Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 01

Къарачай-малкъар
халкъ жомакъла
Эки китап тобламасы
Басмагъа жарашдыргъан –
Мусукаланы Сакинат
Экинчи
тому
Нальчик «Эльбрус» 2012
АТЧАХ УЛУНУ КЮЙЮЗЮ,
ХАН УЛУНУ КЮЗГЮСЮ,
ЖАБАГЪЫЛЫНЫ АЛМАСЫ.
АКЪТАМАКЪНЫ УА КЪАЙСЫ АЛДЫ?
Ханны къызыны несин айтаса! Ол, эриши
болса да, къалгъан къызланы ариулары
бла тенг эди, ариу болса уа, ол, тап,
кёкден тюшгенди деп айтылгъан бир
ёмюрле болгъандыла. Ол себепден: «Ханны
къызы кибик!» – деп халкъны ауузунда
жюрюгенди.
Анга кёре, ханны къызы, кеси сайлап,
жашладан бек бачамасына баргъан, аллай
адет бар эди.
Хан къызла, эрге чыгъардан алгъа, аланы
тилеген жашланы къыйын жумушла бла
сынагъандыла. Таза да жигитлигин
кёргюзталгъан жашха, жарлыды, байды,
бийди, къулду деп да къарамай,
баргъандыла.
Хапарда айтылгъаннга кёре, озгъан
ёмюрледе бир бай ханны жангыз бир ариу
къызы болгъанды. Ол хан бир кюн, къызын
кесине чакъырып:
– Къызым, энди мен къартма. Кесим
саулай сени эрге берирге сюеме.
Къыралымда кимни сайлай эсенг да, айт,
– дегенди.
Къызы, уялып, бети къызара:
– Атам, мен айырма жигитлиги
болмагъаннга барлыкъ тюйюлме. Халкъны
жыйып, уллу чариш ёч сал да, ким хорласа
да, анга барырма, –
деп, сёз бергенди.
Хан къызы айтханны битеу халкъына
билдиргенди. Чаришни этер кюнюн да
белгилегенди.
О-ой, ханны ол хапары жайылгъандан сора
уа, несин айтаса, эл-элде «менме» деген
жашла, бир бирге эришип, хазырланадыла.
«Ханны акътамагъын ким алса да,
кёрейик», – деп, жер-жерде жашла
жыйылып ёчешедиле.
Энди, «ат чапса, ит да чабар» деп, ол
эллени биринде бир ёксюз жашчыкъны бир
жабагъылы тайчыгъы болгъанды. Ол да,
ханны къызын алама деп, жабагъылы тайын
аяусуз чаришге жарашдырады.
– О-ой, бу жабагъылы сау болуп, ханны
къызы кимге ычхынырыкъды?! – деп, халкъ
масхарагъа жюрютеди.
Болсада, ёксюз жашчыкъ, аны ючюн
къайгъырмай, жабагъылы тайын
сылап-сыйпап, жарашдырады. Ол себепден,
жашны кесине да «Жабагъылы» деп атап
къоядыла.
Чариш башланыр кюн жетгенде, битеу
халкъ жыйылып, тул-туманча болады.
Адамла, бир бири аллына ётюп, бир бирини
юсю бла башларын ёрге созуп, жут къарап,
сакълайдыла.
Тамашагъа сен къара! Бир кесекден ханны
акътамакъ къызы, кюнча жарытып, халкъны
бир жанындан чыгъады. Юсюнде алтын,
жаухар бла жасалгъан кийимлери халкъны
кёзюн къамата, эки шапа къызы эки
билегинден тутуп, аны бийик тоханагъа
миндиредиле.
Ол заманда халкъны кёзю, барын да
унутуп, жангыз анга аралып къалады.
Акътамакъны шапа къызлары да андан
эриши уа тюйюл эдиле, алай, не файда, аны
ханлыкъ аты аланы ариулукъларына
мутхуз булутну жайып эди сора.
Хан ёзюрлери бла майданнга чыгъады.
Чаришге барлыкъ жашла гюрюлдеп
жетедиле. Жабагъылы да, тайчыгъына
минип, ала бла келеди. Халкъ, аны
кёргенде: «О-о-й, бу уа не этеди?! Антсыз
эди, андан а къуш да къутулмаса!» – деп,
харх боладыла.
Болсада Жабагъылы аны ючюн буюкъмады.
Бир талай жюйрюк атлыла бла ол да кетди.
Чабар жерлери жыйырма къычырым эди деп
хапар алайды.
Энди барыр жерлерине жетип, атланы
чаришге бошладыла.
Атла къанат таууш этип тебиредиле. Бири
алгъа оза, бири да артха созула, узакъ
бардыла. Ахырында ючеулен алгъа
айырылдыла.
Бири – патчахны жашы, бири – бир ханны
жашы, бири да – Жабагъылы. Была ючюсю
да, кепге ургъанча, теппе-тенг болуп,
белгиленнген чекден ётдюле.
Андан сора чариш бошалды.
Ханны къызы, халкъ чачылгъандан сора,
ол теппе-тенг келген юч жашны кесине
чакъырады. Жашладан бири Гонай
патчахны, бири Шам ханны жашы эди деп
хапар алай жюрюйдю. Ючюнчюлери уа ёксюз
Жабагъылычыкъ болгъанды.
Жабагъылы ала бла тенг келген эсе да,
алай а ханны къызындан аны аз да умуту
жокъ эди.
Энди къыз аланы кёрюрге сюйгенде, ол
эки жаш ёксюз жаш бла бирге барыргъа
унамагъандыла, аны къой да, атларын аны
жабагъылы тайы бла бир жерде тагъаргъа
да унамагъандыла. Алай болгъаны ючюн,
къыз аланы, сёзлерине тынгыламай,
кесини салгъан жоругъуна
бойсундургъанды.
Атлары, кеслери да бир эки-юч кюн
солугъандан сора, къыз, ючюсюн да
чакъырып:
– Энди сиз манга ючюгюз да бир кибик
даучусуз. Мен сизни ючюгюзге да бирча
баралмайма. Биринге барып, биринги
къояргъа да жарамайды. Ол себепден сиз
энтта бир сынаудан ётерге керексиз, –
дейди. –
Аны ючюн а сиз ючюгюз да жыллыкъ
жолоучулукъгъа чыгъыгъыз. Бир жылдан
сора, унутулмаз бир саугъаны алып,
сизден манга къайсыгъыз келсе да, мен
анга барырма. Ол затны болдурур ючюн,
сиз, бир жылны жюрюп, юч жол
айырылгъаннга жетериксиз. Хар биригиз
ол юч жолдан бири бла кетерсиз.
Ызыгъызгъа къайтханда уа, ол юч жол
айырылгъанда бирге тюбеп, манга ючюгюз
да бирге келирсиз.
Жашла ючюсю да атланадыла. Жюрюй,
айлана, къыдыра, кёп тюрлю
къыйынлыкълагъа тюбей, ёксюз жашчыкъны
сыйсызлай, хыликкя эте, ахырында юч жол
айырылгъаннга жетедиле.
Ол эки жаш кеслери сайлагъан бирер жол
бла, Жабагъылы да ючюнчю жол бла
кетедиле.
Азмы бардыла, кёпмю бардыла, аны ким
билсин, барып-барып-барып, ахырында
патчах улу Кюйюзлю шахаргъа, хан улу
Кюзгюлю шахаргъа тюшдюле. Жабагъылы да
Дарман алмалы шахаргъа келип тохтады.
Ол а аллай шахар эди, хапарда
айтылгъаннга кёре, ырахын
жаныуарлагъа, къанатлылагъа да ол
шахарны алма ийиси дарман бола эди.
Энди ол юч жаш, юч шахарны къыдырып,
талай заман оздурадыла.
Патчахны жашы, шахарны ортасына
киргенде, орамла къатапа кюйюзле бла
тёшелип, бийик къат-къат мермер ташдан
ишленнген юйлени юслерине да сыйлы
жибек къатапа кюйюзле жайылып
тургъанларын кёреди. Базарлада,
тюкенледе, бирин кёрсенг, бирин
унутурча, тамаша, ариу согъулгъан
накъышлы кюйюзле топпа-толу. Жаш ханны
къызына аладан, сайлап, бирин алады.
Хан улу да, Кюзгюлю шахаргъа киргенде,
къалала кибик юйлени къабыргъалары
кюзгюден ишленип, орамда жюрюсе,
кюзгюледе кесин кёрюп айланды. Кюзгю
базарлагъа барып, ол да хан къызына
саугъагъа тёгереги алтын бла сырылгъан
бир аламат кюзгю алды.
Жабагъылы уа, Дарман алмалы шахарны
базарларын къыдыра барып, биреу жаш
ёмюрюнде не эшитмеген, неда кёрмеген
аллай тамаша, ариу алмала сата тургъан
жерге келди. Ол алмала сатылгъан
тюкенни къабыргъасында: «Эй, адамла,
алыгъыз, алыгъыз! Бу алмала
ауругъанланы ёлюр аурууладан сау
этедиле, адамны ёмюрюн узакъ созадыла!»
–
деп жазылып тура эди.
Жабагъылы, олсагъатдан, сайлап, бир
аламатын алып, къысха ызына къайтып
кетди.
Мычымайын ол юч жол айырылгъаннга
келип тохтады. Эки нёгерин алайда
тапмады. Бир бёлек заманны сакълады.
Ахырында ала да бир биринден узакъ
кечигип келдиле.
«Аха, ким не тапды?» – деп сорушдула.
Бири, махтанып, кюйюзюн жайды, бири,
базынып, кюзгюсюн сюеди, Жабагъылы да,
хуржунундан чыгъарып, алмасын
кёргюзтдю.
– Ой, сен а, харип, не болмазлыкъ затны
алгъанса, эшита, сен, ары-бери
жайылыргъа къоркъуп, муну жол жанында
терекден юзюп келесе, –
деп, харх болдула.
Болсада Жабагъылы, анга да ёкюнмей:
– Сиз, патчах улула, сандырамагъыз. Мен
келтирген бош алма тюйюлдю. Ёле тургъан
адам, муну къапса, сау болуп къалады. Бу
аллай дарман алмады, – дегенде, ала
Жабагъылыны ёлтюрюрге оноулашдыла.
Алай Акътамакъ, ючюгюз да бирге келигиз
дегени себепли, билир деп, къоркъдула.
«Меники ахшыды!» – деп бири. «Угъай,
сеникинден меники ахшыды!» – деп да
бири, кёп даулашдыла.
– Айтханма да, ёле тургъан, мени алмамы
къапса, сау болуп къалады, – деп
Жабагъылы айтды.
– Мени кюйюзюме миннген, кёзню жумуп
ачхынчы, жерни этегине жетеди, – деп,
патчах улу сюелди.
– Мени кюзгюме къарагъан а дунияны
къалайдагъысын да кёрюп турады, – деп,
хан улу махтанды.
Ол заманда ючюсю да кюзгюню алып,
къарайдыла да, Акътамакъ, къыйын ауруп,
ёле тургъанын кюзгюде кёредиле.
Олсагъатдан патчах улуну кюйюзюне
минип, учадыла да, кёзню жумуп ачхынчы,
атлары, кеслери да Акътамакъны
арбазына тюшедиле. Жетселе, халкъ, аны
юсюне басынып, жиляу эте, Акътамакъ да
ахыр тылпыуун ала тургъанлай келедиле.
Олсагъатдан Жабагъылы, ёксюз жашчыкъ,
хуржунундан чыгъарып, алманы
Акътамакъгъа къапдырады. Аны
къапханлай, Акътамакъ, жукъудан
уяннганча, сау болуп къалады.
Энди ол юч жашны арасында уллу даулаш
къозгъалады. Кеслерине халкъны
къаратадыла.
Жашланы даулашлары ма былай болгъанды:
– Мени кюзгюм болмаса, биз, Акътамакъны
жан ауулда тургъанын билип, анга
ашыгъаллыкъ тюйюл эдик. Ол себепден
Акътамакъ манга тийишлиди, мен
аллыкъма, – дейди хан улу.
– Угъай, сени кюзгюнг бла, ауругъанын
кёргенликге, не эталлыкъ эдик,
билгенден башха? Мени кюйюзюм бла уа
жыллыкъ жолну бир такъыйкъагъа
келгенбиз. Ол себепден, Акътамакъ манга
тийишлиди, мен аллыкъма, – деп, патчах
улу сюелди.
– Эй, патчах, хан улулары! Экигиз да тюз
айтмайсыз. Кюзгю бла кёрсегиз да, аны
кибик, кюйюз бла жетсегиз да, андан
башха жукъ эталмай, Акътамакъ да ёлюп,
сиз да сирелип къаллыкъ эдигиз. Мен а,
алманы къапдырдым да, аны сау этдим.
Энди Акътамакъ мениди, алгъан да мен
этерикме, – деди Жабагъылы.
Даулаш ёртенча жанды.
– Мени кюзгюме къарап билмесек, сен
къайда эсе да алманг бла
тургъанлыкъгъа, къыз ёлюп къаллыкъ эди,
– деп, хан улу сюелди.
– Тап, ауругъанын билип турсагъыз да,
мен кюйюзюм бла алай терк жетдирмесем,
экигиз да не эталлыкъ эдигиз?! – деп,
патчах улу тохтады.
– Да сиз, кюзгю бла кёрюп, кюйюз бла
терк жетгенликге уа, не эталлыкъ
эдигиз? Алма болмаса, къыз ёллюк эди, –
деп, Жабагъылы да бек къызып сёлешди.
Энди даулашны ахыры халкъны
масагъатына берилди. Акътамакъ да энди
ол ишни халкъны оноууна къойду.
Халкъны арасында да даулаш кёп болду.
Масагъатчыладан бири: «Анга
тийишлиди!» – деди. Бири да: «Угъай,
мынга тийишлиди!» – деди. Дагъыда
бирлери да: «Угъай, анга да, мынга да
тюйюл, бирсине тийишлиди!» – деди.
Сёзню къысхасы, биз эшитгеннге кёре, ол
даулаш бир бёлек заманны, халкъны эсин
кесине буруп, сюзюлалмай тургъанды.
Ахырында масагъатчыла, тёрени эбин
табып, бир оноугъа келдиле:
– Биринчиси, жашла, хан улуну кюзгюсю
болмаса, Акътамакъны ауругъанын билип,
ашыгъырыкъ тюйюл эдиле. Экинчиси,
патчах улуну кюйюзю болмаса, терк
жеталлыкъ тюйюл эдиле. Ючюнчюсю,
Жабагъылыны алмасын къапмаса,
Акътамакъ сау къалмай эди. Была ючюсю
да бир кибик жигитлик кёргюзтгенлери,
сёзсюз, кертиди. анга даулаш да жокъду.
Алай а, хан улуну кюзгюсю сынмагъанды,
сауду; патчах улуну кюйюзю да
жыртылмагъанды, ол да тургъаныча
турады. Экисин да хатасыз, чыпсыз
иелерине къайтарыргъа боллукъду.
Жабагъылыны уа алмасы ашалгъанды,
жартыды. Аны иесине саулай къайтарыр
мадар жокъду. Ол себепден Акътамакъны
Жабагъылы алады, – деп, халкъ алай
тохташдырды.
О-о-й, аллай тамашагъа сени жауунг
къарасын: патчах улу башын къашый, хан
улу да бурунун тарта къалдыла.
Ой, зауаллы Жабагъылы да кюн таякълача
жылтырагъан, толгъан айлай жарытхан
Акътамакъны учурду.
Дуниягъа аты айтылгъан Акътамакъны
алгъандан сора, жашаууну уа несин
айтаса, алагъа сиз бюгюн да бир
къарагъа эдигиз!
ЗАР КЪАРЫНДАШЛА
Эртте-эртте бир ханны юч жашы
болгъанды. Бирде, ханны жылкъысы
сюрюлдю деп, къуугъун келгенди. Хан, аны
эшитгенде, уллу къайгъыгъа къалгъанды.
Ханны алай къайгъы этгенин кёргенде,
эки тамата жашы, жарашдырылып, жылкъыны
излей кетгендиле. Жашла кёп
айланнгандыла, болсада жылкъыны
табалмагъандыла.
– Къартлыгъымда, жылкъымы урлатып, мен
къалай жашау этейим?! – деп, хан
жиляргъа, тарыгъыргъа къалгъанда, аны
алай инжилгенин кёрюп, ханны кичи жашы
жылкъыны излерге тебирегенди. Хан анга:
– Къой, сен табар жерде болса,
къарындашларынг да табар эдиле, –
дегенди.
Болсада жаш тохтаргъа унамагъанды.
– Угъай, атам, мен да бир жайылайым, –
деп, атланып кетгенди.
Жаш, айлана-жюрюй, бара-бара, бир
таулагъа жетгенде, тау тюбюнде бир
эмеген къатынны кёргенди. Эмеген
къатын, эки эмчегин эки инбашына атып,
жерни жарылгъанын жамай тура эди. Жаш,
жанлай барып, аны бир эмчегин ауузуна
салып:
– Ай, анай-анай! – деп сёлешгенди.
Эмеген къатын, артха айланып:
– Ай, бир женгил бала болдунг ансы,
нечик татлы къабын боллукъ эдинг! –
деп, ёкюнюп, кючсюннгенди.
Эмеген къатын, жашчыкъны кесине бала
этип, ызы бла нек айланнганын, не
излегенин соргъанды.
Жаш:
– Анай, бизни жылкъыбыз сюрюлгенди да,
мен аны излей чыкъгъанма. Энди къайры
барыргъа билмейме, – дегенди.
– Да, тапсанг, жылкъыны къалай сюрюрге
умут этесе? Аны къалауурлары бардыла.
алай болсада сен, бар да, сюрюрге кюреш!
Таза сюралмаздан болсанг, не деселе да,
ала айтханны этерсе, – деп, эмеген
къатын анга жылкъыны болгъан жерин
юйретгенди.
Жаш:
– Бек ахшы, – деп, ол юйретген жерге
тебирегенди.
Алайдан айырылгъандан сора, юч кюн
жюрюп, жаш бир уллу ёзеннге жетгенди.
Сынчылап къараса – атасыны жылкъысы
алайда отлай тургъанын кёргенди.
«Да, энди Аллах берди, сюрюп кетейим», –
деп, гюрюлдетип къуууп тебирегенлей,
жылкъыны тёгереги жилянладан чалы
буруу болуп къалады. Алай болгъанда,
жаш этмеген амал къалмайды, алай
жилянланы хорлаялмайды. Ол да не этерин
билмей тургъанлай:
– Эй жаш, сюйсенг – къыз ал, сюйсенг –
къыз бер. Алайсыз, сен жылкъыны
сюралмазса! – деп, къулагъына бир таууш
келеди.
Жаш, кёп сагъыш этеди да, сора:
– Къыз алырма, – деп, сёз береди.
Жаш сёз бергенде, жилян чалы седиреп,
жашха жол ачылады. Сора ол, жылкъыны да
сюрюп, ханны аллына келеди.
Хан бек къууанады. Алай, жашы
жилянладан къыз алыргъа сёз бергенин
билгенде, бек бушуулу болады. Болсада
энди, башха мадар табылмай, жаш
жилянладан къыз алыргъа кетеди.
Юйюнден чыгъып, тюзюнлей эмеген
къатыннга барады. Эмеген къатын жашны
келгенине бек къууанады:
– Къалай болдунг, балам, жылкъыны
тапдынгмы? – деп сорады.
– Жылкъыны уа тапхан эдим, алай
жилянладан къатын алыргъа айтханма да,
энди ары барама, – деп хапарлайды жаш.
– Жилянладан къатын алыргъа айтхан
эсенг, бар. Алай эсингде болсун: ол
жерде бир къара суу барады. Къара сууну
къатында атдан тюш да, ат жеринги
башынга салып, жамычынгы жабып, жат. Сен
алай жатханлай, бир жел жетер да,
тауланы бир бирине урур; аны ызындан
бир жауун келир, сени да, элтип,
тенгизге атханча кёрюнюр; аны ызындан
бир кюн тиер. Кюн, асыры иссиден, жерни
ташларын эритипми къояды дерча
къыздырыр, сен а, не тюрлю къыйынлыкъ
жетсе да, не да болсун, къымылдамай,
ёлген адамча, жатханлай тур! Бары да
бошалгъандан сора, санга: «Хей, адам
улу! Ёлюпмю жатаса?» – деп, биреу келир.
Сен, секирип туруп, аны бла
саламлашырса, жамычынгы, къамичинги
аны къолуна берирсе. Ол заманда ол сени
бир къалагъа чыгъарыр. Сора сиз бир
юйге кирирсиз. Ол юйде алтын ундурукъда
олтуруп тургъан бир акъ сакъаллы къарт
кишини кёрюрсе. Жанында алтын тапчанда
да бир тиширыу болур. Ала бла
саламлашырса. Ала санга, олтур деп,
шинтик берирле, сен а олтурма! Эшикден
кирген жерде бир гитче шинтикчик болур,
аны тартып, от жагъагъа жууукъ олтур.
Сора, ашап-ичип бошагъандан сора, сени
къызла болгъан юйге кийирирле. Ол
заманда сени бла саламлашыргъа къыркъ
къыз келир. Ол къызла бир бирге асыры
ушагъандан, аланы айырып таныгъан бек
къыйынды. Алай, эсингде болсун,
къызладан жетинчиси патчахны къызыды.
Сен, не да болсун, аны, кёзюнгден
шашдырмай, эслеп тур! Къайсын сайлайса
деселе, аны кёргюзтюрсе, – деп, эмеген
къатын сёзюн бошады.
Жаш:
– Сен айтханны этерме, – деп, кетди.
Ючюнчю кюнюне жаш шауданны къатына
келди. Алайда атын кишенлеп, жатды.
Олсагъатдан бир жел жетди. Дунияны
бузуп, тауланы бирин бирине урупму
къояды дерча, аллай бир кючлю жел. Алай
болгъанлыкъгъа, жаш башын ачмады, неда
къымылдамады.
Жел тохтагъандан сора, бир жауун келди.
Ол, дунияны башын тенгиз этипми къояды
дер кибик, алай кючлю жауду. Анда да
къымылдамады жаш.
Жауун тохтагъандан сора, бир кюн тийди,
ол аллай бир къызыу эди, ташланы эритип
къояды дерча. Жаш, анга да тёзюп,
къымылдамай турду.
Ол да батхандан сора:
– Хей, адам улу! Саумуса, ёлгенмисе? –
деп, бир таууш келди.
Ол тауушну эшитгенде, жаш, секирип
къобуп, ол сёлешгенни аллына барып,
саламлашды, жамычысын, къамичисин да
аны къолуна берди. Ол адам:
– Кел юйге! – деп, жашны аллында
тебиреди.
Ол жашны бир къалагъа келтирди. Экиси
да ол къаланы ичинде бир отоугъа
кирдиле. Жаш ол отоуда алтын ундурукъда
олтуруп тургъан бир акъ сакъаллы къарт
кишини, аны жанында алтын тапчанда
къарт къатынны да кёрдю. Жаш, аланы
алларына барып, саламлашды. Жашны
саламын алгъандан сора:
– Олтур, – деп, къартла аны къатларына
чакъырдыла.
Жаш олтурмады. Эшик артында гитче
шинтикчикни тюбюне тартып, анга чёкдю.
Сора аш-суу келди. Ол заманда да, аш
къангагъа олтурмай, жаш жеринде
тургъанлай ауузланды. Анга, ич деп, ичги
бердиле. Жаш:
– Мен ичги затны уртламайма, – деп,
унамады.
Аллына салыннган ашарыкъладан жаш
кереклиси чакълы бир ашады. Ушхууур
бошалгъандан сора, къарт:
– Жашны къызла болгъан жерге элтигиз,
ала бла олтурсун, ансы мында
эригиулюдю, – деди.
Жашны башха отоугъа элтдиле. Анда бир
жангыз адам да жокъ эди. Алай бираздан,
эшик ачылып, къыркъ къыз тизилип, жаш
болгъан жерге салам берип кирдиле.
Къызла, бир-бир келип, жашны къолун
тутдула. Саламлашып бошагъандан сора,
хар бири жерине жарашып олтурдула.
Ол къызла асыры бирча ариула
болгъандан, бирин кёрсенг, бирсин
унутурча эдиле. Алай жаш, эмеген къатын
юйретгенча, жетинчи къызны кёз юсюнден
кетермей турду.
Бир кесекден жашха:
– Хайда, къызладан бирин сайла. Сен
сайлагъан сениди, – дедиле.
Жаш жетинчи къызны кёргюзтдю. Олсагъат
уллу къууанч болдула, той-оюн
къурадыла. Къызны жашха атап, керти да
киеуча кёрдюле.
Жаш, мында бир ай тургъандан сора:
– Энди биз кетсек иги болур эди, юйде
да къайгъылы болуп тура болурла, асыры
кёп къалдыкъ, – деп, къатынына алай
сездирди.
Жаш алай айтханда, къатыны анга:
– Биз кетебиз десек, мени атам санга
кёп ырысхы берир, алай сен не берсе да,
алма! «Берсенг, къалангы тюбюнде юч
аякълы атынгы бер, аны бералмасанг а,
башха затынг керек тюйюлдю», – дерсе, –
деп юйретди.
Была кетерге тебирегенде, къайын атасы,
киеуюн чакъырып:
– Малымы экиден бири сениди, элт, балам!
– деди.
Алай жаш а:
– Сау бол, мен ырысхы керекли тюйюлме,
манга, берсенг, къалангы тюбюнде юч
аякълы атынгы бер, аны аллыкъма. Андан
башха затынг керек тюйюлдю, – деп
тохтады.
– Аны санга юйретген Аллахдан аман
тапсын! Мен ол атымы кишиге бераллыкъ
тюйюлме, – деп къойду къарт.
– Бералмасанг, хайырын кёр, манга башха
затынг керек тюйюлдю, –
деп, жаш кетип тебиреди.
Аланы ол ушакълары бара тургъан
кезиуде, алтын тапчанда олтуруп, алагъа
тынгылап тургъан къайын анасы, андан
ары тёзалмай:
– Жангыз къызынгы къызгъанмагъан, энди
юч аякълы бир атны мындан къалай
къызгъанаса? Алай мудах иерге жарарыкъ
тюйюлдю, –
деп, сёзге къошулду.
Къарт бек амалсыз болду, болсада атны
берди.
Къыз да анасындан жан ырысхыгъа бир
таракъ, бир къыпты, оймакъ, ийне, сора
бир кюзгю алып, экиси да, юч аякълы
жюйрюкге минип, атландыла. Къыз, жилян
къабын кийип, жашны артмагъына кирди
да, жел ургъанча кетдиле.
Мычымай жашны юйюне келдиле. Келселе:
«Ханны жашы жилян къыз алып келгенди!»
– деп, сау элге хапар болады. Хан, жашын
юйюне къоймай, бир жер юйню берип:
«Мында жаша!» – деп къояды.
Не этерик эди? Ол къарангы жер юйде бир
бёлек заманны жашайдыла.
Сора бир кюн ханны абадан жашлары:
«Арабин, бу жаш жилян къатыны бла
къарангы жер юйде къалай жашай болур?»
– деп, жашыртын къарадыла.
Къарагъанда, аллайгъа къара! Къатынны
ариулугъу жер юйню кюн тийгенча
жарытып, къатыны да, къарындашлары да
бир бирлери бла ойнай-кюле
тургъанларын кёрдюле.
Аны кёргенлей, жашла, аталарына келип:
– Сен, атына жилян атап, анга аллай нюр
жарыкълы къатын алып, бизни телиге
санагъанса. Ол сени оноуунг болмай
алмагъанды. Сен бизге халал ата
тюйюлсе, биз сени ёлтюрмей къоймабыз! –
деп, юсюне сюелдиле.
Ол заманда кесини жанына къоркъгъан
аталары:
– Манга тиймегиз. Мен жашны бир ёлюр
жерге иейим, ол андан къайтмаз, сиз а
аны къатынын къалай сюйсегиз да этигиз,
– деди.
Хан, жашын чакъырды да:
– Жашым, жылкъымы да сен тапхан эдинг.
Энтта да мен сенден бир зат тилерик
эдим. Ол жерде, ол жерде бир алтын терек
барды дейдиле. Ол терек къобуз согъуп,
чапыракълары къарс къагъып турадыла.
Ол бизни болса, дунияда бизге тенг ким
боллукъ эди?! Атыбыз дуниягъа айтылыр
эди. Сен, барып, аны келтирмей амалынг
жокъду, – деп буюрду.
Жаш, хау, угъай да демей, чыгъып кетип,
атасыны буйругъун, келип, къатынына
айтды.
– Да, атангы айтханын эт, – деп
жууаплады къатыны. – Ол сени бала
борчунгду.
– Да, ахшы, алай эсе, – деп, жаш жолгъа
атланды.
Ол кетгенлей, къатыны, эшикге чыгъып:
– Я Аллах, мен да ичинде жашарча,
дунияда аны ичине адам кирмезча, бу
къыптыны сен бир къала эт! – деп, берне
къыптысын жерге чанчханлай, къыпты бир
темир къала болуп сюелди.
Жаш, юйюнден кетип, тюзюнлей эмеген
анасына барды. Эмеген анасы, жашны
кёргенлей, къууанды, ийнакълады, нек
келгенинден хапар сурады.
Жаш анга:
– Атам ол жерде, ол жерде алтын терекни
келтир деп буюргъанды да, ары барама, –
деди.
– Аллахдан аман тапсын атанг! Алтын
терекни къалауурлары анга адам
жибермейдиле. Алай, насыбынг болуп,
ашай тургъан кезиулерине тюшсенг,
этеринг алайды: деуле, къыркъ къулакълы
къазанны кётюрюп, этин къотарыргъа
чабышырла, ол кезиучюкде, ала
къайтхынчы, жетип, бу эки агъашчыкъны
терекни эки жанына жетдирсенг, терек
аллынгда учуп тебирер. Ол заманда
къачып къутулалсанг, сау къалырса, –
деп, жашны эмеген анасы эки агъашчыкъ
берди.
Жаш, агъашчыкъланы да алып, алтын
терекге кетди. Эмеген анасы айтханча,
тамам ол деуле этге басыннган кезиуде,
жаш, алайгъа жетди да, окъ атылгъанча
чабып, эки агъашчыкъны терекни эки
жанындан жетдирди. Алайлай терек,
кётюрюлюп, жашны аллында учуп тебиреди.
Жаш терекни ызындан болду. Жашны алай
къачханын кёрюп, деуле ызындан тюшдюле,
болсада жаш къутулду.
Жаш терекни, алып келди да, ханны тюз
терезе аллында орнатды. Аны кёргенде,
элни адамы сейирге къалды. Жаш, юй
орунунда уллу темир къаланы кёргенде,
аладан да бек сейир этди. Болсада, ол
тюз да аны къатына келгенлей, къаланы
эшиги ачылып, къатыны аллына чыкъды,
эрини сау къайтханына бек къууанып,
ийнакълады. Ол кетгенли, аны
къарындашлары къаланы ичине кирирге
кюрешип тургъанларын, алай, не
кюрешселе да, киралмагъанларын айтды.
– Сени къарындашларынг бизни бир
бирибизден айырыргъа кюрешедиле, –
деп, кеси ангылагъанны ачыкълады,
болсада жаш жукъ айтмады.
Ханны эки жашы, кичи къарындашлары,
ёлмей, ол аламат затны да келтирип
келгенин кёргенлеринде, аталарына
бардыла.
– Аха! Сен, сёзню ариуун бизге айтып, не
ахшылыкъны да кичи жашынгы этесе. Сени
ёлтюрмей къоймабыз! – деп, юсюне
сюелдиле.
Хан, амалсыз болуп:
– Ой, балаларым, тилейме, къоюгъуз! Энди
мен аны бир жерге иерикме да, ол андан
къайтмаз, – деп, тамата жашларын
жапсарды.
Жаш бир-эки кюн солугъандан сора, атасы,
аны чакъырып:
– Энди этген ахшылыгъынг ахшылыкъды.
Алай ол жерде, ол жерде бир тирмен барды
да, ол кеси аллына кече-кюн да мирзеусюз
акъ къалачлыкъ ун тартханлай турады
дейдиле. Аны келтирип келсенг, сора
бизни ханлыгъыбызгъа киши жетерик
тюйюл эди, – деди.
Жаш, атасына:
– Ахшы, кёрюрбюз, – дегенден башха жукъ
сагъынмай, чыгъып кетди.
Атасыны айтханын жаш къатынына
билдирди. Къатын:
– Да не билейим, сюйгенинглей эт! Сен
кетсенг, мен да кесими сакъларгъа
кюреширме, – деди.
– Да ахшы, алай эсе, санга – саулукъ,
манга – эсенлик, – деп, жаш, атына
минип, жолуна тебиреди.
Ол кетгенлей, биягъы къатыны, чыгъып,
таракъны кёкге айландырып:
– Я Аллах, мени эрим къайтхынчы, сен бу
таракъны, киши ачалмазча, мен да ичинде
хатасыз жашарча, бир сюек къала эт! –
деп, жерге атды.
Алай айтханлай, тилегенича, къатын
ичинде тургъанлай, бир сюек къала
сюелди.
Жаш а, алайдан кетгенлей, биягъыча,
эмеген анасына барды.
– Ой, анай-анай! Мен энтта санга келеме.
Атам кече-кюн да къалачлыкъ ун тартхан
тирменни келтир деп буюргъанды, – деди.
– Аллахдан аман тапсын сени ары
тюзетген! Ол санга игилик этерге
кюрешмейди. Тирменни эгер итле
сакълайдыла. Юч кюн сакълап, юч кюн
жукълайдыла, алай, тирменнге киши
тийсе, билип къоядыла. Ала, уяннган
заманларында, кёкде къанатлы
иймейдиле, сени да хазна ычхындырмазла.
Болсада, ма бу къашыкъчыкъны да ал да,
бар! Тирменнге жетип, муну анга
тийирсенг, тирмен кётюрюлюп тебирер.
Насыбынг болса, къалауурлары
жукълагъан сагъатда барырса, – деп,
жашны ашырды.
Жаш кетди. Азмы барды, кёпмю барды, бир
заманда тирмен болгъан жерге жетди.
Жетсе, тирмен – ишлей, къалауурлары уа
– жукълап. Жаш, чабып, къашыкъны
тирменни тюбюне илиндирди. Осагъат
тирмен, кётюрюлюп, жашны аллында
тебиреди. Жаш да аны ызындан къачды.
Эгер итле, аны эслеп, къуудула, алай
жеталмадыла.
Жаш тирменни, юйюне келтирип, алтын
терекни жанына орнатды. Хан, жашы
къайтханына ичинден кюйсе да,
тирменнге уа бек къууанды.
Ханны эки жашы, къарындашлары
къайтхынчы, къаланы ачаргъа кюрешген
эдиле, алай аны эшигин-терезесин
сындырыргъа къолларындан келмегенди.
Башха адамдан болушлукъ тилерге уа
болмагъандыла. Жаш тирменни алып
келгенден сора, ала, аталарына барып:
– Ай, сен къарт къабан, бизни бла кёп
ойнадынг. Энди уа не айталлыкъса?! Сени
ажалынг бизни къолубуздан болур! – деп,
юсюне сюелдиле.
Хан биягъы:
– Ай, энди, ючюнчю кере, ийсем, –
къайтмаз, ёлтюрмегиз мени, нем да сизге
къалырча этерме, – деп тиледи.
Жаш бир ыйыкъ солугъандан сора, биягъы
атасы аны чакъыра адам ийди. Ол
келгенде, атасы хан:
– Ай, мени хар заманда айтханымы этиучю
балам! Ёлюрге да алай кёп заманым
къалмагъанды. Энди ол жерде, ол жерде
бир шыйых жашайды да, анда мени атамы
бир китабы барды. Ол китапны алып
келсенг, мен дунияда бир кишиге
сукъланырыкъ тюйюл эдим, манга башха
зат керек тюйюлдю, – деди.
Жаш хо деп кетди. Келип, къатынына:
– Энди атам мени шыйыхха жибереди, –
деди.
– Мени андан билгеним жокъду,
сюйгенинги эт, – деп къойду къатыны.
Андан сора жаш шыйыхха атланды. Ол
кетгенлей, биягъы къатыны, эшикге
чыгъып:
– Я Аллах, сенден тилейме, мен да аны
ичинде тургъанлай, ичи темир чалы
болуп, бир мияла къала эт! – деп, кюзгю
бла ийнени жерге атды.
Алай айтханлай, къатын да ичинде болуп,
бир мияла къала сюелди.
Жаш а биягъы эмеген анасына келди.
– Анай-анай, манга энтта да бир кере бир
болушсанг а деп келгенме. Болушурмуса?
Атам, ол жерде-ол жерде жашагъан
шыйыхха бар да, мени атамы китабын алып
кел деп буюргъанды, – деди ол.
Эмеген къатын:
– Не кёп болушхан эсем да, бу жол а мен
санга эталлыкъ жокъду. Дуния
жаратылгъанлы, шыйыхны жашагъан жерине
бир кишини аягъы басмагъанды. Мен да
анга барыр амалны билмейме, – деди.
Сора жаш, мудах болуп, андан ары кетди.
Азмы жюрюдю, кёпмю жюрюдю, бир мурса
ёзеннге чыкъды. Ол мурсаны ичи бла кете
баргъанда, мурсала кюйдюрюп, жаш онгсуз
болду. Бек амалсыз болуп, къарыууна да
татып, андан къутулуп, бир солуюм деп,
олтуруп тургъанлай, бир кёк атха да
минип, акъ сакъалы белине жете, бир
къарт киши жанындан чыкъды.
– Салам алейкум, ахшы жаш! – деп, ол
жашны къатына келди.