Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 26

барып келейим, – дегенди.
Къатыны, барып, ханнга:
– Атам, кичи киеуюнг да уугъа барама
дейди, минерге бир ат берсенг а, –
дегенди.
Хан анга бир аман ат бергенди да,
Алсудур, ол аман атха минип, элни
къыйырына дери баргъанды. Андан сора,
атдан тюшюп, аны къыстап къойгъанды.
Бир кесекни жаяу барып, кесини атыны
къуйругъундан алгъан юч тюкню
къабындыргъанды. Олсагъатдан кесини
Алжюрюгю, «шып» деп, жетгенди. Алсудур,
анга минип, Тагъалекни кийимлерин да
тешип, къанжыгъасына къысып, кесини
кийимлерин кийип, уугъа кетгенди.
Бара-барып, бир уллу сыртха жетип, отлай
тургъанларын кёрюп, желча учхан тулпар
аты бла маралланы къуууп, бир жерге
жокку этип:
– Эти уу татысын, къарыны бал татысын,
– деп, бир маралны ёлтюрюп, терисин
союп бошагъанлай, ханны киеулери,
келип:
– Марал этингден бизге да бир кесек
сат, – дегендиле.
– Мен эт сатмайма. Эт керек эсе, къысха
иликлеригизге мени тамгъамы
салдырыгъыз, – дегенди Алсудур.
Ханны эки киеую да, къысха иликлерине
тамгъа салдырып, марал эт алып
кетгендиле. Алсудур да, жуууп, маралны
къарынында жаулу чегилерин да алып
кетгенди. Элни къыйырына жетгенлей,
кесини атын сыртха къыстап, жолда
къойгъан аман атына минип, Тагъалекни
кийимлерин да кийип, юйюне жетгенди.
Эрттенликде ханны эки тамата къызы да
ханнга марал эт алып баргъандыла. Хан,
къууанып, марал этни ашап кёргенлей,
аны татыусузлугъундан, къапханын
тюкюрюп:
– Этигиз уу татыу этеди, – дегенди
къызларына.
Андан сора Алсудур маралны къарынын
бла чегилерин, къатынына къууурма
этдирип, алагъа бир кесек мешхутчукъ да
къошдуруп, ханнга ийгенди.
Хан, гитче къызыны эт келтиргенин
кёрюп:
– Къызым, сени эрингден мажалла
келтирген этни да салалмагъанма
тилиме, керек тюйюлдю, – дегенди.
– Сен, мени кесинги къызынга санай
эсенг, мен келтиргенни да ал, –
деп, къызы къууурманы ханны къолуна
бергенди.
Хан, къууурмадан ашап:
– Къызым, сен келтирген эт тамам да
мени аурууума жарарыкъ кёре эдим, бир
кесек мешхут татыу этеди ансы, –
дегенди.
– Да, атам, бизни жашауубуз тана
орундады, – дегенди къыз.
Хан алагъа тана орундан жер юйге
кёчерге эркинлик бергенди. Андан сора
хан ауругъанындан мажал болгъанды.
Биягъы билгичле, келип, ханнга былай
айтхандыла:
– Санга маралны къууурмасы жарагъанды.
Энди маралны сютю табылып, бир ичсенг,
бурун кибик, сау боллукъса, – деп.
Хан эки тамата киеуюн марал сют излерге
жибергенди. Алсудургъа уа жукъ да
айтмагъанды. Эрттенликде эртте туруп,
ханнга барып, Алсудур:
– Манга да эркинлик бере эсенг, мен да,
барайым да, марал сют излейим, –
дегенди.
– Барыргъа сюе эсенг, бар, ол биягъы
атынга мин да, – дегенди хан.
Алсудур, ол биягъы аман атчыкъгъа
минип, элни къыйырына жетгенлей, аны
сыртха къыстап, кесини атыны тюклерин
къабындыргъанды. Олсагъатдан, «шып»
деп, тулпар аты жетгенлей, Тагъалекни
кийимлерин тешип, юсюне кесини
кийимлерин кийип, жаш, тулпар атына
минип, кетгенди. Бара-барып, бир уллу
сыртда маралланы отлай тургъанларын
кёрюп, атын чапдырып, барысын да, сюрюп,
бир дорбуннга жыйып, саууп, бир гыбыт
сют алгъанды да, атына минип, ызына
къайтханды. Къайтып келе, жолда ханны
тамата киеулерине тюбегенди. Ала
Алсудургъа:
– Къайдан келесе? – деп соргъандыла.
– Марал сют саууп, алып келеме,
къатыным ауругъан этеди да, анга
дарманнга, – дегенди Алсудур.
– Бизге да бир кесекчик сат, – деп
тилегендиле тамата киеуле.
– Мени сатар сютюм жокъду, – дегенди
Алсудур.
Ала дагъыда тилегендиле:
– Не десенг да, берирбиз, бизге бир
кесек сютчюк бер, тюненеден бери юйге
къурулай барыргъа уялып турабыз, –
дегендиле.
– Алай эсе, жауурунларыгъызгъа
тамгъамы салдырыгъыз, – дегенди
Алсудур.
Ала, жауурунларына тамгъа басдырып,
бирер кесек сют алып кетгендиле.
Алсудур да, башха жол бла барып, элни
къыйырына жетгенлей, атын къыстап,
Тагъалекни кийимлерин кийип, аман
атчыгъына минип, юйюне баргъанды.
Экинчи кюн ханны эки тамата къызы
ханнга бираз суу къошулгъан сютчюк
алып келгендиле. Хан, сютню ичип:
– Суу татыу этеди, – дегенди.
Андан сора гитче къызы бир челек марал
сютню, бир кесек топуракъчыкъ да
къошуп, алып баргъанды. Хан, сютден
ичип:
– Бу таза марал сют кёре эдим, бир кесек
кирлиди ансы, – дегенди.
– Да, атам, жер юйде топуракъ акъгъан
болур, – дегенди къызы.
Ол алай айтханда, хан аланы жер юйден аш
юйге кёчюргенди.
Марал сютню ичгенден сора, хан, бурун
кибик, сау болгъанды. Сау болгъанына
къууанып, билгичлени да чакъырып, уллу
саугъала бергенди.
Бир кюн биягъы билгичле, келип, ханнга:
– Сени жылкъынгда бир байталынг хар
кече сайын алтын жалкъалы, алтын
къуйрукълу бир тай табады. Аны тайын
ким урлай эсе да, хар кече сайын урлап
кетеди, – дегендиле.
Хан жылкъыны сакъларгъа эки тамата
киеуюн жибергенди. Ала эки кечени
кезиу-кезиу жылкъыны сакълап, жукъ да
кёрмей, къайтхандыла. Андан сора
Алсудур, ханнга барып:
– Эркинлик бер, бюгече жылкъынгы
сакъларгъа мен барайым, – дегенди.
– Да сен, барып, не кёрлюксе, барайым
дей эсенг, ол биягъы атынга мин да, бар,
– дегенди хан.
Алсудур, биягъы атына минип, элни
къыйырына барып, аны къыстап, кесини
атыны тюгюн къабындырып, тулпар атын
келтирип, анга минип кетгенди. Барып,
ханны жылкъысыны къатында тохтап, кече
жукъламай сакълагъанды. Бир заманда,
кечени кюндюзча жарытып, эмегенле
алтын къуйрукълу тайны алып бара
тургъанларын кёргенди. Атына минип,
чабып, ызларындан жеталмай, къайтханды.

Эрттенликде эртте туруп, атына минип,
къарап, эмегенлени ызларын тапханды да,
ол ыз бла барып, бир уллу къалагъа
тюртюлгенди. Алсудур, салып къалагъа
барып, эки эмеген тиширыу, алтын
тегенеге кюмюш чолпу бла сют къуюп,
алтын жалкъалы тайлагъа аны ичире
тургъанларын кёргенди. Ол, чабып барып,
эмеген къатынланы къолларындан кюмюш
чолпуну алып, алтын тегенеге
къакъгъанлай, тайла бары да жыйылып
къалгъандыла. Аланы жыйылгъанларын
кёргенлей, Алсудур, алтын тегене бла
кюмюш чолпуну алып, кетип башлагъанды.
Аны ызындан, «гур-гур» деп, алтын
жалкъалы жылкъы да кетип тебирегенди.
Бир кесек баргъанлай, Алсудурну
ызындан эки уллу эмеген жетгендиле да,
сермеп, Алсудурну бууаргъа
кюрешгендиле. Алайда, къазауат этип,
Алсудур, эки эмегенни да ёлтюрюп, алтын
жалкъалы жылкъыны алып, ханны эшик
аллына барып, салам бергенди. Хан,
саламын алып, бир да мардасыз къууанып:
– Аха, киеу, сен кесинги танытмай нек
тургъанса? – дегенди.
– Мени эки къулум къачып кетген эдиле
да, аланы сени элингде хапарларын
эшитип келген эдим. Мен былай кийинип
айлансам, танып, манга кёрюнмезле деп,
Тагъалекни кийимлерин кийип, – дегенди
жаш.
Хан:
– Алай эсе, сени къулларынгы табайыкъ,
не белгилери бар эди? –
деп соргъанды.
– Къысха иликлери бла жауурунларына
мени тамгъам салыныпды, –
дегенди Алсудур.
Олсагъатдан хан, саулай элни жыйып,
къаратханды, алай а тамгъа салыннган
адам табылмагъанды. Хан, сагъыш этип,
саулай элни жокълагъанды. Жангыз
кесини эки киеую болмаса, къаралмагъан
адам чыкъмагъанды. Алсудур, ханнга
айтып, эки киеуню, чакъырып, тешиндирип,
къарасала, къысха иликлеринде да,
жауурунларында да Алсудурну тамгъасы
басылып тургъанын кёргендиле.
– Тамам мени къулларым болгъанларына
не ишегигиз барды? – деп, Алсудур,
къулларын алып, элине кетерге
тебирегенди.
– Мени хатерим ючюн, къой, была бла
кюрешме, башларына азат эт, – деп, хан
Алсудурдан бек тилегенди.
Ханны эки киеую да, тамгъаны не ючюн
басдыргъанларын айтыргъа уялып,
ауузларындан сёз чыгъаралмай
къалгъандыла. Алсудур а ханнга:
– Сени хатеринг ючюн, киеулеринги
башларына азат этеме, – деп, къатынын
да алып, алтын къуйрукълу, алтын
жалкъалы жылкъыны да сюрюп, элине кёчюп
кетгенди.
Бир талай жылны кёрмей тургъан
къарындашын кёрюп, Сойнали бир да
мардасыз бек къууаннганды. Асыры
къууаннгандан, тогъуз кюнню бла тогъуз
кечени той-оюн этгендиле.
ЮЧ КЪЫЗ
Эртте-эртте бир элде бир киши
жашагъанды. Аны къатыны ёлюп, юч къызы
къалгъанды. Къызчыкъла бираз уллу, эсли
да болгъандан сора, элде бир къатын:
– Мени атагъызгъа алыгъыз, – деп, кюн
сайын алагъа ары-беричик берип,
терилтип башлагъанды.
Эм ахырында къызчыкъла кеслери,
аталарындан тилеп, анга ол къатынны
келтиргендиле. Къатын ал кезиуде
къызчыкълагъа ариу айтып тургъанды.
Сора , эригип, ауурсунуп, сабийле бла
аталарыны арасында тил этип, аланы бир
бирлерине эриши кёргюзтгенди. Бир кюн
къатын бла эри акъыллашхандыла да,
къатыны айтханды:
– Энди, киши, сен къызчыкъланы ючюсюн
да къоратыргъа керексе, – деп.
– Да къалай бла къоратайым? – дегенди
ол.
– Кишиге билдирмей, алма терекни
тюбюнде бир уру къаз, уруну юсюн кийиз
бла ариу жап, сора къызланы алып бар да,
аланы берлакъда къоюп, терекни башына
мин. Сора, терекни къакъ да, алмала,
«топ-топ» деп, кийизге тюшгенлей: «А-а,
маржа, чабыгъыз да, алмаланы жыйыгъыз!»
– деп къычыр. Ала, чабып, кийизге
миннгенлей, уругъа къуюлурла, башларын
бегит да, кел, – деп, къатын алай
юйретгенди.
Аталары хо дегенди. Къатыны юйретгенча,
баргъанды, уру къазгъанды, аны башына
кийиз жапханды. Сора сабийлерин элтип,
терекни къагъып:
– Хайдагъыз, кийизде алмаланы
жыйыгъыз! – деп къычыргъанды алагъа.
Ала уа, жукъ да билмей, юрюлюшюп, уругъа
къуюлгъандыла. Аталары уруну башын, ала
чыгъалмазча, кючлю бегитип кетгенди.
Къызла, не этерге билмей, энди болуру
болду деп, дыгаласдан, уруну бир жанын
къаза башлагъандыла. Къаза барып, бир
къама тапхандыла. Ол къазыудан къазып,
жерни тюбюн тешип, кёп баргъандыла эм
ахырында, тамам ёлюрге
тебирегенлеринде, эки таматасы
кичилерине былай айтхандыла:
– Энди ючюбюз бирге ёлюрге
тебирегенбиз, андан эсе сени ашайыкъ
да, биз сау къалайыкъ, – деп.
– Угъай, – деп, кичи эгечлери
унамагъанды. – Магъыз, мени юч алмам
барды да, аланы ашасагъыз, мени
къоярсыз, – деп, алмаланы экисин алагъа
берип, бирин да кеси ашагъанды.
Къызла къалкъыгъандыла. Гитчелери уа
жерни къаза кетгенди да, бир жерден
жарыкъ ургъанды. Къууанып, эгечлерин да
уятып, къазып, жерни башына
чыкъгъандыла. Чыкъсала – аллайгъа
чыкъсынла, бир ариу ат орун, атладан
башха жан-жаныуар да жокъ. Сора ала,
ызларына тешикге кирип, сейирге
жашыртын къарагъандыла. Бир заманда
атлагъа къараучу, келип, атлагъа
къурмач къуюп кетгенди. Ол кетгенлей,
къызла, жашыртын барып, къурмачдан
алып, ашагъандыла. Алай эте, талай заман
тургъандыла. Атла уа бир ханны атлары
болгъандыла. Сора бир кюн атлагъа
къараучу, келип, къарагъанды да, атла
суу-салам болуп тургъанларын кёргенди.
Алайда, марап, къызланы, тутуп, ханнга
алып келгенди. Ханнга
келтиргенлеринде, ол алагъа:
– Сиз кимни къызларысыз? – деп
соргъанды.
Къызла хапарларын айтхандыла.
– Жер тюбюне къалай тюшгенсиз?
Ала аны да айтхандыла.
– Энди сиз неге жарарыкъсыз? – деп
соргъанды хан.
– Мен бир кечеге бир аскерни, кийимин
тигип, атландыраллыкъма, –
деп, таматалары ханнга алай жууап
бергенди.
– Сен а неге жарарыкъса?
– Мен да ол аскерни, ашар азыгъын этип,
ашыраллыкъма, – деп, ортанчысы жууап
бергенди.
– Сен а не эталлыкъса?
– Мен бир жукъ да эталлыкъ тюйюлме,
жангыз жарарыгъым – эрге барсам, бир
алтын кекелли жашчыкъ бла бир алтын
чачлы къызчыкъ табарыкъма, – деп,
гитчелери да алай жууап бергенди.
Хан эки таматаны билген жумушларына
салгъанды. Гитче къызны да,
тёгерегинден къарауашла салып, ызы бла
некях этип, къатыннга алгъанды. Алай
бла, сабий табар айы чыкъгъанында, эки
таматасы, аны ханнга къатын болгъанына
зарланып, жаулукъ этип, аначылыкъ
этерик къарт къуртха бла сёзню бир
этгендиле. Ол а, харип, тап, айтханыча,
бир алтын кекелли жашчыкъ бла алтын
чачлы къызчыкъ тапханды. Алай
болгъанлыкъгъа къарт къуртха бла
эгечлери сабийлени орунуна, къатыннга
билдирмей, эки ит кючюкню салып,
тапханынг быладыла деп къойгъандыла.
Хан:
– Тапдымы эгечигиз алтын кекелли жаш
бла алтын чачлы къыз? –
деп соргъанында, ала:
– Табар, тапмай а, насыбы алай болсун,
табарын тапханды, – деп, ханнга, элтип,
кючюклени кёргюзтгендиле.
Хан, ачыуланып, къатынын кючюкле бла
бирге зинданнга салдыргъанды. Эгечлери
уа сабийлени, ол элден узакъ болмай, бир
чауулгъа атхан эдиле. Бир жарлы
къатынны уа бир сауула тургъан эчкиси
болгъанды. Эчки кюн сайын эмчеклери
бусу болуп келирге къалгъанды. Сора
къатын, не болгъанды мынга деп, эчкини
марагъанды. Эчки, тоюп келип, чауулда
жатханлай, ташны жанындан эки сабийчик
чыгъып, эчкини эмгендиле. Къатын,
сейир-тамаша болуп, сабийчиклени юйюне
келтиргенди. Ала ханны къатыны тапхан
алтын кекелли жашчыкъ бла алтын чачлы
къызчыкъ болгъандыла. Къатын экисин да,
жашыртын къарап, ёсдюргенди. Бир жол ол
аначылыкъ этген къарт къуртха, аланы
экисин да кёрюп, уллу тамаша болгъанды.
Сора, аман мурат бла, къызчыкъгъа былай
айтханды:
– Къызчыкъ, дунияда сенден ариу жан
жокъду. Бу алтын чачынга, бир жерде бир
алтын таракъ барды да, аны салсанг,
андан да ариу боллукъ эдинг. Ол таракъ,
ол жерде, ол жерде бир ханны къызыны
тарагъыды, – деп.
– Да аны къалай келтирирге боллукъду?
– деп соргъанды къызчыкъ.
– Анга къарындашчыгъынгы жибер, –
дегенди къарт къуртха.
Къызчыкъ къарындашчыгъын таракъгъа
жибергенди. Жашчыкъ, барып-барып-барып,
бир жерде олтургъанды. Алайда бир
жанындан чыгъып, биреу хапар соргъанды.
Жашчыкъ анга болгъанын айтханды.
– Энди, – дегенди ол адам, – ол таракъ
бир ханны къызыны тарагъыды. Сен, аны
алыр ючюн, мен айтхандан чыкъма. Ма бу
бёркню башынга кий. ол жерде, ол жерде
бир къала барды, къаланы тюбюнде къызны
къара аты тагъылып, аш ашай тура болур,
кирип, къара атны сауурусун къолунг бла
бир сыйпа. Ат, элгенип, кишнесе, жер
тебер, къаланы ташлары топ-топ деп
тюшерле, сен къоркъма, андан чыгъып, баш
къалалада бир кюн тийген юйге барырса.
Атны сылагъан къолунг бла тюртсенг,
эшикле ачылырла. Бёркню кийгенлей
турсанг, сени киши кёрлюк тюйюлдю. Ай
батаргъа, къыз жукъларыкъды, жукъласа,
таракъны ал да, кел.
Жашчыкъ, тамам ол адам юйретгенча этип,
таракъны алып келгенди. Эгечи,
къууанып, алтын таракъны салып
тургъанлай, къарт къуртха, аны кёрюп:
– Энди бу таракъ бек аламат болгъанды,
муну иесини бир алтын къобузу да барды.
Аны келтирсин, – деп, къызчыкъны
учундургъанды.
Къыз, биягъынлай, къарындашчыгъын
къобузгъа ийгенди. Жашчыкъ, бара-барып,
жолда биягъы ол адамгъа тюбеп, аны
болушлугъу бла къобузну къыздан алып
келгенди.
Къызчыкъ, алтын таракъны да салып,
алтын къобузну да согъа тургъанлай,
биягъы къарт къуртха, жашчыкъны энтта
ёлмей келгенин кёрюп, къызгъа кирип:
– Энди бу къобузну иеси къызны бир
аламат алтын кюзгюсю барды.
Къарындашынг аны алып келсе, сора
сенден насыплы адам болмаз, –
дегенди.
Къарт къуртха кетгенлей, къызчыкъ
къарындашына:
– Бар, энди ол къызны кюзгюсюн алып кел,
– дегенди.
– Аны келтириу жаннга къоркъуулуду, –
деп, къарындашы эгечине алай
билдиргенди.
Болсада, къыз къоймагъандан сора, ол
биягъы кишиге баргъанды.
– Энди уа нек келесе? – деп соргъанды
ол киши.
– Къызны кюзгюсю бар хапары барды. Аны,
алып, эгешчигиме элтирикме, – дегенди
жаш.
– Алай эсе, ызынга къайт да, бу садакъны
эгечинге бер. Кюн сайын сынап турсун,
сют чыкъса, къайгъырмасын, къан чыкъса,
сени излеп, ызынгдан келсин, – деп, киши
бир садакъны берип жибергенди.
Жашчыкъ, барып, эгечине садакъны берип:
– Кюн сайын садакъны сына, сют чыкъса,
истеме, къан чыкъса уа –
мени изле, – деп, аны къызгъа къоюп,
жолуна кетгенди.
Сора биягъы кишиге келгенди. Ол а анга:
– Энди бар, алгъынча этип, къалагъа кир,
кюзгюню манга келгинчи ачма, – деп
ийгенди.
Жашчыкъ хо дегенди. Алай
болгъанлыкъгъа, алтын кюзгюню
алгъандан сора, аны ачама деп, къызны
уятып къоюп, тутулгъанды. Сора къыз,
кюзгюню да сыйырып, жашчыкъны да,
ёлтюрюп, тышына атханды. Эгешчиги кюн
сайын садакъны сынап тургъанды. Сют
чыгъа келип, бир кюн къан чыкъгъанды.
Къыз, жиляй, къарындашын излей, кетип
бара, ол биягъы кишиге тюбегенди.
– Жол болсун, иги къыз!
– Сау бол!
– Нек жиляйса?
– Былай-былай.
– Алай эсе, энди сен мен айтханча эт, –
дегенди киши. – Ол жерде, ол жерде
къарындашынг, ёлюп, бауурундан
къапланып турады. Насыбынг болса, ол
къызгъа кёрюнмей, къарындашынга
жетерсе. Жетгенлей, юсюне къаплан да,
хайда жиля, ханны къызы, кёрсе: «Бери
тур, жиляма. Къарындашынгы сау этейим»,
– дер. «Къара атымы жаны ючюн,
хамайылымы хакъы ючюн», – демесе, анга
ийнанма. Алай айтса, турурса. Сора
кёрюрсе не болгъанын. Бар, хайда, иги
жолгъа.
Къызчыкъ, кишиге кёрюнмей, барып,
ёлюкге къапланнганды. Сора жиляп
башлагъанды. Аны тауушуна ханны къызы,
чыгъып келип:
– Къой, бери тур, мен къарындашынгы сау
этейим, – деп кюрешгенди.
– Угъай, алдагъан этесе, сау этерик
тюйюлсе. Мындан башха мени атам-анам
жокъ, эгечим-къарындашым жокъ, – деп,
къатыдан-къаты жилягъанды къыз.
Ханны къызы, къарап туруп:
– Бери тур, къара атымы жаны ючюн,
хамайылымы хакъы ючюн, сау этерме, –
дегенди.
Ол заманда къызчыкъ къопханды. Ханны
къызы, алайда жашны сау этгенди да,
экисин да, алып, къалагъа элтгенди.
– Сиз инжилип айланасыз, – деп, юч
кюнню, къонакъ этип, ариу къаратханды.
Тёртюнчю кюн, мени алсын деп, жашха
келечи ийгенди. Алайда хо болуп, жаш
ханны къызын алып, жети кюн бла жети
кечени той-оюн этгендиле.
Сора бир кюн ханны къызы айтханды
жашха:
– Энди сен да, мен да, мени атам да, сени
эгечинг да бир жерге къонакъгъа
барабыз.
– Къонакъгъа барсакъ, барырбыз, алгъа
сен манга ол кюзгюнгю бир кёргюзт, –
дегенди жаш.
– Аны анда кёрюрсе, – дегенди къыз.
– Кимге барлыкъбыз?
– Аны анда билирсе.
– Хайыр, болсун! – деп, тёртюсю да, кёп
алтын, кёп хазна алып, тёгереклеринде
да аскерлери бла, жолгъа чыкъгъандыла.
Биргелерине тебиреген хан – къызны
атасы – былагъа жолда тюбеучю адам
болуп чыкъгъанды.
Бара-барып, ингир бола, бир ханны
къаласына жетгендиле. Алайда эки хан
бир бирине къонакъ-къонакъбай
болгъандыла. Ол а жаш бла къызны
аталары болгъанды. Ашап-ичип да
бошагъандан сора, къонакъбай хан:
– Да, къонакъла, айтыгъыз хапар,
къайдан ахшы жолдансыз? – деп
соргъанды.
– Кёз кёрген хапармы, къулакъ
эшитгенми? – деп соргъандыла келгенле
да.
– Аман къулакъ нени да эшитеди, кёз
кёргенни айтыгъыз, – дегенди хан.
– Алай болса, адамларынгы ичгери жый, –
дегендиле да, жыйдыргъандыла.
– Жыйылдыгъызмы?
– Хау, жыйылдыкъ.
– Энди эшикдеги юйге кирмесин, юйдеги
эшикге чыкъмасын, – деп, эшикге
мыртазакъла салдыргъандыла.
– Барыгъыз да бери къабыргъагъа
къарагъыз, – дегенди да, ханны къызы,
барын къабыргъагъа къаратып, кюзгюню
ачханды.
Ачса уа, аллайны ачсын: анда ол
къызчыкъгъа бла жашчыкъгъа болгъан
затла барысы да кёрюнюп башлагъандыла.
Аналары ёлюп, юч къызчыкъны ёксюз
къалгъанлары, ол къатын, аланы
терилтип, аталарына баргъаны, алагъа
ёгелик этгени, аталары, уру къазып,
къызланы атханы, жерни тюбюн къазып,
къызла ат оруннга чыкъгъанлары, ханда
тургъанлары, гитчелери ханнга
баргъаны, алтын кекелли жашчыкъ бла
алтын чачлы къызчыкъ тапханы, аланы
эгечлери, элтип, чауулгъа атып,
орунларына ит кючюкле салгъанлары,
къатынны зинданнга кючюкле бла бирге
атылгъаны, жарлы къатын къызчыкъны бла
жашчыкъны келтирип, ёсдюргени, къарт
къуртха, жашны ёлтюрюр мурат бла,
таракъгъа, къобузгъа, кюзгюге ийгени,
къызчыкъны къарындашын излей баргъаны,
къарындашыны ёлгени, сау болгъаны, эм
ахырында ханны къызы жашха баргъаны,
сора тёртюсю да, къонакъ болуп, бери
келгенлери, барыны да ол кюзгюге къарай
тургъанлары – битеу ол затла ачыкъ
кёрюннгендиле.
Алайда хан жашын-къызын, келинин,
жууугъун – барын да къучакълагъанды.
Сора:
– Къатын къайдады? – деп соргъанды.
– Турады зинданда, – дегендиле.
– Терк чыгъарыгъыз!
Къатынны да, эки итни да алып
келгендиле.
Кюзгюню анга да кёргюзтгендиле. Хан,
саулай халкъны жыйып, къарт къуртханы
бла эки къайын къызын, юч эмиликни
къуйрукъларына байлатып, пара-чара
этдиргенди. Алайда алтын кекелли
жашына ханлыгъын бергенди. Жаш хан, ол
жарлы къатыннга да бир къала ишлетип,
ёлгюнчю, иги къарагъанды, кеси да ол
элге ханлыкъ этип къалгъанды.
Аны кёрмегенибиз кибик, ауруу-талау
кёрмей къалайыкъ.
МАКЪА КЕЛИН
Эртте-эртте бир ханны юч жашы
болгъанды. Хан, алагъа къатын алыргъа
тебирегенинде, юч садакъ этдирип:
– Бу садакъла бла ючюгюз да юч окъну
ёрге атыгъыз да, къайсыгъызны огъу
кимни жерине тюшсе да, андан къыз
алырма, – дегенди.
Атхандыла да, эки тамата жашыны
окълары, баргъандыла да, эки ханны от
жагъаларына, кичиники уа – макъа кёлге
тюшгендиле. Не мадар этерик эди, хан эки
уллу жашына ол эки ханны къызларын
алгъанды. Кичисине да, макъа кёлге
барып, бир макъа къызны алып келгенди.
Хан эки таматасын къатынлары бла эки
уллу къалагъа салгъанды, кичи жашын а
къатыны бла баугъа ийгенди. Сора, бир
ыйыкъдан:
– Къайсы кирсиз, кирли тура эсе да, юч
келиниме да жашыртын бир къарап
келейим, – деп баргъанды.
Барып, эки тамата келинине
къарагъанында, кирли, хылы-мылы
тургъанларын кёргенди. Болумларын не
аз да жаратмай:
– Энди гитче келиним макъа къызгъа да
бир барайым, – деп тебирегенди хан.
Барса, бауну тёгереги – сап-сары алтын,
тюбю да чыммакъ кюмюш болуп, макъа да
адам сыфатха кирип тургъанын кёргенди.
Сора, ол эки келинин да алай эриши
кёрюп, гитче келинин алай ариу кёрюп
келгенинде, ханны анга, аны ариулугъуна
кёзю къарап, кеси кесин аурутхан кибик
этип, жатханды да:
– Мен ёллюкме да, ёллюкме, жашларымы
жыйыгъыз, осуят этеме, –
дегенди.
Керти да:
– Хан ауруйду, жашларына осуят этеди! –
деп, къатыны, къайгъылы болуп, барын да
жыйгъанды.
Хан, жашларын къатына чакъырып, бек
тамата жашына:
– Барып, бир къулакъдан суу алып келип,
ичирсенг, сау боллукъма, – деп, бир
къулакъны юйретип ийгенди.
Ортанчысына да:
– Барып, ол жерде бир тюзде ёсген алма
терекден бир алма келтирип, аны
ашатсанг, сау боллукъма, – деп, аны да
ол жумушха ийгенди.
Гитче жашына да:
– Бир жерде эки къая бир бирлери бла
уруша турадыла. Ол эки къаяны
артларында тюбю – алтын, башы – кюмюш
бир туз кели барды, ол келини, алайлай
алып келип, тузундан жалатсанг, сау
боллукъма, –
деп юйретгенди.
Жашлары, юйлерине барып, къатынларына
аталарыны буйрукъларын билдиргендиле.
Кичи жашы да, бек мудах болуп, макъа
къатынына хапар айтханды.
– Аны ючюн нек мудах боласа? – дегенди
макъа къыз.
– Да, мудах болмай, не этейим, ол эки
къаяны ортасына кирирге менден сора да
кёпле мурат этгендиле, алай а ала, бери
чыгъалмай, ёлюп-ёлюп къалгъандыла ансы,
– деп, жаш ахтыннганды.
– Къоркъма сен аны ючюн, мен ол
хапарланы эрттеден бери эшитеме. Ол
къаялагъа барып, киши ызына
къайтмагъанын сени атанг да бек уста
биледи. Алай а ол, сени ары ийип, сен
андан келмей къалсанг, мени алыргъа
умут этеди. Мен аны билеме, – деп,
атасыны муратын жашына айтханды. Сора,
эрини къолуна бир темир ийнени берип: –
Къатыныма тогъуз къат темир буруу
болсун, – де да, бу ийнени, мени
тёгерегиме айландыр да, элтип, макъа
кёлге ат. Ийне кёлге тюшгенлей,
юйюбюзню тёгереги тогъуз къат темир
буруу болур. Кёлден бир къара къатын
чыгъар, ол чыкъгъанлай, сен анга
кюнахшы бер, саламлаш. Ол сени макъа
кёлге элтир, къоркъмай, аны ызындан бар,
– деп юйретгенди.
Жаш барын да къатыны юйретгенча
этгенди. Ийнени кёлге атханлай, тогъуз
темир буруу болгъанды. Кёлден бир къара
къатын чартлап чыкъгъанды. Жаш анга
кюнахшы бергенди, сора къатын жашха:
– Кел ызымдан, юйге барайыкъ, –
дегенди.
Къара къатынны макъа кёлню тюбюнде
къаласы болгъанды. Ол жашны ары
элтгенди да, олтуртханды, ашатханды,
ичиргенди. Андан сора, жашны эки
артмагъын къуйрукъдан, этден толтуруп,
бир тайчыкъны да башындан тутдуруп,
макъа кёлден тышына чыгъаргъанды.
Тайчыкъгъа жаш жюген салгъанында, ол
экижашар тай болгъанды. Иер
салгъанында – ючлю, айылларын
къысханында – тёртлю, юсюне
миннгенинде – бешли, къамичи бла
ургъанында, алтылы болгъанды. Сора ол
тайчыкъ, бир атлап, кюнлюк жолгъа
жетгенди. Атха да къууанып, жаш кетип
тебирегенлей, къара къатын анга:
– Сен атны, баргъан жеринг таба
айландырып, бошлап къойгъан болмаса,
ары-бери бурма, ат жолун кеси биледи.
Сора тюз эки къаяны къатына
жетгенинглей, къамичини жерге ур. Сени
къамичи тауушунга эки къаяны ортасы
ачылгъанлай, атынгы ур да, эки къаяны
орталарына кир. Кирсенг, ол тюбю –
алтын, башы – кюмюш туз келини эки
жанын эки эгер ит сакълап тура болурла.
Сен ол эгер итлеге артмагъынгдан бир
къуйрукъну алып ат. Сора итле къуйрукъ
ючюн бир бирлерине болгъан сагъатда,
туз келини ал да, къач. Эки къаяны
ортасындан чыкъгъанынглай, ызынга
айлан да, бир къуйрукъну чыгъар да:
«Къургъакъсып, андан тюйюше болурсуз,
харипле!» – де да, аны эки къаяны
ортасына ат. Къуйрукъну алай этсенг,
эки къая бир бирине жабышып
къаллыкъдыла, эгер итле да сени
жеталлыкъ тюйюлдюле, – деп юйретгенди.
Жаш салып уруша тургъан эки къаяны
арасына баргъанды. Алайда, ол къатын
айтханча этип, «шап» деп, къамичи бла
жерни ургъанды. Аты, жангыз
секиргенлей, уруша тургъан эки къаяны
бир жанына ётгенди. Ётюп къараса –
алтын туз келини эки жанын эки эгер
сакълап тура эди.
Алайда эрлай, артмагъындан чыгъарып,
бир къуйрукъну итлеге атханды. Итле
къуйрукъ ючюн жагъалашханларында, жаш,
туз келини алып, уруша тургъан къаяланы
ортасы бла чыкъгъанды. Эрлай,
артмагъындан биягъы къуйрукъну алып:
– Къургъакъсып, ол себепден тюйюше
болурсуз, – деп, аны эки къаяны
ортасына атханлай, къаяла бир
бирлерине жабышып къалгъандыла.
Туз келини да алып, жаш юйюне келгенди.
Ханнга:
– Гитче жашынг келгенди, – деп хапар
айтханларында, ол сау къайтып келгени
ючюн, ачыудан, жашны атасыны кёлю
азгъанды.
Жаш, туз келини келтирип, атасына
туздан жалатып, къатынына баргъанды.
«Жашым келлик болмаз, мен аны къатынын
алайым», –
деп, атасы, жаш, кете туруп, къатыныны
тёгерегине этген тогъуз къат буруудан
сегизин кесип бошап, тогъузунчусуна
жетип тура эди. Жаш къатынына, барып,
туз келини келтиргенин, эки къаяны
арасына къалай киргенин, эгерледен
къалай къутулгъанын айтханды. Макъа
къыз эрине, чыгъарып, бир оймакъ берип:
– Ма, бу оймакъны алып бар да, биягъы
макъа кёлге ат, оймакъ ары тюшгенлей,
биягъы къатын чыгъар. Сен аны бла
саламлаш, кюнахшы бер, атынгы алып
келгенме деп, атын берип, ызынга
къайтып кел, –
деп юйретгенди.
Ол да, атны элтип келип, олтуруп
тургъанлай, эшикден бир адам:
– Бери чыкъ, атанг ауруп турады,
къыйынды! – деп къычыргъанды.
Жаш атасына баргъанды. Баргъанында,
атасы къыйналып тура эди. Къалгъан
жашларына жукъ да айтмагъанды, гитче
жашына уа:
– Энди мен ёлеме да, ёлеме. Мен ёлгюнчю,
сен, бар да, ахыратда мени анамдан мени
къара билеуюмю алып кел, – дегенди.
Сора жаш атасына:
– Ол бирси жашларынга жукъ да айтмай,
артыкъ мени жер-жерлеге нек иесе? – деп
соргъанды.
– Аладан эсе, сени бек сюеме, сен бар, –
дегенди атасы.
Жаш, бек мудах болуп, юйюне келгенди.
Аны алай кёргенинде, къатыны:
– Былай мудах нексе? – деп соргъанды.
– Да мен, мудах болмай, не этейим, атам
энтта да, ауруйма деп, жатханды. Манга
энди, ахыратха бар да, анамдан къара