Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 56

ыразылыгъын айтып, сыртындан бир гитче
тюкчюгюн алып, аны берип:
– Санга къыйынлыкъ жетсе, тюкчюкню
къабындыр, олсагъатдан жетип, мен санга
болушурма, – дегенди.
Жашчыкъ, бал чибинни тюгюн да къол
жаулугъуна тюйюп, жолну кетип
тебирегенди. Барып-барып, бир терен
хансха жетип, солургъа олтургъанды.
Олтуруп, бир кесек солугъанлай, дагъыда
туруп, терен хансны кетип бара, ханс
тюбюнде адам сюеклени кёрюп, баш сюекге
чокъуракъчыкъны жетдиргенлей, секирип
бир чырайлы жаш ёрге тургъанды.
Жашчыкъ, аны кёргенлей, бир да мардасыз
къууанып: «Энди нёгерим болду, бирге
айланырбыз», – деп, кёлюне алай
келгенди.
– Сен мени къалай сау эталдынг? – деп
соргъанды сау болгъан жаш.
Жашчыкъ, ишни болушун башдан-аякъ
айтып, ангылатханды.
– Мен да кесими къалай ёлгеними
айтайым, – дегенди жаш. – Мен байны
жашы эдим, атам мени отуннга ийгенлей,
чегетде эмегенлеге тюбеп, ала мени анда
ёлтюрген эдиле. андан сюеклерим
былайгъа къалай келгенлерин билмейме.
Энди ёмюрюмде сенден айырыллыкъ
тюйюлме. Сен къалайгъа барсанг, мен да
алайгъа барлыкъма.
Жашчыкъ аны айтханына къууанып, экиси
да жолгъа чыгъып, кетип тебирегендиле.
Барып-барып, бир къошха жетип, кече
къалыргъа тохтагъандыла. Жатарны аллы
бла сау болгъан жаш жашчыкъгъа
айтханды:
– Экибизни бир бирибизден башхабыз
жокъду, ёмюрге бир бирибизден
айырылмаз нёгерле болгъанбыз, жангыз
бюгечени чокъуракъчыкъны манга бер.
Жашчыкъны кёлюне жукъ келмей,
чокъуракъчыкъны жашха бергенди.
Эрттенбла жашчыкъ чокъуракъчыкъны бер
десе, ол, жууап къайтармай, ышарып
къойгъанды. Экиси да алайда дагъыда бир
кече къалып, эрттенбла атланып
тебирегендиле. Кёп заманны айланып,
экиси да, суусап болуп, ичерге суу
тапмагъандыла. Кёп заманны суу излеп,
ахырында бир терен къуюгъа жетгендиле.
Къуюну къатында жип бар, челег’а жокъ.
Алайда жаш жашчыкъгъа айтханды:
– Сен менден гитчесе, мен сени жип бла
салындырайым. Сен суу алгъанлай,
тартып, чыгъарырма.
Жашчыкъ, ол айтханны этип:
– Сууну не бла аллыкъма? – деп
соргъанды жашха.
– Бёркюнг бла ал да, бери узат, –
дегенди ол.
Жашчыкъ, бёркюн толтуруп, суу алып,
жашха бергенлей, жаш, аны алып, кесин
сау этген жашчыкъны чыгъармай, жип бла
къуюгъа бошлап, кеси да кетип
къалгъанды. Ол кетгенлей, къуюгъа бир
атлы атына суу ичирирге къайтханды.
Жашчыкъны кёрюп, къуюдан чыгъаргъанды.
Ол, атына да суу ичирип, жашчыкъны да ат
артына миндирип, экиси да салып бир
шахаргъа баргъандыла. Алайда атлы,
тохтап, жашчыкъны ат артындан тюшюрюп,
айтханды:
– Сен былайда олтуруп тур, мени шахарда
тюбер жерлерим барды, къайтып келип,
сени юйюме ала кетерме, мени бла
турурса, –
деп.
Жашчыкъ, ол келгинчи, шахарда бир кесек
айланайым деп, ары киргенлей, ажашып,
атлы къойгъан жерни табалмай, аны бир
башха орамда излеп айланнганды. Кёп
турмай атлы, келип, жашчыкъны тапмай,
юйюне кетип къалгъанды.
Жашчыкъ, кёп айланып, ач да болуп,
къалайгъа барыргъа билмей, солургъа
олтургъанды. Бир заманда кеси
чокъурагъы бла сау этген, кесин къуюгъа
атып кетген жашны, бир ариу атха да
минип, биргесине да кёп нёгери бла келе
тургъанын кёрюп, жашчыкъ аллына
чапханды. Аны алай кёргенлей, жаш, атын
къамичи бла уруп, кёзден ташайгъанды.
Жашчыкъ аны къайдан билсин, ол,
жашчыкъны чокъуракъчыгъын шахарны
ханына берген эди. Ол хан а,
чокъуракъчыкъгъа асыры къууаннгандан,
аны кесине ёзюр этген эди.
Жаш, атын чапдырып барып, ханнга былай
айтханды:
– Сени шахарынга бир аманлыкъчы
келгенди, аны ёлтюрмесенг, ол шахарда
кёп хатала этер, – деп.
Хан, кесини ёзюрюню айтханына ийнанып,
жашчыкъны тутдуруп, шахарны къыйырында
бир терен уругъа атдыргъанды. Жашчыкъ,
терен уруну тюбюнде ёлюрге тебирегенин
билип, жилянны юйретген сёзлери эсине
тюшюп, ол сёзлени айтханлай, «шып» деп,
жилян жетгенди.
– Мен уруда ёлюрге тебирегенме, манга
урудан чыгъаргъа болуш! –
деп тилегенди жашчыкъ жиляндан.
– Сен манга этген игиликни мен да санга
этейим. Бусагъатдан барып, ханны къызын
къабайым. сен мен юйретген сёзлени,
унутмай айтсанг, ханны къызы сау
боллукъду. Сенден сора аны сау эталлыкъ
киши жокъду. Сен, не къарыуунгу да
салып: «Ханны къызын мен сау этерикме!..
Ханны къызын мен сау этерикме!..» – де
да къычыр, – деп, сёзле юйретип, жилян
кетип къалгъанды.
Олсагъатдан барып, жилян, ханны юйюне
кирип, аны жукълап тургъан къызыны
аягъындан къапханды. Ханны къызы
къычырыкъ этип, жиляп уянннганды.
Олсагъатдан халкъ, басынып, къызны
аягъы кёбюп баргъанын кёргендиле. Хан,
шахарны ичинде билгичлени, бирин
къоймай, чакъырып, дарман этдиргенди.
Алай а къыз амандан-аманнга баргъан
болмаса, анга кишини дарманы
жарамагъанды. Къызы тамам ёлюрге
тебирегенин танып, хан шахаргъа къоду
къычыртханды:
– Мени къызымы ким сау этсе, аны анга
берликме! – деп.
Жашчыкъ уруну ичинден, кючюн аямай:
– Ханны къызын мен сау этерикме! Ханны
къызын мен сау этерикме! – деп
къычыргъанын сюрюучю жашла эшитип,
ханнга айтхандыла.
Хан, адам ийип, жашчыкъны юйюне алып
келип:
– Сен мени къызымы сау эталлыкъмыса? –
деп соргъанды.
– Эталлыкъма, – дегенди жашчыкъ.
– Алай болса, къызымы санга береме, –
деп, хан ёле тургъан къызына жашчыкъны
алып баргъанды.
Жашчыкъ, къызны къатына барып, жилян
юйретген сёзлени айтханлай,
олсагъатдан къыз сау болуп къалгъанды.
Хан, бир да мардасыз къууанып,
жашчыкъгъа сыйлы кийимле кийдирип,
шахарны ичинде эм иги юйге салгъанды.
Ол хапарны эшитип, ханнга ёзюр болгъан
жаш, келип, ханнга былай айтханды:
– Сен айланнган садакъачыгъа, уялмай,
къызынгы къалай берликсе? Ол жер-жерде
аманлыкъ этип, тюйюле айланнган бир
затды. Не юйю жокъ, не акъылы жокъ,
ыйлыкъмай, къызынгы анга къалай
берирсе?
– Да мен къызымы сау этген адамгъа
берликме деп сёзюм барды, –
деп, хан ахсыннганды.
– Мен анга хыйла табайым, сен къызны,
анга бермей, сюйген жеринге берирча, –
дегенди ёзюр. – шахарны ичинде сени
къызынга ушагъан тёрт къызны чакъырт
да, бешисине да бирча кийимле кийдирип,
бетлерин жабып, бир жерге сюе. Андан
сора жашчыкъны чакъыр. Ол сени
къызынгы, танып, алаллыкъ тюйюлдю. Аны
бла, къызынгы бермей къутулурса.
Хан, ёзюрню айтханын жаратып, ол
айтханча этерге дегенди.
Жашчыкъ, аланы хыйлаларын эшитип, бал
чибинни тюкчюгюн къабындыргъанлай,
олсагъатдан бал чибин учуп жетгенди.
Жашчыкъ, ишни башдан-аякъ чибиннге
айтып, ангылатып:
– Манга болуш, – деп тилегенди.
Бал чибин, бир кесек сагъыш этип,
айтханды:
– Къызланы алып келип тизгенлей, мен
ханны къызыны башына къонарма, мен
къоннганны сермеп, къолтугъундан
таукел тутуп, башха къызладан бир
жанына айыр, бир да къоркъма, ханны
къызын сен аллыкъса, – дегенди.
Кёп турмай, беш къызны орамда сюеп,
жашчыкъны чакъыргъандыла. Жашчыкъ,
келип, таукел, сермеп, бал чибин башына
къоннган къызны, къолтугъундан кирип,
башха къызладан бир жанына айыргъанды.
– Не кёп кюрешсек да, жазыуу мынгады, –
деп, хан, къызын жашчыкъгъа берип, эм
иги юйлерине салгъанды.
Кёп турмай жашчыкъ тургъан юйге ханнга
ёзюр болгъан жаш, келип, жашчыкъгъа
жиляп:
– Мени санга этген аманлыкъларымы кеч!
Санга игилик этерге керек болгъанлай,
аманлыкъ этгеними кёч! – деп, жашчыкъны
аякъларына баш ургъанды.
Аны сёлешген сёзлерин эшик сакълагъан
гёзетчиле эшитип, барып, ханнга
айтхандыла. Хан, ёзюрюн чакъырып:
– Сен мени киеуюмю юйюнде не сёлеше
эдинг? – деп соргъанды.
– Ол мен санга берген чокъуракъчыкъгъа
сени киеуюнг меникиди дей эди да, мен,
ачыуланып, аны бла аны ючюн даулаша
эдим, – дегенди ёзюр.
– Мен кесим сёлешейим аны бла, – деп,
хан жашчыкъны чакъыргъанды.
Жашчыкъ ишни башдан-аякъ, бир сёзню да
не къошмай, не къоратмай, юйден
къысталгъанындан башлап, барын да
ханнга айтып, ангылатханды.
– Барын да алдайды! Кеси къурап айтады!
– деп, ёзюр къычырыкъ этгенди.
– Сен къычырма, мен чокъуракъчыкъ
кимники болгъанын бусагъат билейим.
Къолунгу чокъуракъчыкъгъа тийир, –
дегенди хан ёзюрге.
Ёзюр къолун чокъуракъгъа тийиргенлей,
къолу къара кёмюр болуп къалгъанды.
Андан сора хан, чокъуракъны жашчыкъгъа
берип:
– Ёзюрню къолуна тийир, чокъуракъ
сеники эсе, ёзюрню къолу бурунча сау
болур, – дегенди.
Жашчыкъ чокъуракъны ёзюрню къара кёмюр
болуп тургъан къолуна жетдиргенлей,
аны къолу, бурунча, сау болуп
къалгъанды.
Алайда хан, жашчыкъны тутхучлу, тюз
адам болгъанын ангылап, аны этген
игиликлерин билмей, игиликни орунуна
аманлыкъ этип айланнган ёзюрню
олсагъатдан, къолун-аягъын байлатып,
шахарны къыйырында жашчыкъ атылгъан
терен уругъа атдыргъанды.
МАРАЛНЫ ЖАШЫ
Эртте-эртте бир киши бла бир къатынны
жангыз бир жашчыкълары болгъанды. Бир
кюн киши чалгъы чалыргъа кетгенди.
Къатын да юй жумушуна къарай
тургъанлай, жашчыкъ тас болуп
къалгъанды. Киши чалгъыдан келгенлей,
жашчыкъны киши да, къатын да жайылып
излегендиле. Алай болса да,
тапмагъандыла.
Жашчыкъ, ажаша барып, чегетге киргенди.
Чегетде ол бир маралгъа жолукъгъанды.
Жашчыкъ, маралгъа къолчугъун узатып,
сылагъанды. Марал да анга илешгенди.
Тамам кесини баласы кибик кёргенди.
Маралны бир балачыгъы болгъанды. Ол
марал, балачыгъына да, жашчыкъгъа да
сют ичирип, аланы асырап тургъанды.
Алай бла, жашчыкъ уллучукъ болгъанды.
Жашчыкъ, маралны балачыгъыча, тёрт
аякъланып жюрюрге юйреннгенди.
Ол чегетни иеси бир хан бар эди. Бир кюн
ханны уучулары жыйылып уугъа барыргъа
хазырланнгандыла да, жолгъа
чыкъгъандыла. Чегетни къыйырындан
киргенлей, суу боюнунда сют иче тургъан
жашчыкъны кёргендиле. Марал, жашчыкъны
сыртындан тюшюрмегенлей, чегетге
сингип кетгенди. Уучула, ызларына
къайтып, ханнга хапар айтхандыла. Хан
уучуларына быллай буйрукъ бергенди:
– Ол жашчыкъны тапмай, ызыгъызгъа
къайтмагъыз.
Уучула чегетге жайылгъандыла.
Бара-барып, бир таша жерчикде марал
отлай, жашчыкъ да жукълап тургъанын
эслегендиле. Уучула, садакъ атып,
маралны ёлтюрюрге кюрешгендиле, алай а
марал къачып кетгенди. Жашчыкъны алып,
ханнга келтиргендиле. Ханны аны тенгли
бир жашчыгъы болгъанды. Экисин да хан
бирге асырагъанды. Жашчыкъ адам тилге
юйрене башлагъанды. Талай замандан
жашчыкъла ёсгендиле.
Ханны жашындан эсе да маралны жашы
ариу, уллу, акъыллы болгъанды. Хан башха
элден бир байны эки эгиз къызын экисине
алгъанды да, саулай дуниягъа белгили
бир къурманлыкъ этгенди.
Алай а жаш хаман терен сагъыш этип,
мудах болуп тургъанды.
– Нек мудахса огъесе мени
жаратмаймыса? – деп соргъанды бир кюн
бийчеси.
– Сени уа жаратама, кесими жаратмайма
ансы, – дегенди жаш.
– Нек сора?
– Да мени атам-анам бар эдиле, ёлген-сау
эселе да, хапарым жокъду.
– Атангы-анангы излемесенг, мен да
жаратырыкъ тюйюлме, – дегенди къатыны
жашха.
Сора экиси да бирге, излеп, жашны
атасын-анасын да, маралны да
тапхандыла. Сора уллу къууанч
этгендиле. Алай марал, хар ай сайын
алагъа келе турургъа айтып, артха,
агъачха, кетип къалгъанды дейдиле.
КЪЫЙЫН ЖАЗЫУЛУ КЪЫЗ
Бир жашны къатыны да, эгечи да бир бири
бла жарашмагъандыла. Къатын аман адам
болгъанды. Юйюнде сауутланы
сындыргъанды, жашны жамычысын, отха
атып, кюйдюргенди. «Эгечинг этгенди», –
деп, эрине уа алай тил этип тургъанды.
Ол жашны бир иги аты болгъанды. «Муну
эшикге жибермегиз, бауну эшигин да
ачмагъыз», – десе, барып, бауну эшигин
да ачып, атны да къыстап айланнганды ол
къатын. Не палахны да этип, эгечине
атаса да, жаш эгечине хыны этмегенди. Ол
къатынны бир ариу жашчыгъы болгъанды.
Ол, къызны жюлгючюн урлап, кесини
жашчыгъыны боюнун кесип, бичакъны да
къайын къызыны жыйрыгъыны хуржунуна
салгъанды.
Сора, эрини келе тургъанын кёргенинде,
«ах, ох» деп, жилягъанды.
– Не болгъанды, не палах болуп, жиляйса?
– деп соргъанды жаш.
Ат-бет ата:
– Ма ол уялмаз эгечинг, этген ишлери
кёлюне жетмей, жашчыкъны боюнун кесип
къойгъанды, – деп жилягъанды жашны
къатыны, терслиги болмагъан къайын
къызындан тил этип.
Сора жаш да, чыдамайын, элни къартын
жыйып:
– Этигиз эгечиме шериатны оноуун, ма бу
къатынны айтханын эшитесиз, – дегенди.
Эл жыйылып, оноу этгендиле: «Кёзлерин
байлап, чегетге, элтип, къолларын да
кесип, анда атып келигиз, анда муну
бёрюле ашарла», –
деп оноу этгендиле. Айтханларыча да
этгендиле.
Къыз, агъачны ичинде, къоллары кесилип,
энди ёлеме да ёлеме, къая тапсам да, суу
тапсам да, секирип, ёлюрем деп, излей
тургъанлай, бир жаш, уугъа айлана келип,
аны кёргенди.
– Не затса, не айланаса, былай жарлы
болуп?– деп соргъанды ол.
Болгъан затны барын, жукъ
къошмай-къоратмай, айтханды къыз. Жаш
ол къызны сёзюнден, аны терслиги
болмагъанлай, ишни барысы да къатындан
чыгъып айланнганын ангылагъанды.
Кёлегин жыртып, ит тили чапыракъла бла
къызны къолларында жараларын байлап,
азыгъындан да кеси къолу бла ашатып:
– Сен былай тур, мен бусагъат бир ат
алып келейим, – деп, кетип, ат алып
келип, къызны юйюне элтгенди.
Юйде къолларына къарап, сау этип, жаш
эгечи кибик, атасы-анасы да кеслерини
балаларыча кёрюп, тутхандыла. Ол да
юйге къарыууна кёре жарап тургъанды.
Атасы-анасы жашларына айтхандыла:
– Бизни ыразы этерик эсенг, бу къызны
ал. Муну Аллах санга жазгъан болур,
къоллары ючюн къарама, ол этерик ишни
кимге болса да башха адамгъа
этдирирбиз.
Уучу жаш къызны алгъанды. Къызны
къарыны болгъанды.
Бир кесек заман озгъандан сора, жашны
аскерге излегендиле да, ол ары
кетгенди. Ол къыз а бир ариу жашчыкъ
тапханды. Жашларына аскерге атлы
ийгендиле, къагъыт берип.
Ийген адамлары, бара-барып, кече жолда
къызны къарындашыны юйюнде къалгъанды.
Да сора ол мурдар къатын соргъанды:
– Къайдан келесе, къайры бараса? – деп.
– Уучу, уугъа баргъан эди да, агъачда
эки къолу да болмагъан бир къызны
тапхан эди. Къарап, сау этип, аны алгъан
эди. Энди ол жашчыкъ тапханды да,
къагъыт алып барама сабийни атасына, –
дегенди.
Къатын, боза-аракъы ичирип, жашны
эсиртип, къоюнундан атасы-анасы жашха
ийген къагъытны алып, аны жыртып:
«Жашым, терс болдукъ биз, санга ол
къатынны алдыргъаныбыз ючюн. Къатынынг
бир ит кючюк тапханды. къалай этерге
билмейбиз, эл да башыбызны ёрге
кётюртмейди. Алай айтадыла адамла:
«элтип, кючюгюн да, кесин да ызына
атыгъыз!» – деп. Къалай этерге билмей
турабыз, алай а, санга сормай, ол ишни
эталмайбыз», – деп жазгъанды да, атлы
жашны хуржунуна салгъанды.
Уучу жаш, къагъытны окъуп, мудах
болгъанды, алай болса да: «Мен
баргъынчы, турмагъа къоюгъуз, мен тёрт
айдан барлыкъма», – деп,
атасына-анасына къагъыт жазып, келген
жашха бергенди.
Ол атлы жаш, къагъытны да алып, ызына
къайтып келе тургъанлай, биягъы
къатында кече къалгъанды. Къатын,
биягъынлай, атлыны эсиртип, хуржунуна
узалып, къагъытны окъугъанды. Аны да
жыртып, кесича: «Мени да сакъламай,
хапарыбыз андан да узакъгъа
жайылгъынчы, къызны юйден
къоратыгъыз», – деп жазгъанды.
Атлы жаш, жукъ да билмей, элтип,
къагъытны уучу жашны атасы бла анасына
бергенди.
Жашларыны алай жазгъанына къартла бек
сейирсинип, алай а башха мадарлары
болмай, жашны айтханын этип, келинлерин
юйден къоратхандыла.
Жаш, айтханыча, тёрт айдан юйюне
келгенди. Келсе – къатыны юйде жокъ.
Сора къартла аны хапарын айтхандыла.
Алайда эки къаууму да бир бирлерине
жазгъан къагъытлары къолларына
тюшмегенлерин билгендиле. Сора,
къагъыт жюрютген жашны чакъырып,
соргъандыла:
– Не этгенсе къагъытланы? – деп.
Атлы жаш а не айтырыкъ эди:
– Экигизни да къагъытларыгъызны
келтирип берген эдим къолларыгъызгъа,
– деп жууап этгенди.
Сора уучу жаш, ишекли болуп, соргъанды:
– Жолда кече къайда къалгъан эдинг? –
деп.
Ол да айтханды хапарын.
– Къатын бек сыйларгъа кюрешген эди
мени, аракъы, боза да ичирип, –
дегенлей, уучу жаш олсагъатлай
билгенди не палах да бу къатындан
чыкъгъанын.
Уучу жаш, къагъыт жюрютюучюню да алып,
ол кече къалгъан юйге баргъанды. Сора
къарындашына эгечини хапарын
башындан-аягъына дери жарашдырып
айтханды. Андан экиси да къызны излерге
жолгъа чыкъгъандыла.
Къоллары болмагъан къыз а, бара барып,
сабийчигин да сыртына къысып, суусап
болгъанында, аллына тюбеген суугъа
ийилип, суу ичеме дегенлей, сабийчиги,
сыртындан тайып, суугъа тюшюп кетгенди.
Къатынчыкъ да, суу ызында ары бла бери
чабып, къычырыкъ эте, не этерге билмей
тургъанлай, бир жанындан бир къарт киши
чыкъгъанды, чыммакъ сакъалы белине
жете. Къарт айтханды:
– Къызым: «О Аллах, сен болуш!» – де да,
суугъа таукел узал, –
дегенди.
Сора къатын, къартны айтханын этип:
– О Аллах, сен болуш! – деп, къолларын
суугъа узатханлай, сабийчикни алып
къойгъанды.
Сабийни къолуна алгъанлай, эки къолу да
битип къалгъандыла. Къыз, къууанып,
айланып, къартха къууанчын билдиреме
деп, къараса – къарт думп болуп тура.
Къыз, къууанч тыпырлы болуп, жети жол
айырылгъан жерде бир тёбеде олтуруп,
солугъанды. Сора, сагъыш этип: «Энди бир
элге барайым да, кече анда къалырма,
сабийими кёрсе, ким болса да,
жазыкъсынып, юйге къояр», – деп,
тебирегенди. Жолда бара тургъанлай,
аллына эки атлы тюбегендиле. Атлыла
жютю къарасала жолоучугъа, ол а была
излеп айланнган къыз, алай а, ала
излеген къызны къоллары жокъ эди, муну
уа къоллары бар.
Жашла, атдан тюшюп, къызны да
олтуртхандыла.
– Эгечим, къайдан келесе? Къайры
бараса? Кимсе сен? Хапар айт бизге, –
деп, хапар соргъандыла.
Сора къыз жарашдырып хапарын айтханды.
Келинини хапарын да, къолларыны
хапарын да, жашчыгъыны хапарын да. Сора
анда бир бирлерин таныгъандыла.
Юйлерине къайтып келгендиле да, алагъа
аманлыкъ излеген къатынны юйден, элден
да къыстап, сау-эсен жашап
къалгъандыла.
ПАТЧАХ БЛА КЪОЯНЧЫ ЖАШ
Болгъан эсе, болмагъан эсе да, аны
билген бюгюн жокъду. Эртте-эртте бир
узакъ жерде юч жашы бла бир жарлы
тышириу жашагъанды дейдиле. Жашаулары
къыйын болгъанды, худур билямукъ бла
кечиннгендиле. Жашлары, ёсюп, уллу
жашла болуп, къарыу-кюч келгенде,
сагъыш эте кетгендиле да: «Жолгъа
чыгъайыкъ, жер-суу кёрейик, аллай насып
болуп, жашауубуз игиге айланып къалса
уа», – дегендиле.
Сора жашланы таматасы бир эрттенликде
анасына:
– Анам, манга бир кюл гюттючюк этсенг
эди, мен да, дуниягъа айланып, кесими
бир сынар эдим. Манга аталгъан да бир
насып бар эсе уа, – дегенди.
Ана жашына къоркъгъанды, жилягъанды,
алай не этсин: «Жетген киши мени этек
тюбюме кирипми турлукъду?» – деп
сагъыш этгенди да, ыразылыгъын
бергенди.
Анасы этген кюл гюттючюкню да бир
жамаулу хуржунчукъгъа салып, тамата
жаш жолгъа чыкъгъанды.
Таула бла, тюзле бла бара, сууладан ёте,
арыгъанды да, тёгерекге къарагъанды.
Къараса – жол жанында бир тюкгюшчюк
сюелип. «Иги болду», – деп, жаш,
тюкгючге олтуруп, хуржунундан
гюттючюгюн чыгъарып, ауузуна
элтгенлей, бир чычханчыкъ, тюккюч
тюбюнден чартлап чыкъгъанды да:
– Ай, жигит, бир къабынчыкъ берсенг а, –
деп тилегенди. – Жети кюн болады тилиме
жукъ тиймегенине.
– Жети кюн угъай, жети жыл да болсун,
манга андан не?! Кёрмеймисе, бу кесиме
да азлыкъ этип тургъанын, кет былайдан,
– деп, аны къыстап къойгъанды жаш.
Чычханчыкъ, мудах болуп, ызына айланып,
тешигине, кирип кетгенди.
Жаш да, гюттючюгюн ашап, алайдан узакъ
бармай жортхан шорха суучукъдан ичип,
жолуна тебирегенди. Иги кесекни барып,
жаш бир уллу шахаргъа жетгенди.
Тёгерекге къарай, сейирсине баргъанды
да, бир уллу, ариу юйню аллына келип
сюелгенди. Жаш, ёмюрюнде быллай юй
кёрмегени себепли, бу журтха сейир
этип, кёп тургъанды.
Ол да алай сюелип, тамашагъа къарай
тургъанлай, жашны юсюне патчах кеси
чыгъып къалгъанды. Жаш бла саламлашып,
патчах анга:
– Не айланаса, не жюрюйсе? – деп
соргъанды.
Жаш, хапарын айтханды да:
– Бу патчахлагъа тийишли ариу юй
кимники болур? – дегенди.
– Мени, – деп, хыйла ышаргъанды патчах.
– Сора сен патчахса! Нечик иги болду
санга тюбегеним! Манга бир жумуш
буюрсанг эди, мен иш излей айланама, –
деп, къууаннганды жаш.
– Да кел, жюз къояным барды да, сени
алагъа кютюучю этейим, –
дегенди патчах. – Отлар жерге сюр да,
иги къарай тур. Бир деп бирин тас
этсенг, башынгы кетерирме!
Алай бла, жаш ишге тохташханды. Танг
атханлай, бир жарыкъ макъамны да
мурулдай, къоянланы отлаугъа сюргенди.
Къоянла уа не –
бири ары, бири бери болуп, бирер жары
чычылгъандыла.
Жаш бек абызырагъанды.
Абызырагъанлыкъгъа не – ары-бери
чапханды, къайдан туталсын жюз
къоянны?!
– О, мен харип, о, мен жазыкъ! – деп,
ахтыннганды жаш.
Сора, патчахдан къоркъуп, башын сакълар
умутда, келген жолу бла артха
къачханды.
Юйюне кючден-бутдан жетип, тамата жаш
къарындашларына къоянчы патчахны
хапарын айтханды. Ол заманда ортанчы
къарындаш:
– Мен да бир барып кёрейим патчахха,
ким биледи, мени насыбым тутарыкъ эсе
уа! – дегенди да, тебирегенди.
Анасы анга да жол азыкъгъа кюл гюттючюк
этгенди. Ол да, тамата къарындашыча,
жолда бара, арыгъанды да, солуюм деп,
биягъы тюкгюшчюкге олтургъанды. Сора,
гюттючюгюн чыгъарып, къабайым
дегенлей, тюкгюч тюбюнден биягъы
чычханчыкъ чыкъгъанды.
– Ай, жигит, бир къабынчыкъ берсенг’а,
– деп тилегенди ол.
– Кесим да тоярыкъ тюйюлме бу гитче
гюттючюкден, мындан да не юлюш излейсе
сен, – деп, ол айып этип къойгъанды.
Чычханчыкъ да, мудах болуп, тешигине
кирип кетгенди.
Ортанчы къарындаш, шахаргъа жетип,
патчахха тюбеп, тюз таматасыча болуп,
баш къутулта, юйюне къачханды.
Аланы ызларындан:
– Энди мени кезиуюмдю! – дегенни да
айтып, кичи къарындаш жолгъа
чыкъгъанды.
Ол тюкгюшчюкге жетгенинде, биягъы
чычханчыкъ:
– Гюттючюгюнгден юлюш бер, – деп
тилегенди.
Кичи жаш халал адам эди:
– Берейим, нек бермейме, гитчечигим, –
дегенди да, гюттючюгюнден
чычханчыкъгъа юлюш этгенди.
– Сау бол. Сен да менден саугъагъа бу
сыбызгъыны ал, болушлукъ керек болса,
сызгъырырса, – деп, тойгъан чычханчыкъ
жашха сыбызгъы бергенди.
Жаш: «Хайыры болмаса да, бу сыбызгъыны
хатасы да болмаз», –
дегенди да, аны хуржунуна атып, жолгъа
тебирегенди.
Жаш, патчахны юйюне жетип, экинчи кюн
эрттенликде къоянланы отлаугъа
сюргенди. Ала, биягъыча, тёрт жанына
къуюлгъандыла.
Сыбызгъы эсине тюшюп, жаш, аны чыгъарып,
сызгъыргъанды. Алайлай битеу къоянла
бир жерчикге жыйылгъандыла. Ингирде
жаш къоянланы сюрюп келгенде, патчах
сейир этгенди. Сора хыйла акъыл этип,
сюрюучю жашха къызын жибергенди.
Патчахны къызы:
– Манга бир къоян бер, – деп тилегенди
жашдан. – Бермесенг, атам экибизни да
баш токъмакъларыбызны кетерликди!
Ол заманда, чычханчыкъ, чабып алайгъа
жетгенди да:
– Къоркъма, бер тилегенин, ишни мен тап
этерме, – дегенди жашны къулагъына.
Жаш къызгъа къоянладан бирин тутуп
бергенди. Къызчыкъ къоянны атхан
машокну тешип, чычханчыкъ къоянчыкъны
ычхындыргъанды. Орунуна уа
топуракъчыкъ къуйгъанды.
Ингирде жаш, къоянларын да сюрюп,
къайтып келгенде, патчах:
– Жаш, сен не берген эдинг къызгъа? –
деп соргъанды босагъадан.
– Къоян, – дегенди жаш.
– Къызчыкъ, не берген эди бу жаш санга?
– Къоян берген эди, атам, бир къоян!
Сора патчах сейирге къалгъанды: «Менде
аллай сюрюучю болмагъанды – къоян
берип, бирин да тайдырмагъан!»
– Айт, не сюйсенг да, берейим! – дегенди
ол жашха.
– Иш хакъыма алтын берсенг, ыразы
боллукъ эдим, – дегенди жаш.
Олсагъатлай патчах, жашха деп, уллу
арбаны алтындан толтурургъа буйрукъ
бергенди. Кичи жаш ол ауур арбаны
арбазгъа кийиргенде, бары да сейирге
къалгъандыла. Жаш, къурманлыкъ этип,
саулай элни ачын-жаланнгачын да
къууандыргъан эди дейдиле.
АЙКЪЫЗ
Кяхарбатны жалан эки сабийи бар эди,
аланы да тюз атларын айтып киши
эшитмегенди. Къызына: «Ай, къыз», жашына
да: «Ай, жаш!» –
деп къычырыучу эди. Аны себепли къызыны
аты да «Айкъыз» болуп къалгъан эди. Ол
къызчыкъ, гитче заманчыгъындан окъуна,
къатынланы араларына кирип, ала айтхан
сейирлик таурухлагъа тынгыларгъа бек
сюйюучю эди. Артыгъыракъда Айны
ашаргъа чапхан Желмауузну таурухуна
сейирсиниучю эди. «Желмаууз да къыз
болгъанды, ол Айгъа чабаргъа базыннган,
мен а Айгъа чыгъаргъа нек
базыналмайма?» – деген оюмла Айкъызны
башына терк-терк келе эдиле.
Бир кюн эрттенликде Айкъыз, терезеден
кюн чыкъгъан жанына къарап, олтуруп
тургъанлай, кюн аны кёзюне эки болуп
кёрюндю. «Бу мени кёзюме былай нек
кёрюнеди?» – деп, Айкъыз кёзчюклерин
иги сюртюп къарады. Кюн, адам сыфатлы
болуп, Айкъызгъа ышарды. Иги эс жыйып
къараса, кюн бек къызылдан алтын
бетлиге айланып, таудан иги да ёрге
кётюрюлюп, терезени мияласын жылытып
тура эди. «Мен былайда олтургъанлы, кюн
иги кётюрюлдю кёреме», – деди Айкъыз
кеси кесине.
Кёп да бармай, Кюн кёзю Айкъызгъа
саугъа узата башлады. Кюн Айкъызгъа
алтын сынжыр узатды. Ол алтын сынжыр,
созула келип, Айкъызны терезесини
аллына жетди. Энди сынжырла эки да
болдула. Ол алтын сынжырланы бирер
къыйырлары Кюнню кесине бегитилип,
бирси къыйырларына да алтын тегенечик
тагъылып тура эди. Алтын тегенечик
Айкъыз кеси ишлетген гыллыучаны кеси
кибик эди. Тегенечик терезе аллында
ары-бери чайкъалып, Айкъызны учаргъа
чакъыра башлады. Айкъыз, терезеден
атлап, кесин ариу жарашдырып,
тегенечикге олтурду.
Быллай чууакъ кюн, гыллыучада учханны
не хатасы барды? Жатма тюбюнде кесин
чибинлеге ашата тургъандан эсе, алтын
сынжырлы гыллыучада учхан кёп да игиди.
Сынжырла Айкъызны учура-учура,
бийикден-бийикге алып барадыла. Анда,
тауладан да ёргеде, къалай игиди!
Тёп-тёгерек, кёз тутханда: шахарла,
элле, ёзенле, суула, таула, агъачла –
барысы да къалай ариу кёрюнедиле!
Быллай тамашагъа Айкъыз ёмюрюнде да
кёз ачмагъан эди. Ол, эки къолу бла да
сынжырладан къаты тутуп, тегенечикге
тап олтуруп, тёгерекге сейирсинип
къарайды.
Анасы хапарын айтыучу, ол Айгъа учхан
къызчыкъны сыфаты аны кёз аллына келди.
Сынжырла уа Айкъызны бийикден-бийикге
чыгъарып барадыла. Айкъызны
тёгерегинде алтын жулдузла, аланы
арасында уа, алтын сыргъача, къынгыр
айланып, Ай да тура эди. Айкъыз къууанып
учады. «Ой, къалай хычыуунду быллай
бийикде гыллыуча бла учхан!» –
деп келеди аны кёлюне. Алай, не зауукъ
сынасанг да, оюнну ахыры болмай амалы
жокъду. Айкъыз учхандан эриге башлады.
Алай ол ариу алтын Айны къолу бла бир
тутуп кёрлюгю келди. Сынжырла Айкъызны
Айгъа жууукъ элтдиле. Ол сермеп, къолу
бла Айны къыйырындан тутуп, секирип,
аны юсюне тюшдю. Алтын Айны юсюнде
чыкай-чыкай этип ойнай башлады.
Айкъыз да чыкай-чыкай этип ойнай
тургъанлай, аллына бир алтын топчукъ
тёнгереп чыкъды. Энди къызчыкъ топ бла
ойнаргъа тебиреди, ол топчукъну
къызчыкъ аягъы бла урса, барып, Айны
алтын кюзгюлерине тие эди. Алай эте
кетип, ол кюзгюледен бирин сындырды. Ол
сыннган кюзгюню ичинден жатмадан
чыкъмаучу гурт тауукъ алтын
жюжекчиклери бла, гурт-гурт эте, чыгъып
келди. Айкъыз ол ариу жюжекчикледен
бирин тутаргъа тебирегенлей, гурт
тауукъ юсюне айланды. Гурт да къуууп, ол
да къачып келе тургъанлай, Айкъыз
абынып жыгъылды. Жыгъыла
башлагъанында, Айкъыз, сермеп: «Неден
болса да, бир затдан тутайым», –
дегенлей, къолу Айны терезесине тийди.
Эслеп къарагъанында, Айкъыз, къолу бла
уруп, терезени да сындырып,
бармакъчыкълары да къанай, кеси да
биягъы терезе аллында олтуруп тура эди.
Кюн а тюшге жууукъ окъуна бола болур
эди.
Айкъыз ол хапарын айтса, жатмада
къатынла уа: «Кяхарбатны къызы «шыйых»
болгъанды, ол кёкге да учады», – деп
шыбырдаша эдиле. Айкъыз а кесин керти