиси бла аз тийгенлей, атла
жууашла болгъандыла. Арслан аланы
жууундургъанды, тазалагъанды, ингирде
орунларына жыйгъанды. Атланы иеси, аны
кёрюп, жашха экинчи ишни бергенди: он
ийнегин саууп, сютлерин къайнатып,
къайнагъан сютде жууунургъа
буюргъанды.
Арслан ийнек орунну ачханлай, ийнекле
жан-жанына къачхандыла. Жаш биягъы
къамичи бла аз тийгенлей, ала жууаш
болгъандыла. Ол кюн Арслан ийнеклени
кютгенди, тойдургъанды, ингирде саууп,
сютлерин къайнатханды. Сютге кирирден
алгъа, жаш къолундагъы Жел патчах
берген жюзюкню сютге тийиргенди.
Олсагъатлай сууукъ жел келип, сютню
сууутханды. Ол заманда Арслан сютде
жууунуп чыкъгъанды. Аны кёрюп, атланы
иеси бек сейирсиннгенди да, ючюнчю
жумушха да биягъы ийнеклени сауаргъа
буюргъанды. Бу жол а ол адам къайнагъан
сютде кеси жууунургъа мурат этгенди.
Сютню къайнатхандан сора, атланы иеси
жууунургъа киришгенди. Ол жууунуп
башлагъанлай, Кюн къаты къыздыргъанды
да, ол адам бишип къалгъанды.
Олсагъатдан Арслан, учуучу атладан
бирин тутуп, атланы иесини юйюнден
иерни, жюгенни да алып, атха минип,
къызны тутулуп тургъан жерине учуп
жетгенди. Къараса – къыз темир
чигинжиге байланып, тюбюнден а уллу от
жана. Жел да, отну сууутуп, къызгъа
сууукъ да, жылы да болмазча этип, къызны
жанын сакълап тура эди. От патчахны уа
татлы жукъугъа кирген заманы эди.
Арслан тёгерегине къарагъанды.
Къабыргъада кеси-кес къама къымылдай
тура эди. Жаш кесини къамасын ары
такъгъанды да, кеси-кес къаманы сермеп
алып, къызны къолунда, бутунда
сынжырланы бир ургъанлай кесгенди да,
аны бошлагъанды. Терк окъуна, къызны да
атына миндирип, кетгенди.
Бир заманда От патчах уяннганды.
Къараса – къыз жокъ! Ол да, учуучу атына
минип, къызны ызындан къууулгъанды.
– Аллахны къаргъышы жетерик, тутсам,
кюнюнгю берирме! – деп, ачыуланнганды.
Алай ол, не къууса да, аланы
жеталмагъанды: Кюн аны къаты
къыздыргъанды, Жел а, этеклеринден
артха тартханча, битеу къарыуун салып
ургъанды.
Къыз бла жаш юйге жетгендиле. Сора къыз:

– Энди къамала бла сермешде сен мени
хорласанг, мен ёмюрге сеники болама, –
дегенди.
Жаш да:
– Болсун, – дегенди.
Кёп къыйналмай, жаш кеси-кес къамасы
бла къызны къамасын эки бёлгенди. Сора
къыз бла жаш, уллу той этип, бир бири бла
зауукълу ашап-жашап къалгъандыла.
ХабибУЛЛАХ БЛА АНЫ ЖЁНГЕРЛЕРИ
Эртте-эртте бир ханны эки жыйырма
къатынындан эки жыйырма къызы
болгъанды. Ханны, къарт бола баргъаны
сайын, башын ауур сагъыш баса
башлагъанды: ол ёлсе, аны орунуна
къалыргъа бир да жашы жокъ эди.
Кюнлени биринде хан кёп жёнгерлери бла
уугъа чыкъгъанды. Уучула, кёп айланып,
жукъ тапмай, къайтып келе, бир уллу
агъачха жетгендиле. Ханны аллындан
чыгъып, бир кёгюрчюн, терекге къонуп,
ханнга айланып:
– Мудах болма сен, ханым, – санга жаш
тууарыкъды. Сен жашагъан жерден
жетикюнлюк жолда, уллу агъачдан ётюп,
тау тюбюнде уллу алма терек барды. Ол
терекни алмасындан ашагъанны сюйген
мураты болуп къалады, – деп айтып, учуп
кетгенди.
Хан, сейирсинип, къууанып, юйюне
ашыгъып келип, юч сюйген тенгин узакъ
жолгъа атландыргъанды.
Экинчи кюн танг атаргъа ханны адамлары
жолгъа чыкъгъандыла. Аланы атлары
Ахмат, Хабибуллах эм Хажимурза
болгъанды. Бара-бара кетип, жетинчи кюн
ючюсю да терен агъачны ичине
киргендиле. Ол кече анда къалып,
эрттенликде эртте агъачны ары жанында
уллу тау таба тебирегендиле. Тауну
тюбюне жетип къарасала, анда уа уллу
алма терек, терекни ары жанында уа
къаяда бир уллу тешик. Ючюсю да: «Энди
ишибизни тындырдыкъ», – деп, алма
терекге жууукълашханлай, къая тешикден
уллу, тогъуз башлы эмеген чыгъып:
– Терекге жууукъ бармагъыз!
Баргъаныгъыз сау къайтмаз! – деп,
тешикге кирип кетгенди.
Алай юч нёгер да, «мен алсам», «мен
алсам» деп ичлеринден, хар бири алманы
биринчи алыр мурат бла, эмеген
айтханнга да къарамай, чабышхандыла.
Алгъа чапханла – Ахмат бла Хажимурза –
алмагъа узалгъанлай, алайда сын къатып,
таш болуп къалгъандыла. Аланы алай
болуп къалгъанларын кёрюп, Хабибуллах,
артха къайтып, къылычын чыгъарып, къая
тешикге киргенди.
Кире баргъаны сайын, тешик
жарыкъдан-жарыкъ бола бара эди. Бир
заманда Хабибуллах, уллу алтын юйню
кёрюп, ичине къутулгъанды. Юйде асыры
кёп отоу болгъандан, Хабибуллах, ажашып
кетип, бир отоугъа киргенди. Кирсе, анда
уа – бир ариу къыз, къолу-буту алтын
ундурукъгъа байланып. Жаш, къызны
къолунда, бутунда сынжырланы къылычы
бла уруп, аны бошлагъанды да, ким
болгъанын, бери къалай тюшгенин
соргъанды. Къыз:
– Къой, мени хапарымы айтдырма, – деп,
жилягъанды. – Мен ханны къызыма. Юй
аллында айлана тургъанлай, бу юйню иеси
– тогъуз башлы эмеген, мени сермеп
алып, учуп кетгенди. Битеу халкъ, зат
эталмай, ызымдан къарап къалгъанды.
Хабибуллах да кесини нёгерлерини
хапарын айтханды. Сора:
– Энди бизге мында къалыргъа жарарыкъ
тюйюлдю, кел, къачдыкъ, – дегенди ол
къызгъа.
Алай къыз:
– Къачаллыкъ тюйюлбюз: эмеген бусагъат
жетерикди, – дегенди.
Ала да алай тургъанлай, эшикден уллу
таууш келгенди. Къыз жашха ол эмеген
болгъанын билдиргенди. Жаш:
– Къоркъма сен, – деп, эмегенни аллына
чыкъгъанды.
Башланнганды алайда атыш-тутуш, бек
уллу сермеш. Юч кюн бла юч кече
тутушхандыла эмеген бла Хабибуллах.
Ючюнчю кюн ол эмегенни алты башын
кетергенди. Ызы бла – эки башын. Сора
эмеген:
– Тогъузунчу башымы къой, не
айтханынгы да этерме, – деп
жалыннганды.
Жаш жёнгерлерин сау этерин сюйгенди.
Эмеген.
– Эки жыйырма бла биринчи отоуда уллу
кюбюрде шешада суу барды, ол суудан эки
нёгеринге да тамыз да, ала сау
боллукъдула, – дегенди да, ачхычланы
Хабибуллахха бергенди.
Хабибуллах, барып, кюбюрню башын
ачханды, кюбюрню ичи уа – алтындан
топпа-толу! Алай ол алтын къайгъылы
тюйюл эди. Шешада сууну алгъанды да,
барып, терек къатында таш болуп тургъан
жёнгерлерини юслерине ол суудан
чачханды. Олсагъат окъуна Ахмат да,
Хажимурза да сау болгъандыла.
Хабибуллах алагъа битеу хапарны
айтханды.
Ючюсю да, къызны да алып, эки жыйырма
бла биринчи отоугъа баргъандыла. Ахмат
бла Хажимурза алтындан
кётюралгъанлары чакълы бир алып
чыкъгъандыла Хабибуллах а жаланда
шешада сууну алгъанды. Сора ала юйге
атланнгандыла. Хабибуллах, къызны да
атха миндирип, алманы, шешаны да
хуржунуна салып, алда тебирегенди.
Бирси экиси да, атларына алтын жюклеп,
чыкъгъандыла.
Бираз баргъандан сора, Ахмат бла
Хажимурза, артхаракъ къалып,
Хабибуллахны ёлтюрюп, къызны да алып,
ханнга, махтанып, алманы, элтип,
барыргъа оноулашхандыла.
Бара кетип, ханнга жетерге биркюнлюк
жол къалгъанда, тёртюсю да бир талада
уллу къуюну къатында кече
къалгъандыла. Кече арасында Ахмат да,
Хажимурза да, Хабибуллах къаты жукълап
тургъанлай, аны къолун-бутун байлап,
къуюгъа атып, къызны да алып, жолгъа
тюшгендиле.
Ала ханнга махтана турсунла, биз а
Хабибуллахны не болгъанына къарайыкъ.
Хабибуллахны къуюгъа атханларында, ол
эки аягъы юсюне сюелип къалгъан эди.
Къуюну сууу уа аны боюнуна жете эди. Ол
халда ол жети кюн тургъанды.
Сегизинчи кюн бир атлы, узакъ жолдан
арып келе, суу да ичейим, солугъан да
этейим деп, алайда тохтап, атын да
тагъып, къуюдан суу алама десе, анда
адамны кёргенди. «Ярабий, сууда кеси
кесимими кёрдюм?» – деп, дагъыда
къараса – керти да адам! Жолоучу терк
окъуна, ёлюрге аздан къалып тургъан
Хабибуллахны чыгъарып, аш-суу берип,
хапар соргъанды. Хабибуллах ишни
болгъан болумуча айтханды.
Сора жолоучу:
– Энди сен былайлай ханнга барып
къалма. Мен кесибизни ханны бек сюйген
адамыма. Сени анга элтейим да, иги
болсанг, жёнгерлеринги зорлукълары,
этген ишлери ючюн дерт жетдирирсе, –
деп, атха миндирип, аны ханнга элтгенди.

Хабибуллах, ханнга битеу хапарын айтып:
– Тилейме, мени юсюмден адамгъа
билдирмезинги, – дегенди.
Хан, Хабибуллахны сыйлы кёрюп:
– Не заманда сюйсенг да, жолунга
барырса. Менде бир кесек тур, керек
болгъан затынгы тапдырырбыз, –
дегенди.
Ол кюнден башлап, Хабибуллах сюйгенин
ашап, сюйгенин кийип, ханны юйюнде бир
жыл жашагъанды. Сора бир кюн жаш ханнга:
– Багъалы хан, мени кетер заманым
жетгенди. Ол адамланы этген
аманлыкъларына мындан ары тёзалмайма,
– дегенди.
Хан угъай демегенди. Хабибуллахны, иги
атха да миндирип, жолгъа ашыргъанды.
Жаш, элине жетип, юйюне бармай, бир
къарт къатыннга къонакъгъа тюшгенди.
Сора жаш анга:
– Бир жыл мындан алгъа бу элге эки атлы
бир къызны алып иш келген болмазмы
эдиле? – деп соргъанды.
– Хау, – дегенди къарт къатын. – Алай,
къыз асыры ариудан, эки жаш да, тюйюшюп,
къызны бири бирине бермей, ол бюгюн да
эрге бармай турады.
Хабибуллах анга бек къууаннганды.
Экинчи кюн ханнга, барып, битеу хапарны
айтханды. Хан, бек сейир этип:
– Да санга уа эмегенни къолундан
ёлгенди, асырагъанбыз деп келгендиле
Ахмат да, Хажимурза да, – дегенди.
Сора хан, Ахматны да, Хажимурзаны да
чакъырып:
– Бу аллыбызда сюелген кимди? – деп,
Хабибуллахны кёргюзтгенди.
Ала, асыры къоркъгъандан, бетлери
кетип, эслери таяргъа жетишип:
– Танымайбыз, билмейбиз ким эсе да, –
деп, къутулургъа умут этгендиле.
Алай къызны да чакъырып соргъанда,
Ахматны да, Хажимурзаны да ётюрюклери,
этген ишлери да ачыкъ болгъанды.
Хабибуллах, хуржунундан тамаша сууу
болгъан шешаны чыгъарып:
– Ма мени шагъатым, ётюрюк айта эсем.
Алма терекни тюбюне барайыкъ да, анда
таш болуп къалгъанланы сау этип
кёргюзтейим,– деп, ханны ышаннгылы
адамларын да алып, эмегенни терек
тюбюне баргъандыла.
Ала алайда тургъан ташлагъа суудан
тамызып кёргендиле. Олсагъатдан ташла
адам сыфатха кирип, адамла сау
болгъандыла. Хабибуллах:
– Энтта да бир шагъатлыкъ. Бу къая
тешикни ичинде алтын юй барды, анда уа
мен ёлтюрюрге эрип къойгъан эмегенни
тогъузунчу башы сау болур, келигиз,
къарайыкъ, – дегенди.
Кирип барсала – къарт эмегенни
тогъузунчу башы да юсюнде, кеси да ёлюп
ёлалмай, къалып да къалаламай тура эди.
Ханны ышаннгылы адамлары Хабибуллахны
айтханы тюз болгъанына ийнаннгандыла.
Къайтып, ханнга келип, ишни болумунлай
айтхандыла.
Экинчи кюн хан битеу халкъны жыйгъанды
да, Ахматны бла Хажимурзаны битеу этген
ишлерин айтып, экисин да, халкъны
ыразылыгъы бла, ёлтюртгенди.
Хабибуллахха уа, къызны алып, тогъуз
кюн бла тогъуз кечеге созулгъан уллу
той-оюн этгендиле.
Алманы уа, Хабибуллахдан алып, Ахмат
бла Хажимурза, келтирип, ханнга берген
эдиле. Алманы эки тенг этип, жартысын –
хан, жартысын а къатыны ашагъандыла.
Андан сора ханнга жаш туугъанды.
Кюнле кетгендиле, жылла ётгендиле,
ханны жашы да уллу болгъанды. Анга
онсегиз жыл толгъанда, хан къатын ал
деп къысханды. Ханны жашы сау дунияда
битеу къызладан Хабибуллахны къызын
сайлап алгъанды. Хабибуллахха уа къыз
бла жаш туугъан эдиле. Ханны жашы бла
Хабибуллахны къызы бюгюнлюкде да бир
бирни сюйюп, ашап-жашап турадыла, алай
бу дунияда аланы тапхан къыйынды.
ЗАЛИМХАННЫ ЮЧ ЖАШЫ
Эртте-эртте байлыгъы дуниягъа белгили
Залимхан деп бир киши жашай эди. Аны юч
жашы болгъанды. Тамата жашыны аты
Мухаммат, ортанчысыны аты Мухарбий,
кичи жашыны аты Зауурбек эди.
Залимханнга къыйын ауруу тийгенде, ол,
жашларын чакъырып, осуят этгенди.
– Мен ёлгенден сора, асырап,
ашымы-ташымы тамам этгенден сора,
эртте-кеч болса да, сиз жортууулгъа
чыгъарсыз. Алай бу эки къабакъ эшикни
бири гитче, бири уа уллу болгъанын
кёресиз. Къайда да, уллу эшикни ачып,
аны бла жолоучу болмагъыз. Жолгъа
тебирегенде, жаланда гитче эшикни ачып
чыгъарсыз, – дегенди жашларына
аталары.
Жашланы аталары ёлюп кетгенди, аны
асырап, ашын-ташын тамам этгендиле. Бир
бёлек заман ётгенден сора, Залимханны
тамата жашы Мухаммат, жюз атлы нёгер да
алып, уллу эшикни ачып, жолгъа
чыгъаргъа башлагъанды. Кичи
къарындашлары:
– Атабызны осуятын бузма, чыкъма уллу
эшик бла, этме ушамагъан ишни, – деп,
тамата къарындашдан тилегенди.
– Бизни атабыз, ёлюр ауруудан эсирип,
не айтханын билмей, бош тели затла
жаншап кетгенди, – деп, тамата
къарындаш, тынгыламай, нёгерлери бла
уллу эшикден чыгъып, жортууулгъа
кетгенди.
Кёп заман озгъанды, алай, къарындашлары
не бек сакъласала да, Мухаммат бла
нёгерлери, къайтмай, думп болуп
къалгъандыла.
Экинчи кере къарындашланы ортанчылары
Мухарбий, эки жюз бла эки нёгер алып,
уллу эшикни ачып, жортууулгъа
чыгъаргъа тебирегенди. Биягъы кичи
къарындаш, таматаларына айтханча, анга
да:
– Бузма атабызны осуятын, – деп
тилегенди.
Ортанчы къарындаш да Зауурбекге
тынгыламагъанды. Иги кесек заман
кетгенди, алай ол да, нёгерлери да
къайтмай къалгъандыла.
Бир бёлек жылдан кичи къарындаш
жортууулгъа атланнганды. Ол, нёгер да
алмай, кесинлей, гитче эшикни ачып,
жолгъа чыкъгъанды.
Айлана-жюрюй кетип, бир сууну боюнуна
жетип, бирси жанына ётгенди. Бара кетип,
бир юй кёргенди. Ол юй, айтып
ангылаталмазча, хыйсапсыз уллу эди.
Юйню арбазына жетип, босагъадан ичине
къарагъанда, бир эмеген къатын, эки
эмчегин да инбашлары бла аркъасына
атып, кючю бла тылы ийлей тура эди.
Зауурбек терк окъуна, барып, эмеген
къатынны эмчегин ауузуна салып,
тартханды. Ол заманда эмеген, артына
бурулуп, жашны кёрюп:
– Ай медет, балам болдунг ансы, не татлы
къабын боллукъ эдинг, –
дегенди.
Жашха аш-суу салып:
– Дунияда бери, адам угъай да, чыпчыкъ
да келалмагъанды. Сен къайдан чыкъдынг,
не айланаса, не жюрюйсе, не излейсе? –
деп соргъанды эмеген къатын.
– Мени излегеним былайы эди да,
излегеними тапдым, – деп жууап этгенди
жаш.
– Алай болса, энди сен мындан кетмейсе.
Мени бир къызым барды да, ууда бир ай
жюрюучюдю, келсе да, бир ай жукълаучуду.
Аны келир заманы жете турады. Сен, терк
окъуна ма былайда бир терен уру къаз да,
ары кирип букъ. Алай болмаса, ол сени,
мында кёрсе, жоюп къоярыкъды. Къызымы
Къаратай деп аты барды, аны ол жанындан
эсе бек сюеди. Аты бла къаргъанса, не
этилмезлик затны да этип къояды. Ат а,
къызгъа бир зат билдиреме десе, юч кере
кишнейди, – деп, эмеген къатын жашха
къызыны эм аны атыны юсюнден хапар
айтханды да, къызны Зауурбекге берирге
келишгенди.
Къыз келир заманнга жаш уругъа
киргенди. Къыз да, келип, бир ай
жукъларгъа отоууна кирип кетгенди. Ол
заманда жаш урудан башын кётюргенди.
Къаратай, аны кёргенлей, кишнегенди.
Жаш терк окъуна артха букъгъанды.
Атыны кишнегенине уянып, къыз хар жаны
болгъан затны бузлатып, сын этип
къоюучу сырыйнасын алып чыкъгъанды,
алай, тёгерекде жан кёрмей, ызына
къайтып, жатханды. Бираздан жаш
биягъыча этгенди. Ат экинчи кере
кишнегенди. Къыз эшикге чартлап
чыкъгъанды, алай, зат эслемей, юйге
киргенди. Жаш ючюнчю кере урудан башын
чыгъаргъанды. Ат, аны кёрюп, кишнегенди.
Жаш терк окъуна букъгъанды. Къыз,