Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 34

– деген къыз таууш чыкъгъанды.
– Да аны энди къайтып келгенини себеби
– атасы сын таш болгъанды да, анга
мадар излейди.
– Да, анам, энди ол таш болгъан эсе, аны
адам этер дарман бармыды, не зат
жарарыкъды анга? – деп, къыз ауаз
дагъыда алай соргъанды.
– Анга жаланда бир дарман барды – ол да
неди десенг: ол туугъан жашчыкъны
кесип, аны къанын ол сын ташха
агъызгъандан башха, дарман жокъду, –
деп жууаплагъанды анасы къызына.
Жаш, аны эшитгенде, экинчи кюн, мудах
болуп, юйге къайтып келгенди. Аны мудах
болгъанына бек жарсып, къатыны:
– Нек мудахса, не болгъанды, не
эшитдинг? – деп соргъанды.
– Къой, къой, ол тауушну этген да, таууш
кеси да тас болсунла, ол бош затды,
болмазлыкъ затны эшитип келеме, – деп,
болумну айтханды.
Олсагъатдан окъуна Хажи-Къул тышына
чыкъгъанды. Ол чыкъгъанлай, келинчик
жашын, алып, сын ташны юсюне салып,
боюнун тартханды, къан ташха
жайылгъанды. Сабийчиг’а, къолундан
чартлап кетип, ол не болгъанын, къалай
учханын анасы да кёрмей къалгъанды. Сын
таш а, бурунча, сау болуп –
Хажи-Мырзабек болуп сюелгенди.
Олсагъатчыкъда ол жашчыкъ да, бурунча
болуп, анасыны къоюнуна тюшюп, ол халда
юйюр-юйдеги болуп къалгъандыла деген
хапар барды.
АБДУЛ-КЕРИМ
Жашай эди бир хан, байлыгъына сан
жетмеген. Ол ханны биринчи къатыны
ёлгенден сора, андан жети жашы
къалгъанды. Артдагъы къатыны уа не
адамгъа, не бир башха жаныуаргъа
ушамагъан бир сейир жаш тапхан эди.
Къоншу ханла, аны эшитип, ханнга келип:
– Быллай сейир затны, бу жол болмаса,
эшитген да, кёрген да этмегенбиз. Аны
сенлай белгили ханнга туугъаны бек
аман болгъанды, алай сен муну жокъ эт,
айыпды санга аллай затны анасын да,
кесин да тутаргъа, – деп айта эдиле.
Хан да, алагъа тынгылап, керти да,
айыпды манга деп, жашны да, анасын да
жокъ этерге буюргъанды. Алай, халкъны
сейирине, сабийчик, бешикден къобуп,
атлап, атасыны аллына барып:
– Атам, сен мени не анамы ёлтюртсенг,
уллу жангыллыкъса. Къой, адамла
айтханнга къарама: мени санга Аллах
бергенди, алама десе да –
кеси алыр, – деп сёлешгенди.
Хан да, аны тёгерегине жыйылып тургъан
адамла да уллу сейирге къалып, тобагъа
къайтхандан сора, хан сабийни, ол
кюнден ары сыйлы кёрюп башлагъанды.
Атына да Сейирлик деп атагъанды.
Сабийчик кечеден кюннге белгили ёсюп
чыгъа эди. Алай бла, ол, беш жылында
жыйырмажыллыкъ улан тенгли бир болуп,
дунияны башында андан билимли жан
болмаз дерча, алай акъыллы болгъанды.
Жашха жыйырма жыл толгъан кюн ол, эки
жыйырма хайт деген жёнгер да алып,
уугъа чыкъгъанды. Ала, айлана-жюрюй
кетип, бир уллу агъачны ичине
киргендиле да, ол кече анда
къалгъандыла. Эрттенликде эртте жаш,
нёгерлерин уятып, уугъа чыкъгъанды.
Была, айлана-жюрюй кетип, бир уллу
дорбуннга тюбегендиле. Кирип къарасала
– ичи кийик сюрюуден толу. Жаш,
къууанып, аланы ёлтюрюрге буйрукъ
бергенди. Алай кийиклени ичинден бир
акъ кийик, алгъа чыгъып, жашха:
– Сейирлик, ёлтюрме бир кийикни да,
уллу палах боллукъду, – дегенди. –
Андан эсе, юйге барып, байрым кюн къара
ийнекни сютю бла жууун. Ол заманда, сени
юсюнгде эриши теринг кетип, адам
сыфатха кирликсе.
Алай айтып, акъ кийик жокъ болуп
къалгъанды.
Сейирге къалып, жаш нёгерлери бла юйюне
ашыкъгъанды. Барып, атасына битеу
хапарны айтханды. Атасы байрым кюн,
битеу халкъны жыйып, халкъ кёзюнде
жашны къара ийнекни сютю бла
жууундургъанды. Жашны олсагъатдан
окъуна юсюнде эриши териси кетип, ол
ариу болуп къалгъанды. Сейир-тамаша
болгъан хан, къууанып, жамауатны жыйып,
жыйырма кюннге баргъан той этип,
жарлыланы кийиндиргенди, байланы
сыйлагъанды.
Кёп да бармай, ханнга къыйын ауруу
тийип, ол мычымай ёлгенди. Ёлюрюню
аллында хан: «Жашны аты Абдул-Керим
болсун, кеси да мени орунумда къалсын»,
– деп, осуят этгенди. Ханны бирси жети
жашы уа, аталарыны этген осуятына ыразы
болмай, Абдул-Керимге, ол кюнден башлап,
къара ниет тутхандыла. Абдул-Керим кеси
да бек къарыулу, адепли, намыслы жаш
эди.
Бир кюн къарындашлары Абдул-Керимни,
уугъа барабыз, кел бизни бла деп, тилеп,
биргелерине элтгендиле. Бара-бара
кетип, была бир уллу таугъа жетгенде,
кече алайда къалыргъа тюшгенди. Жети
къарындаш да Абдул-Керимни, ол жукълап
тургъанлай, ёлтюрюрге оноулашхандыла.
Быланы оноуларын Абдул-Керимни бир
татлы тенги эшитип, кесине айтханды.
Кече, Абдул-Керим жукълагъанча этип
тургъанлай, жети къарындашы да,
шыбыртсыз, бичакъларын да чыгъарып,
келе эдиле. Ала аны къатына жетгенлей,
Абдул-Керим, олсагъатда уяннганча этип:

– Неди бу согъум сояргъа бичакъла
чыгъарып кюрешгенигиз, сюйген
къарындашларым? – деп, секирип туруп,
къамасына узалгъанды.
Сермеше кетгенде, къарындашла
Абдул-Керимни онгсуз этгендиле. Эки
къарындашдан къалгъанларын а
Абдул-Керим да ёлтюрген эди. Сора бир
заманда, билмей тургъанлай, экисинден
бири аны сыртына къама бла ургъанды.
Эрттенликде уа бирси нёгерлерине ол
эки къарындаш: «Кече Абдул-Керимни
жукълап тургъан жерине кимле эсе да
келип, ёлтюргендиле. Бизни беш
къарындашыбыз да ала бла урушда
ёлгендиле», – деп, ётюрюк жайгъандыла.
Юйлерине да ол халда хапар айтып
баргъандыла.
Абдул-Керимни аланы ол аман ишлерин
билген тенги уа, Абдул-Керимни анасына,
барып, жети къарындашны этген ишлерин
толусунлай айтханды. Халкъ жиляугъа
къалгъанды.
Алай жашны уа эси аууп къалгъанды ансы,
ёлген а этмегенди. Аны, ёлген сунуп,
экинчи кюн къабыргъа салгъандыла.
Ингирде уа элде бир уста киши, барып,
жашны къабырдан чыгъарып, кишиге да
билдирмей, багъып башлагъанды.
Ол элде Абдул-Керимни сюйген къызы бар
эди, аты да Зайнаф деп. Зайнафны дагъыда
бир байны жашы сюе эди. Къызны
атасы-анасы, къоймай, анга берген эдиле.
Зайнафны элтип бара тургъанлай, киеу
нёгерле да, Абдул-Керимни асыраргъа
баргъанла да жолда бирге тюбеп
къалгъандыла. Къызны, ол ачыуну
кётюралмагъандан, эси аугъанды.
Алайда аны юйюне къайтарыргъа
тюшгенди. Ол кюнден башлап, Зайнафны
саулугъу осалдан-осалгъа кетип
башлагъанды. Ол халда аны киши юйюне
берирге адам да, шериат да тюз
кёрмегендиле.
Къарындашланы таматасы Осман,
Абдул-Керимни жойгъандан сора, анасын
юйюнден къыстап ийгенди. Ол хариб’а,
барып, бир тыш адамда жашап
башлагъанды.
Абдул-Керимни бакъгъан уста киши да,
Османдан къоркъуп, жашны алып, узакъ
жерге кетип, саусузну анда бакъгъанды.
Саусуз да, кюнден-кюн-
нге игиден-иги бола, жюрюп башлагъанды.
Ол заманда уста киши, барып,
Абдул-Керимни анасы Налжанны алып
келгенди. Болса да, элтип, жашны
кёргюзтюп къояргъа уа къоркъгъанды:
эси ауар да, ёлюр да къалыр деп. Сёзню
кенгден башлап, бираздан Абдул-Керимни
сау болгъанын анасына билдиргенди.
Алай анасы, харип, ийнанмагъанды.
Ийнаналмай эди.
Ол заманда уста, Абдул-Керимге, келип:
– Сени ананг ачыудан тели болуп
къалгъанды, анга дарман жарашыр амалы
жокъду, башха зат этмесек, – деп,
Налжанны ингир сайын къабырлагъа элтип
башлагъанды.
Ол анда жазыкъ тиширыугъа: «Ма сени
жашынг мындады» – деп, бир къабырны
кёргюзте эди. Налжан хар ингир сайын, ол
къабырны юсюне аууп, жиляй эди.
Алай бла, бир ай ётгенди. Сора бир
ингирде Абдул-Керим, акъ кийимле кийип,
анасы биягъы къабыргъа аугъанлай:
– Ма, анам, мени Аллах, санга эрип, сау
этгенди, – деп, арлакъда чырпы артындан
чыкъгъанды.
Жашын кёргенлей, Налжанны эси аууп
къалгъанды. Эсин жыйгъандан сора:
– Жашым къайдады? – деп соргъанды ол.
Сора Абдул-Керим, келип, анасыны аллына
сюелгенди. Анасы, аны танып, эси ауаргъа
жетишип, жашын къучакълап, жилягъанды.
Алай бла, Налжанны ёлген жашын уста
киши «сау» этгенди. Андан сора,
Абдул-Керим да, анасы да, уста киши да юч
жыл къайгъысыз жашагъандыла. Ол
заманны ичине Абдул-Керим саппа-сау
болгъанды.
Бир кюн жаш анасына, уста кишиге да:
– Энди мен, манга бичакъ сукъгъанланы
къанларын тёгюп, жюрегими сууутмасам,
жашауум жашау боллукъ тюйюлдю. Мени
къарындашларыма дерт жетдирирге
жиберигиз, – деп тилегенди.
Алай Налжанны къабырдан чыкъгъан жашын
дагъыда ёлюмге жиберирге кёзю къайдан
къыярыкъ эди. Ол:
– Угъай, жаным, угъай! Мен сени
кючден-бутдан тапханма, энтта да ёлюмге
жибераллыкъ тюйюлме! – деп,
унамагъанды.
Алай болгъанлыкъгъа жашны жюреги
тынчаймай эди. Жаш уста кишиден:
– Сен анама бир айтсанг а. Ким биледи,
мени жиберген иш этсе уа, –
деп тилегенди.
Сора уста Налжаннга, Абдул-Керимни
къалай бакъгъаныны, аны къалай сау
этгенини юсюнден битеу хапарын санап,
жашны тилегин да айтханды. Налжан
устаны хапарына бек сейирсиннгенди.
– Аллахды, Аллахдан сора сенсе мени
таянчагъым. Сен айтханлай этейим, –
деп, жашына эркинлик бергенди.
Сора Абдул-Керим, элде хандан уллу
аскер жыйып, къарындашларыны
эллерине-жерлерине тебирегенди. Жетип,
аскерин саулай кенгде къоюп, жаш,
къарындашы Осман патчахха кирип
баргъанды да, аны аллында сюелгенди.
Аны кёргенде, Османны бети жюз тюрлю
болгъанды. Ол дагъыда бир башха аман
ишле ойлап, Абдул-Керимден:
– Терс болгъанма, кеч! – деп тилегенди.
Алай Абдул-Керим:
– Угъай! Ит итлигин этеди: сен энтта да
итлигинги этериксе! Жый аскеринги –
урушха чакъырама сени! – дегенди.
Экинчи кюн Осман да, уллу аскер жыйып,
Абдул-Керимге къажау урушха
чыкъгъанды. Эки жаны да бек къарыулу
эдиле. Ол кюн ёмюрде адам
эшитмеген-кёрмеген уруш башланнганды
– эки къарындашны урушу. Эки жанындан
да кёп адам къырылгъанды. Эки
жыйырманчы кюн Абдул-Керим, ачыуланып:
– Энди уа унаймыса бирден бирге
урушургъа?! – дегенди да, Османны юсюне
атылгъанды.
Къан тёкген урушда Абдул-Керим хорлап
чыкъгъанды. Хорлам бла анасына бла
устагъа къайтханды.
Алай дагъыда экинчи къарындашы да уллу
аскери бла Абдул-Керимни элине
урушургъа келгенди. Ол заманда, эки
жаны да ыразылыкъда:
– Кёп къан тёгюлмез ючюн, Абдул-Керим
бла къарындашы кеслери урушуп,
экисинден къайсы хорласа да, аны жаны
хорлагъаннга саналсын, – дегендиле.
Чыкъгъандыла, биягъыча, эки къарындаш.
Абдул-Керим, бир узалгъанлай, аны башын
кетергенди.
Абдул-Керимни хан уллу жигитлиги ючюн
кесини оноучуларындан бирине
салгъанды. Сора жаш, барып, сюйген
къызын келтиргенди. Уллу той этип, эки
жыйырма кюн бла эки жыйырма кече
къууанч баргъанды. Барысы да,
ашап-жашап, зауукълу къалгъандыла.
Биреуге аманлыкъ этген терслигине ма
алай жолугъады.
ЭКИ ЁКСЮЗ ЖАШЧЫКЪ
Эртте-эртте бир къатынны Алий бла
Хасанбий деп эки жашчыгъы болгъанды.
Жашчыкъла къылыкъ этгенлеринде,
аналары алагъа урушханды. Аналарындан
кёл къалдырып, экиси да юйден
кетгендиле.
– Атабыз сау заманында бичен этиучю
жерине барайыкъ, – деп оноу этгендиле.
Кеч бола, ол айтхан биченликлерине
жетгендиле. Бир гебенни тюбюне
къысылып, кече анда къалгъандыла.
Эрттенлигинде бир ариу чыпчыкъ тауушха
уяннгандыла. Эслеп къарасала, гебенни
башында бир ариу къушчукъну
кёргендиле. Къушчукъ жаралы болгъанды.
– Кел, тутайыкъ, – деп, жашчыкъла, сюре
кетип, аны тутхандыла.
Энди Алий гитче къарындашчыгъына:
– Кел, анабызгъа алып барайыкъ, анабыз,
къанатын байлап, муну сау этерикди, –
дегенди.
Аны бла, жашчыкъла къушчукъну юйге
аналарына алып кетгендиле. Айшат аны,
къанатын байлап, тауукъ оруннга атып
къойгъанды да, къушчукъ тауукъла бла
жашап тургъанды. Ол да гаккыла табып
башлагъанды. Аны гаккылары
тауукънукъуладан гитче болгъандыла. Ол
себепден Айшат, тауукъ гаккыланы
сатаргъа элтсе, ол къуш гаккыланы да
аланы орталарына къатышдырып
болгъанды. Аны гаккыларын алыучу Ахмат
деген киши уа бир кюн анга:
– Бу нени гаккысыды? – деп соргъанды.
Айшат бек уялгъанды, алыучу гитче
гаккыны кёрюп къойгъанды деп, алай
болса да:
– Жашчыкъларым тутуп келген
къушчукъну гаккыларыдыла, – деп,
кертисин айтханды.
Ахмат:
– Айшат, сен ол къушчукъну манга
ашатсанг, мен санга, жарлылыгъынга
жарарча, бек кёп зат берир эдим, –
дегенди.
Айшат, къууанып:
– Охо, бир затынг да керек тюйюлдю,
келирсе да бюгюн, биширип, хазыр этерме,
– дегенди.
Къатын, юйюне къайтып келип,
къушчукъну, биширип, кишиге
хазырлагъанды. Жашчыкъла, кишиден
алгъа келип:
– Анабыз, ач болгъанбыз, – дегендиле.
Алагъа не берирге билмегенди да, къатын
бирине къушну жюрегин, башхасына башын
бергенди, сора:
– Барыгъыз, ойнагъыз, – деп,
жибергенди.
Алыучу, бир кёп харекетни да кётюрюп
келип, юйге киргенди. Айшат аллына
тепси салгъанды. Киши, къарагъанды да,
кеси умут этген затны кёрмей:
– Айшат, муну башы, жюреги къайдадыла?
– деп соргъанды.
– Аланы уа, сен ашамазса деп, сабийлеге
тутдургъан эдим, – дегенди Айшат.
– Да сора сау къал, – деп, артмагъын да
боюнуна атып, киши бисмилля да этмей
кетгенди.
Ахматны кетгенин кёрюп, жашчыкъла
аналарына чабып келгендиле. Ачыуланып
тургъан Айшат жашчыкълагъа урушханды:
– Сиз игилик кёрмегиз, манга игилик
кёргюзтмей къойдугъуз. Насыбымы,
ырысхымы да кесдигиз. Кетигиз, бюгюнден
сора кёзюме кёрюнмегиз экигиз да, –
дегенди.
Жашчыкъла, жиляй-жиляй, арбаздан чыгъып
кетгендиле. Бир уллу жол бла бара кетип,
башха элге жетгинчи кеч болуп, была ол
жол жанында салам гебенни къатында
тохтап, бир бирчиклерине къысылып,
жукълагъандыла. Жашчыкъланы
ауузларындан чыкъгъан тылпыулары бир
сейир алтын гокка ханс болуп
къалгъанды. Эрттенликде жашчыкъла, ол
гокка хансны да къолларына алып,
ойнай-ойнай, бир элге келгендиле. «Ол
алтын гокка хансны ким эсе да тюшюрюп
кетгенди», –
деп тургъандыла ала, кеслерини
тылпыуларындан чыкъгъан зат болгъанын
билмей. Энди ол жетген эллеринде бир
кишиге тюбегендиле. Ол киши
жашчыкъланы юйге чакъыргъанды,
ашатхан-ичирген да этгенди, юслерине
киерге кийимле да бергенди. Ол алтын
гокка хансны уа ол жашчыкъладан, аланы
терилтип, алып къойгъанды. Экинчи
кюнюнде Алий Хасанбийге:
– Ол ариу гокканы биз ол кишиге нек
бердик? Ойнап турлукъ эдик, –
дегенди.
Ол къушну башын, жюрегин ашагъанлы,
жашла алтын тюкюрюп башлагъандыла.
Андан а хапарлары болмагъанды.
Жолоучулукъларын къоймай, айлана-жюрюй
кетип, жашла иги да ёсгендиле. Алий бир
кюн:
– Мени тюкюрюгюм жылтырагъан этеди, –
дегенди.
Къол аязларына тюкюрюп кёргендиле да,
экиси да сейирсиннгендиле. Тюкюрюклери
сары алтын бола эди. Аны да билип, ала
жолгъа жарашхандыла. Келип, эки жол
айырылгъаннга жетгендиле да, узакъда
эки эл кёргендиле. Алий айтханды:
– Не бар, не жокъ, экибиз эки элге барып,
бир хапар билейик.
Алий, келип, ичинде бир бийик къаласы
болгъан бир элге киргенди. Ол къаланы
тёгерегинде уа бир кёп адам жыйылып
тура эди.
– Бу не затды, халкъ былайда нек
сюеледи? – деп соргъанды жаш.
– Алтынынг бар эсе, бир алтын бергеннге
бир кере кёрюнеди ханны къызы, – деп
жууап этгендиле анга.
Алий да сюелгенди алайгъа. Кезиу анга
жетгенде, алтын берип, къызгъа
къарагъанды. Къыз артха кетерге,
дагъыда алтын берип, къызны башына бош
этмегенлей башлагъанды. Къыз, андан
эригип:
– Бу адамны ары бир къыстагъыз, – деп
тилегенди къарауашларындан.
Къызны атасы уа, асыры къызгъанчдан,
алтыннга кесин алдатып, къызын Алийге
ингирге дери кёргюзтдюрюп тургъанды.
Кече жаш алайдан кетгенди. Кеси алайдан
кетгенликге, къыз кёз юсюнде
къалгъанды.Ол, сагъыш этип, жолда келе
келгенлей, юч адам тюйюше тургъанлай,
юслерине чыкъгъанды да:
– Не болгъанды, нек тюйюшесиз? – деп
соргъанды.
Ол юч жашны аталарындан бир намазлыкъ,
бир къамичи, бир башлыкъ къалгъан эди
да, аталары ёлгенде, жашла, ол юч затны
юлешалмай, тюйюше эдиле. Энди бирлери
бирер затны алсала, ала жукъгъа жарамай
къала эдиле. Юч зат да бир адамда
болургъа керек эди, аланы жаратыр ючюн.
– Мындан башха юлеширге мюлкюбюз
жокъду. Къамичи, башлыкъ да, намазлыкъ
да бирге болсала, сюйген жеринге
тюшерге боллукъса, –
деп ангылатханды тамата къарындаш.
Алий, аны билгенде, къарындашлагъа
былай айтханды:
– Аланы манга беригиз, мен ала ючюн
сизге бир тюе жюк алтын берейим.
Къарындашла анга угъай демегендиле. Ол
заманда Алий:
– Энди сиз кенгеш эте туругъуз, мен а,
барып, къарындашыма да бир сорайым, –
деп, бир жанына туруп, тюкюрюп-тюкюрюп,
айтханыча бир алтынны жашлагъа берип,
башлыкъны, къамичини, намазлыкъны да
алгъанды.
Ханны къызы Фатимат Алийни эсинден бир
да кетмегенди. Алий, намазлыкъгъа
минип, башлыкъны башына къысып,
къамичини къолуна алып, ханны къызыны
юйюню ичине, киши да кёрмей, тюшюп
къалгъанды. Башлыкъ башында болгъаны
къадарда, Алийни киши кёрмегенди. Алий
а адамланы кёрюп тургъанды. Ханны
къызына тюрлю-тюрлю ашарыкълары бла
тепсиле келип, Алий да, бир жанындан
къошулуп, ашап тургъанды.
Жумушчу къыз уллу сейирсиннгенди,
къалай мухар болгъанды ханны къызы деп.
Къыз кеси да кёп ашарыкъ къорагъанын
эслегенди.
– Мен быллай бир ашамагъанма, юйде
менден сора да ким эсе да барды, –
дегенди. – Шайтан эсенг да, адам эсенг
да, манга бир кёрюн! –
деп къычыргъанды ол.
Ол заманда Алий, башлыкъны башындан
тешип, ариу Фатиматха:
– Уллу кёллюлюк этме манга, – дегенди.
– Этмем, – дегенди Фатимат.
Алий, Фатиматны алып, къалада жашап
тургъанды. Бир кече Фатимат, къарап,
Алийни ауузу толгъан айча
жылтырагъанын кёргенди.
– Алий, сени ауузунг алай нек
жылтырайды? – деп соргъанды ол.
Алий, андан жашырмай, Фатиматха кесини
хапарын, алтын тюкюргенин да айтханды.
Аны билгенде, Фатимат зарланнганды, кёп
тюрлю сагъыш этгенди да, быллай
акъылгъа келгенди: «Сыртындан какъсам,
жюрекчик чыгъар эди», – деп.
Ол мурат бла, жашны эсиртгенди да,
аркъасына ургъанды, алай жюрек
чыкъмагъанды. Андан, ачыуланып, жашны,
кюйюзге чулгъап, чайкъап тебирегенди.
Ол заманда жюрекчик жашны ичинден
чартлап чыкъгъанды. Фатимат а аны,
сермеп алып, терк окъуна жутханды. Сора,
къолуна тюкюргени сап-сары алтын
болгъанын кёргенде, жумушчуларын
чакъырып:
– Бу мен умут этгенча адам тюйюлдю.
Муну, кишиге да билдирмей, къаладан
чыгъарып, узакъгъа элтип атыгъыз. Бу
къамичи, башлыкъ, намазлыкъ кибиклени
да биргесине къоратыгъыз, – деп
буйрукъ бергенди.
Алий, эс жыйып, къараса – мурсала
ичинде жата эди.
– Не болгъанды манга? – деп, секирип
ёрге тургъанды. – Тфю! – деп, къол
аязына тюкюрсе, жукъ да жокъ.
Сора къайгъыны Фатиматдан чыкъгъанын
билгенди. Къамичи, намазлыкъ биргесине
болгъанларын кёрюп: «Мен, сени бир
сынап кёрмей, кетмейме», – деп, Алий
къалагъа баргъанды.
Къаланы терезеси ачылгъанын марап,
ичине тюшгенди. Фатимат къаланы ичинде
ёрге-энишге жюрюй тургъанын кёргенди.
Намазлыкъны Фатиматны аякъ тюбюне
жайгъанды. Аны аягъы тийгенлей, Алий,
къамичини намазлыкъгъа жетдиргенди. Ол
жерге, бу жерге тюшерин а
айталмагъанды. Аны себепли ала хауада
кёп заманны учуп айланнгандыла. Сора,
барып, адам жашамагъан бир айырыкамгъа
тюшгендиле. Анда, ханс болмаса, башха
зат жокъ эди. Аны алай кёргенлей,
Фатимат жиляп башлагъанды:
– Мен терсме, сюйсенг, боюнуму кесип
къой, сюйсенг, асмакъгъа ас, – дегенди
ол Алийге.
Алийни анга урушургъа дагъыда кёлю
бармагъанды да, ол былай айтханды:
– Сюрт жилямукъларынгы, юйге кетебиз
бусагъат.
Алий арлакъ атлагъанлай, Фатимат
башлыкъны къысханды, намазлыкъгъа
миннгенди, къамичини жетдиргенди да:
«Къалагъа тюшюр мени!» – деп, учуп
кетгенди. Алий а адам жашамагъан
айырыкамда къалгъанды. Тёгереги – уллу
суу. Алайда хансдан башха уа бир зат да
битмей эди. Алий, ёзге мадар тапмай,
ханс ашап тургъанды. Бир кюн ол бир
хансны ашагъанында, анга эки уллу мюйюз
чыкъгъанды. Тийип кёрюп, ийнанмай,
барып, суугъа къарагъанды. Мюйюзлени
кёрюп, уллу къыйналгъанды. Бир башха
хансны ашагъанында уа, мюйюзлери тюшюп,
адам сыфатха киргенди. Ол, эки тюрлю
хансладан да алып, жанына салгъанды.
Дагъыда, ач болуп, ханс ашагъанында, бир
уллу къара эшек болуп къалгъанды.
«Энди бу уа не азап болуп тюшдю манга?»
– деп, къыйналгъанды. Дагъыда башха
хансла ашай баргъан заманда, адам
сыфатха киргенди. Ол хансладан да
салгъанды хуржунуна.
Бир кюн Алий, биягъы ханс ашай келгенди
да, бир суучукъну къатында тохтап,
суугъа къарагъанды. Бир ариу сыфатха
кирип тургъанын кёрюп, бек уллу
сейирсиннгенди. Сора, ол хансладан да
жыйып, жанына салгъанды. Ма бу былай
этип, жашаргъа кюреше тургъанлай, суу,
кётюрюлюп, алайгъа бир кёп агъач
келтиргенди. Жаш агъачладан, ары-бери
этип, бир къайыкъ кибик къурагъанды.
Анга да минип, суудан бек къыйналып
ётгенди. Сора келип, Фатимат тургъан
элде кесин садакъачы этип тохтагъанды.
Садакъачыгъа атын чыгъарып, айлана
кетип, Фатиматдан да, къарындашындан да
хапар билгенди. Фатимат къаладан
окъуна чыкъмай, кесин бир адамгъа да
тенг этмегенлей, андан да бек гынттылы
болуп тура эди. Къарындашы уа, ол кетген
элинде бир уллу къала да ишлеп, ол элге
да хан болуп, сау-эсен жашап тургъанын
кёргенди.
Бир кюн Алий, ариу этген хансларындан
къапдырып, эки-юч адамны ариу этгенди.
Аланы бири уа Фатиматны жумушчусу
болгъанды. Ол, барып, Фатиматха:
– Садакъачыны адамны ариу этиучю
дарманы бошалып къалады. Анга бир кёп
адам жыйылгъанды. Сен да, бар да,
дарманындан бир къап, андан да ариу
болурса, – дегенди.
Фатимат, эки жыйырма жумушчу къызын да
биргесине алып, Алийге баргъанды. Алий
а:
– Ма бу мен берген хансланы барыгъыз да
бирден къабыгъыз, – деп, къызлагъа ол
хансланы бергенди.
Къыркъ бир къыз, хансланы барысы да
бирден жутхандыла да, уллу къара эшекле
болуп къалгъандыла.
Энди Алий ханны къызыны башына жюген
салгъанды, аны ауузундан чыкъгъан
алтын жерге тюшмез ючюн, ауузуна да бир
дорба этип кийдиргенди.
Алийни кёлю, мураты да къала ишлерге
болгъаны себепли, эшекле бла таш
ташыгъанды. Ол къыркъ бир эшекге, бир
кюнню да тохтамай, таш ташытып
тургъанды. Ханны къызыны юсюне жюк
салгъаны кёлюне жетмей, жюкню юсюне
кеси да минип келиучю эди. Алий, кесине
къала салып, битдире тургъанлай, аны ол
хан болгъан къарындашы – Хасанбий
кесине чакъыргъанды. Ол, Алийны
танымагъанды да:
– Ол хайыуаннга аллай артыкълыкъ нек
этесе? – деп соргъанды.
Алий а:
– Сен, хан тукъумдан болмагъанлай,
ханлыкъ этип тураса да, ма аны ючюн, –
дегенди.
Хасанбийге ол сёзле бек ачыу
тийгендиле. Аны бла Алий да кетип
къалгъанды.
Кёп заман ортадан озмай, къала
битгенди. Ол къаланы къурманлыгъына
Алий Хасанбийни да чакъыргъанды. Алий
анга:
– Хан, анангы да алып келсенг эди уа бу
къурманлыкъгъа, – дегенде, ол
сейирсиннгенди.
Сора: «Бу къайдан биледи мени анам сау
болгъанын?» – деп, ишекли болгъанды да:
– Алиймисе сен? – деп соргъанды.
Жаш а:
– Тюйюлме мен Алий, – дегенди.
– Сора къолунга бир тюкюрчю, – деп
тилегенди Хасанбий андан.
Алий тюкюреди, хар кимдеча – тюкюрюк.
Хасанбий аналарын келтирирге кетген
заманда, Алий да къызлагъа башха ханс
берип, аланы бурун сыфатларына
къайтаргъанды. Фатиматха уа уллу
бичагъы бла керилгенди. Фатимат,
Алийден къоркъуп, тёрт бюкленнгенде, ол
къуш жюрекчик ауузундан чартлап
чыкъгъанды. Алий, жюрекчикни къапханды
да, бурунча, алтын тюкюрюп башлагъанды.
Къарындашы уа, барып, аналарын алып
келгенди. Сора была бир бирлерин
тансыкълагъандыла. Аналары
жашларындан кечгинлик тилегенди,
жиляп, терс болгъанына сокъураннганды.
Жашла уллу той, къурманлыкъ этгендиле.
Аны кёрмегенибиз кибик, биз барыбыз да
ауруу, талау, къыйынлыкъ кёрмей
къалайыкъ.
ЧЫГЫРЧЫКЪ
Эртте-эртте эки тенг жашагъандыла.
Экиси да хар байрым кече, барып, къайдан
эсе да бир кибик къолан жылкъыны сюрюп
келе болгъандыла. Алай, ала сюрюп келип,
оруннга жыйып, солургъа юйлерине
киргенлей, жылкъы артха къача да кете,
ол эки уручуну эрикдиргенди.
Бир байрым кече: «Къой, энди биз бу
жылкъыдан бир да хайыр кёрмейбиз,
мындан арысында аны сюргенни
къояйыкъ», – деп, эки тенг да, оноу этип,
ары-бери да бармай, ол кече юйлеринде
къалгъандыла. Кече арасында жатып
тургъанлай, бир уручуну юйюню аллына
келип, биреу: «Эй!» – деп, тышындан
сёлешгенди. Уручу чартлап эшикге
чыкъгъанлай, ол биреу аны, сермеп алып,
атыны ёзенгисине къысып, алып кетгенди.
Ол адам аны къайры эсе да элтип, экинчи
уручугъа келип, анга да эшикден: «Эй!» –
деп, тышына чыгъарып, аны да, сермеп
алып, ёзенгиге къысып, думп болуп
кетгенди. Эки жашны къайры кетгенлерин,
не болгъанларын киши билмей
къалгъанды. Алай бла, ол эки залим,
атлары айтылгъан уручу жашла, тас
болгъандыла.
Бир жашны бир да сабийи болмагъанды,
экинчини уа юч жашчыгъы къалгъанды. Ол
жашчыкъла элде, ойнай-тутуша,
тутханларын жыгъа, ашыкъ ойнай,
ойнагъанларын ута, элни сабийин не
эришиуде да хорлай келгендиле.
Артыгъыракъ да бек кичилери –
Чыгырчыкъ. Ол, элни эрикдирип, не сабий,
не уллу бла ойнаса да, ута, утханларын
бирси эки къарындаш, жанлары ауруп,
иесине къайтарсала да, ол а, берирге
унамай, элтип, ашыкъланы суугъа не отха
атып къоюучу эди.
Алай эте, жашла ёсгендиле. Бир жолда
Чыгырчыкъ, ашыкъ ойнап, бир жашчыкъны
ашыкъларын къытханды. Жашчыкъ
Чыгырчыкъдан:
– Мени ашыкъларымы бер, – деп
тилегенди.
Алай Чыгырчыкъ анга ашыкъларын
къайтарыргъа унамагъанды. Жашчыкъ,
барып, анасына:
– Чыгыр мени ашыкъларымы къытханды да,
бермейди, – деп тарыкъгъанды.
Сора анасы жашына, Чыгырчыкъ анга
ашыкъларын къайтарырча, не айтырыгъын
юйретгенди.
Андан сора жашчыкъ, чабып барып,
Чыгырчыкъгъа, анасы юйретгенча, былай
айтханды:
– Ой, гяуур Чыгыр! Сен мени ашыкъларымы
къытаргъа киши болмагъа эдинг да, атанг
къайда болгъанын билген киши болгъу
эдинг! –
дегенди.
Чыгырчыкъ:
– Сен биле эсенг, айт! – деп
тохтагъанды.
– Мен а билмейме, алай, ма былай-былай
юйюнге бар да, къарынымдан ёлеме де да
тохта. Ол заманда ананг: «Не болгъанды
санга? Не этейим?» – деп, жарсыса, –
«Нартюхню отда къууур да, иссилей,
келтирип бер да, аны ашасам, иги
боллукъма», – де. Нартюхню къуууруп,
табакъ бла неда башха зат бла береме
десе, унама. «Жалан къолларынг бла
келтирип бер», – дерсе. Ол заманда
ананг эки ууучуна да кезиу къуя,
къоллары кюе, нартюхню алып, къатынга
келгенлей, эки къолунг бла да аны
къолларын нартюх бла бирге къаты къыс
да: «Атамы къайда болгъанын айт!» – де.
Ананг алайда сени сорууунга жууап этер,
– дегенди жашчыкъ.
Олсагъат Чыгырчыкъ, юйюне чабып келип:
– Ой, анам! Къарынымдан ёлеме! – деп,
кесин онгсуз этип, жерге тёнгерегенди.
– Не болгъанды санга? Не мадар этейим?
– деп, анасы амалсызгъа къалгъанды.
– Отда нартюх къуууруп, иссилей
къурмачны ууучунг бла келтирип бер да,
аны ашасам, иги боллукъма, – дегенди
жашы.
Анасы, терк окъуна нартюх къуууруп,
къурмачны иссилей табакъгъа къуюп
берирге тебирегенди, алай жаш:
– Угъай, ууучунг бла келтир, – дегенди.
Анасы къурмачны, иссилигине кючден
тёзе, бир ууучундан бирине къуя, алып
келгенлей, Чыгырчыкъ сермеп эки къолу
бла да анасыны къолларын къурмач бла
бирге къаты къысханды да:
– Атамы къайда болгъанын айт, –
дегенди.
– Ий къолларымы, айтырма, – деп
тилегенди анасы.
Жаш анасыны къолларын бошлагъанды.
Анасы:
– Да, балам, мен атагъызны къайда
болгъанын билмейме. Ол тас болгъанлы,
ма бюгюн онсегиз жыл толгъанды. Атанг
нёгери бла хар байрым кече бир кибик
бир къолан жылкъыны сюрюп келиучю эди.
Жылкъыны, сюрюп келип, оруннга уруп,
кеслери солургъа юйге киргенлей,
жылкъы къачып кетиучю эди. Алай бола
тургъандан сора уа, бир байрым кече
атанг да, нёгери да: «Бу жылкъыдан бизге
хайыр жокъду, энди баргъанны къояйыкъ»,
– деп, юйде къалгъан эдиле. Ол кече юйде
жатып тургъанлай, эшикден биреу: «Эй!»