Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 03

– Аллах-Аллах, сен мени ёлтюрюр кибик,
мен санга не этген эдим? –
дегенди ол. – Сен къартла айтыучу
Чолакъ Бияслан болурса ансы, не
къартха, не жашха бет этмеген, бир
эриуюнг болмагъан, ким боллукъса? Мени
хатасыз жеримде жойдунг. Ёлюгюмю,
былайда къанатлылагъа ашха къоймай,
атымы юсюне байлап жибер, – деп тилеп,
жаш термиле-термиле жан берди.
Чолакъ Бияслан, Аллахдан, къадарданмы
къоркъду, жашны тилегин толтуруп,
ёлюгюн атны юсюне къаты байлап, бошлап
къойду. Кеси уа сууну боюну бла ёрге жол
салды. Бара барып, бир къалын агъачха
жетди. Ол агъачны ичи бла бираз
баргъанлай, агъач ортасында бир ачыкъ
талагъа чыкъды. Ол талада жангыз марал
отлай тура эди. Чолакъ Бияслан,
олсагъат секирип атындан тюшюп,
ушкогун сермеп, ол маралны илишаннга
алды. Ол да атайым дегенлей, бир башха
жанындан ушкок атылды да, марал
жыгъылды. Ол атхан адам, чабып келип,
маралны къыбылагъа буруп:
«Бисмилляхий», – деп, боюнун тартыргъа
тебирегенлей, Чолакъ Бияслан,
жюрексинип:
– Ой ананг бергенни къан бла къусарыкъ,
бу мен марагъан маралны ургъан а кимди?!
– деп, ушкок бла атып, ол мараучуну
ёлтюрдю.
Ол адамны бичагъы къолундан чартлады,
кеси да маралны юсюне жыгъылды. Аны
алай кёргенде, Чолакъ Бияслан уруп
аланы къатларына барды.
Аны бир жанына тюртюп къараса – ол да
жангы сакъал-мыйыкъ ургъан бир жаш
адамчыкъ. Ол жаш, кёзлерин ачып,
Биясланны кёргенлей:
– Аллах-Аллах, сен кимсе? Сабийлени,
къартланы къыра айланнган, халкъ
ауузунда жюрюген Чолакъ Бияслан сен
болурса, – деди.
Ол айтханнга да къулакъ салмай,
Бияслан, маралны боюнун кесип, терисин
сыдыра, жаш да къычырыкъ эте, термиле,
бираз мычыдыла. Жаш, ахыр да таза ёле
тебирегенинде:
– Мен энди ёлеме, алай а мени мыллыгымы,
ачыкъда, къанатлыла тюбюнде къоймай, не
тюрлю болса да, бир жерге басдыра кет, –
деп тиледи.
Бияслан маралны терисин сыдырып бошап,
тасмала эте тургъан ууахтыда, жаш,
дагъыда эс жыйып:
– Былайны ёрге бир жаяу жолчукъ барады,
ол жолчукъ бу киришлени ичинде мени кёп
хазнам болгъан дорбуннга элтир, аланы,
чиритип къоймай, алырса, – деп,
Биясланнга хапарлады.
Бияслан, маралны терисин тасмала этип,
аланы да къурутуп бошаргъа, жаш да ёлдю.
Бияслан, ёлюкню да, бир чунгур чучхуп,
ары басдырып: «Бу жаш не хапарла айта
болур эди?» – деп, ол айтхан жолну ёрге,
киришле таба, тебиреди. Барса – керти
окъуна бир уллу дорбун. Уруп дорбунну
ичине кирсе, эки жасалгъан ундурукъ,
аладан биринде ол ёлтюрген жашны жатып,
жукълап тургъанын кёрдю. Бу ишге
Бияслан бек сейир-тамаша болду. Болсада
эрлай ол марал териден этген тасмалары
бла жашны боюнундан башлап, аякъларына
дери ундурукъгъа байлады. Аны да
байлап, кеси да дорбунну тёгерегине
къарай айланнган заманда, жаш да, уянып,
кёзлерин ачып, Биясланны кёрдю. Ол
заманда жаш:
– Эй, алан! Сюрюучю жашланы, сабийлени
байлап, ёлтюрюп айланнган – сен кимсе?
Чолакъ Бияслан бир намыссыз адамды,
сабийге, къартха да хурметсизди деп
эшитгенме, сен ол болурмуса? – деп
къатлады.
Алай соргъанда, Бияслан, аны юсюне
келип:
– Ауузунгу тый, тыймасанг да, тюз
ауузунгдан урурма! – деп, жаныды.
Сора Бияслан, бир жанына айланып,
добуннга къарайым дегенлей, артындан:
– Эй, Бияслан, мени бошла! – деп таууш
чыкъды.
Бияслан бурулуп артына къарагъынчы,
жаш, тасмаланы да, халыланыча, къыркъып,
секирип ёрге турду да:
– Сен бери нек келгенсе? Санга не
керекди? Айт жумушунгу. Алай тюйюл эсе,
бусагъатдан къуруп кет! Мында сени аякъ
ызынг болмасын! Алай этмесенг, жанынгы
бир минутха чыгъарырма! – деп,
Биясланны юсюне сюелди.
Бияслан, кесин ажашып келгенча
сундуруп, чыгъып кетди. Ол кетгенден
сора, жаш, олтуруп: «Бу, Бияслан эсе да,
ким эсе да, бери нек келди? Мени
къарындашым да къайда къалды?» – деп
сагъыш этди.
Дорбунда ундурукъда жукълагъан жаш бла
ол ёлген жаш – экиси да эгиз
къарындашла болгъандыла. Кеслери да
жолгъа кезиу-кезиу, тамам бир ай болжал
бла барыучу эдиле. Ёлген жашны бюгюн
келир кюню эди. Аны келмегенине
тынгысыз болуп, бу да аны излей кетди.
Бияслан, алайдан кетип, узакъ бармай,
бир башха жерде букъду. Сора, жашны
былайдан кетерин марап туруп, ол
кетгенлей, дорбуннга къайтып келди. Ол
жерни эм дорбунну тёгерегине бек эслеп
къарады. Хар затны тинтди. Тинте
келгенде, дорбунну мюйюшюнде бир гыйы
таш кёрдю. Ол бир тешикни жабып
тургъанча кёрюнюп, Бияслан, аны,
аудуруп, тюбюне къараргъа умут этди,
алай аудурургъа къолундан келмеди. Ол
да алай кюреше тургъанлай, дорбун
тешикни ичинден бир тиширыу:
– Сен кимсе, мында не айланаса? – деп
сёлешди.
– Мен Чолакъ Биясланма, Къаран угъай
жанындан келгенме. Сен а не адамса? –
деп сорду Бияслан.
– Мен а ол жерде, тенгиз жагъасында
жашагъан бир ханны къызыма. Мени атам
бла бу эки жаш жарашмай, атама къажау
чыгъып, мени да атамдан урлап келип,
былайда тутмакъ этип тургъанлы, жети
жыл болады. Жети жылны ичинде мени атам
бла быланы араларында кюреш
тохтамайды. Мени атам аскерин да
тауусханды, алай болгъаны ючюн, быланы
хорлаялмайды. Бу эки жашха киши жукъ
эталлыкъ тюйюлдю, –
деп хапарлады тиширыу.
Сора Бияслан къызгъа:
– Мен быланы бирлерин ёлтюргенме, энди
бу дорбунда сакълап турайым да, келе
келгенлей, бирин да ёлтюрейим. Андан
сора уа, бир амал табып, бу тешикни
эшигин ачарма, сени да атанга саугъагъа
элтирме, –
деп, къыз бла жарашып, жашны келирин
сакълап тохтады.
Жаш къарындашы барлыкъ жерледе аны
хапарын хар тюбегеннге сурайды. Хар
тюбеген адамы да: «Къарындашынг келип
кетген эди», –
деп, хапар береди. Кёп айланып, къайтып
келе, ол къарындашы ёлген агъачны
ичинде бир сюеклеге тюбеди. Жаш, алайда
тохтап: «Бу не сейирди, аламатды? Бир
къауум замандан бери былайлада
жюрюйме, мал сюек бир да кёрмегенме», –
деп, дагъыда ёргерекге къарай келеди
да, бир чучхулгъан жер кёреди. Бу да не
затды деп къараса – къарындашы
басдырылып тургъанлай табады. Жаш, терк
окъуна къарындашын алайдан чыгъарып,
къычырыкъ этип жиляп, бетин бетине
салып, бир бёлек заманны турады. Сора,
эс жыйып, ёлюкню жанында олтуруп,
кючсюнюп: «Ай медет а, сени ёлтюрген
ишексиз Чолакъ Биясланды. Ол бюгюнден
ары, сюйсе жерни тюбюнде жашасын, сюйсе
кёкню жети къатысында жашасын, мен, аны
ёлтюрюп, сени къанынгы алмайын къоймам,
аны боюн тамырыны къанындан аякъны
толтуруп ичерме», –
деп къаргъанады.
Жаш, ол антны этип, къарындашын да
жангыдан басдырып, жашагъан дорбунуна
кетеди. Алай, тюзюнлей дорбуннга
кирмейди, киришни башы бла бир башха
жерге барады. Алайда ташны къобарады,
ол ташны тюбюнде уа дорбунну къыз
болгъан жерине кирген бир жашырын
тешиги бар эди. Ол, тешик бла сууурулуп,
къыз тургъан жерге киреди да, къызгъа
айтады:
– Эй, зийнадан туугъан зийна,
букъдурмай айт, ол харам Бияслан бери
къалай келгенди? Сенден бир зат болмай,
биз тургъан жерни къайдан билгенди?
Жети жылны ичинде, атанг-ананг кибик,
къыз намысынгы ариу сакълап тургъанма.
Энди уа къарындашым ючюн санга да бетим
жокъду, ёлтюрмей къоярыкъ тюйюлме! –
деп, сермеп къылычын чыгъарып алады.
Ол заманда, къыз жиляп тилейди:
– Аллах бла ант этеме, дунияны башында
сени къарындашынга мени бир хатам
тиймегенди. Мен Биясланны не танымайма,
не билмейме. Жети жылны ичинде, дуния
жарыгъын кёрмей, сизни къолугъузда
тутмакълыкъда турама. Тилейме бир
кесекчикге дуния жарыгъын кёрюрге
эркин эт, сора, ёлтюрсенг да, алай
ёлтюрюрсе, – деп жалынады.
Жаш, дорбунну ючюнчю эшигин ачып,
къызны тышына бошлайды. Къыз, эшикге
чыкъгъанлай, чабып, жашла тургъан
дорбуннга киреди. Кирсе – жашны
ёлтюрюрге сакълагъан Бияслан жукълап
болады. Къыз аны уятады:
– Бияслан, тур! Былайдан тас бол, жаш
келгенди, бусагъатдан сени ёлтюреди, –
деп, артындан тюртюп, Биясланны, эшикге
чыгъарып, къачырады.
Бияслан къачханлай, къыз, къайтып
дорбуннга киреди да:
– Хайда, энди ёлтюр! Мен сени аллынгда
бир тиширыума, сен а бир пелиуанса, не
этсенг да, эркинсе, къолунгдан
келликди, – деп, жашны аллында сюеледи.
Къыз алай айтханда, жаш, къылычын да
къынына сугъуп, къычырыкъ этип жиляйды.
Сора:
– Мен, Биясланны ёлтюрюп, жюрегими
къандырыргъа сюеме. Сени
ёлтюргенликге, жюрегим къанарыкъ
тюйюлдю, – деп, дорбунну эшигин этип
кетеди.
Энди Бияслан, алайдан къачхан хали бла,
сора-сурай, тюзюнлей къызны атасына
келеди. Эркинлик алып, ханнга киреди.
Хан аны олтуртады, не айланнганын,
къайдан келгенин, андан не излегенин да
сурайды.
Чолакъ Бияслан:
– Мен, сени къызынг тутулуп тургъан
жерге барып, аны да кёрюп келеме. Аны
тутуп тургъан эки жашдан бирин
ёлтюргенме. Мени сенден тилегеним олду:
энди, сен кюч берсенг, барып, экинчисин
да ёлтюрюп, къызынгы алып, къолунга
келтирликме, – деп, ханнга жууап
береди.
Бияслан алай айтханда, хан, ачыуланып,
къобуп, ары-бери бара:
– Мен сенден болушлукъ тилемегенме.
Мени къыралымда сени кибикле азмыдыла?
Кесинг да жашланы бирин ёлтюргенме,
бирсин да ёлтюрюрме деп, мени къалай
ийнандырырса? Сен аланы тасхачылары
болурса ансы. Бусагъат былайдан къуру!
Алай болмаса, башынгы тайдыртырма! –
деп, Чолакъ Биясланны къуууп жибереди.
Хандан файда болмагъанда, Бияслан, бир
жары да къайтмай, тюзюнлей кесини элине
келеди. Элде ол-бу деген, дунияны
ангылагъан къартланы жыяды да, алагъа:
– Элни башы сизсиз. Сизни жыйгъаным да
аны ючюндю: мени башым бир палахха
тюшгенди. Бир жерде эки жаш жашай эди
да, мен, артдан келлик палахны эсгермей,
аланы бирин ёлтюргенме. Энди уа аланы
бири къалгъанды. Ол жаш, ёлтюрмей, мени
дунияда жашатырыкъ тюйюлдю. Жаным
сизге аманатды. Къалай да этигиз, мени
ол жашдан сакълагъыз, – деп тилейди.
Къартланы бирлери, секирип къобуп:
– Аллах-Аллах, сени ёлгенинг бизге да
бетлик тюйюлдю. Бусагъатдан элден
аскер жыйып, атландырайыкъ, – дейди.
Къарт алай айтханда, Бияслан унамайды.
– Угъай, биз аны, аскер бла уруш этип,
ёлтюраллыкъ тюйюлбюз, –
дейди.
Олтургъан къартла жашдан бошаргъа
тюрлю-тюрлю хыйлала айтадыла. Бияслан
бирин да къабыл кёрмейди. Ол заманда
къартланы ортасындан токъсан жыл
болгъан бир къарт киши, къобуп, былай
сёлешеди:
– Да алай эсе, Бияслан, жаханим сенден
толсун! Сенден сора адам къорамасын,
сен, жаратылгъанлы, элге бир тынчлыкъ
бермединг! Бар, ол жашха ма мен айтханча
да айт, сора былай эт: тюз жашны
кёргенинглей, сауутларынгы тешип,
жерге ат; кесинг да, жерге жатып: «Сени
Аллахынг бла, ёлген къарындашынгы жаны
бла да тилейме, къатынга барып, юч сёз
айтыргъа эркин эт да, ёлтюрсенг да, алай
ёлтюр», – деп къычыр. Дунияда ол бир
уяты, адеби болгъан адам эсе, эркин
этер. Алай болса, къатына бар,
аякъларына баш ур, сора хар этген
аманлыкъларынгы айт. «Сени
къарындашынгы да, билмей, мен
ёлтюргенме, билсем, ёлтюрмез эдим, – де!
– Мени да бешжыллыгъында бир
къарындашым тас болгъан эди да, хар
этген аманлыкъларымы барын да, аны
къанын алама деп, андан этгенме. Да ма
энди терслигим ючюн келгенме. Санга бир
мал да – бир, мен да – бир. Сюйсенг –
ёлтюр, сюйсенг а – къой. Жанымы алмай
къойсанг, сени ёмюрюнгде
мен да санга къарындаш болурма», –
дерсе. Намысы болуп, ёлтюрмей къойса –
насыбынг. Ёлтюрсе уа – жаханим сенден
толсун. Андан башха амал билмейме, –
деп, къарт, узун мыйыкъларын сылай,
олтурду.
Бу къартны сёзюне битеу жыйылгъанла
ыразы болдула, анга тохташып,
чачылдыла.
Ол жаныгъан жаш, бир бёлек заманны
кесин къурап, сауутларын да тагъып,
Биясланны излей жайылды. Бияслан да,
жашны къоймазын билип, аны излей кетди.
Экиси да, бир бирлерин излей, бир уллу
агъачха кирдиле. Агъачны келе
келгенлей, бир ачыкъ къапхакъгъа
жетдиле. Жаш къапхакъны тюбюнден ёрге,
Бияслан да башындан энишге айландыла.
Жаш, Биясланны алай кёргенде, эки
къолун эки жан сюегине салып:
– Ох-ох, Аллах мени аллыма сени къалай
тап келтирди! – деп тохтады.
Бияслан, сауутларын сыдырып, жерге
атып, кеси да жерге жатып:
– Сени Аллахынг бла да, ёлген
къарындашынг бла да сенден тилейме,
къатынга барып, юч сёз айтыргъа эркин
эт! – деп къычырды.
Бияслан алай айтып къычыргъанда, жашны
жюреги бек къыйналып:
– Санга аны юйретген Аллахдан аман
тапсын! – деп, къычырыкъ этип жиляды. –
Ай, сен манга сёлешмейсе деп жюрегим
къыйналмай эди, алай сауутларынга
жангыз бир къатылсанг деп термиле эдим.
Болсада, кел, мурдар, кел, не айтырыкъ
эсенг да, айт! Мен, сенича, ит тюйюлме, –
деп, Биясланнга сёлеширге эркинлик
берди.
Бияслан, жашны къатына барып, жыгъылды,
баш урду, эки аягъындан къучакълап:
– Беш жылында мени бир къарындашчыгъым
тас болгъан эди. аны къанын алама деп,
мен этмеген аманлыкъ къалмагъанды. Ма
аны себепли, танымай, сени
къарындашынгы да мен ёлтюргенме. Терс
болгъанма, санга да андан келгенме.
Сюйсенг – ёлтюр, сюйсенг – къой, мен
сени аллынгда бир малма. Сюйгенинги эт,
– деп, боюнун узатды. – Алай, жанымы
алмай къойсанг а, ёмюрюмде сен
айтхандан чыкъмам, – деп тиледи.
Жаш, терен сагъыш этип, иги кесек
тынгылагъандан сора:
– Да не этейим, сени ёлтюргенликге,
мени къарындашым сауму боллукъду?
Аллахдан аман тап, антыма ёлтюртдюнг! –
деп, Биясланны аны ёлтюрмей къойду.
Жаш энди, Биясланны да алып, жашагъан
дорбунуна келеди да, экиси да бирге
жашап башлайдыла. Жаш аны, бир сагъат
болжал берип, бир жерге жиберсе, жарым
сагъатха келип, кюн болжал берсе, жарым
кюннге келип, хар айтханын жерге
тюшюрмей, толтуруп, бир эки-юч ай
жашайдыла.
Энди Биясланны эсине не тюшгенин ким
билсин? Элине-юйюне барыры келип, жашха
бойсуннган халда:
– Къарындашым, мени кёзюме да бир
къауум халкъ къарайды, аланы
оноучулары менме. Эркин этсенг, бир
барып къайтыр эдим, – деп тилейди.
Жаш угъай демейди. Алай а, не зат ючюн
айта эсе да:
– Баргъан эт, алай эсингде уа болсун, –
деп къатлайды.
Энди Бияслан, элине тебирегенде, былай
оюм этеди: «Мен, бир талай заманны
айланып, къарындашымы тапмай барсам,
халкъ бедиш этер. Андан эсе, ёлюмден
къутулуп, къарындашымы да табып келеме,
ол бир айдан келликди дерме да, сора бу
жашны, элиме чакъырып, ма къарындашым
буду деп, халкъгъа кёргюзтюрме». Ол
мурат бла элине келеди.
Элине келгенде, тап, ма ол ойлагъаныча
айтхан да этеди. Энди Бияслан, ёлюмден
къутулуп, халкъны бедишинден да башын
алыргъа мадар тапханда, уллу сый,
къурманлыкъ этерине уа не сёз барды.
Бияслан, элге келип, ол хапарны
жайгъандан сора: «Бияслан тас болгъан
къарындашын тапханды! Анга бармай
къалыргъа къалай жарар!» – деп, элде
бозала, сырала, учала хазырлауну
къайгъысына кире башлайдыла.
Бияслан, мычымай, къайтып, жашха келеди.
Биясланны келгенине жаш бек къууанады.
– Тынч-эсен къайтдынгмы? Юйюнг,
халкъынг да эсен турамыдыла? –
деп соруп, саламлашады.
Бияслан:
– Халкъ сау-саламатды. Алай мен беш
жылында тас болгъан къарындашымы
тапханма, ол бир айдан келликди деп,
хапар жайгъанма. Да, ёмюрге бу дорбунда
турлукъ болмабыз. Анга кёре, энди мени
да ётюрюкчю этме да, экибиз да мени
элиме кетейик. Сен элни бийи болурса,
мен да, сен айтхандан чыкъмай,
барчынг-келчинг болурма, – деп, жашха
къадалады.
Бияслан алай къадалгъандан сора, жаш
барыргъа сёз береди. Сора,
жарашдырылып, экиси да Биясланны элине
келедиле.
Ол кезиуде Биясланны юйюнде этилген
тойну айтып да айталмаз эдинг. Бир айны
ичинде адам келиую тохтамай, Биясланны
«къарындашын» бек ариу кёрдюле. Жашны
тою тохтагъандан сора, жаш бла Бияслан,
бирге жайылып, тийре элледе айырма
байладан бир къаракъашны сайлап, жашха
къатыннга алдыла. Жашны къатыныны баш
ауун да алып, аны тоюн да битдирип
бошагъандан сора, жаш:
– Энди, Бияслан! Кёп къалдыкъ, мени
тутмакъ къызым болгъанын
кесинг билесе, ыразы болсанг, аны санга
къатыннга келтирейик. Сора мени
дорбунда къалгъан хазнамы да алайыкъ,
– деди.
– Тас болгъан къарындашымы тапхынчы,
къатын алмазгъа мен ант этген эдим.
Алай а сени айтханынгдан чыкъмазгъа
сёз бергеним себепли, алырма, – деп
жууаплады Чолакъ Бияслан.
Экиси да, атланып, къызгъа кетдиле.
Келип, дорбундан къызны да, битеу жети
жылны ичинде жыйгъан хазнасын да алып,
къайтып, элге келдиле. Келгенлей
окъуна: «Биясланнга къатын алып
келгендиле!» –
деп, халкъгъа жайылды. Халкъ, жыйылып,
энтта да тамаша къурманлыкъ, той этип,
Биясланны намысын бек кётюрдюле.
Ханны къызыды деп эшитгенлеринде,
халкъ, анга сукъланып:
– Ханны къызы болгъаны уа нечик
белгилиди! – деп, къуш-муш этип турдула.

Къызны ариулугъун, чырайын да несин
айтаса! Аны ариулугъу кечени чыракъсыз
жарыта эди. Той-оюн да бошалгъандан
сора, жаш:
– Бияслан! Мен санга кёп кечмез ишими
кечгенме. Алай энди бу къызны юч сабийи
болгъунчу, муну къатында дайым бир адам
турсун. Аны этмесенг, кечмезими ант
этип билдиреме. Ол затны эсингде тут! –
деди.
Бияслан:
– Къатынны, юч сабийи болгъунчу, кеси
жангыз бир такъыйкъаны къоймам, – деп,
жашха ант этип, сёз берди.
Алай бла, бир бёлек заман да озду.
Биясланнга эки сабий тууду. Къатынны
ниетин, халын, къылыгъын алыкъа киши да
билмейди.
Бир кюн Биясланны къатыны хамамгъа
тебиреди. Эки къарауашы да эки жанындан
тутуп бара тургъанлай, къатын, тохтап:
– Алтын къумгъанымы унутуп келеме,
барчы, аны терк алып жет! –
деп, бир къарауашын юйге къайтарды.
Ол юйге жетген болур деген сагъатха,
ачыуланып:
– Мен сизни былайда сакълапмы
турлукъма? Бар сен да, ашыкъдыр аны! –
деп, экинчи къарауашын да биринчини
ызындан жиберди.
Ол аз заманчыкъны ичинде мычымай
къайтсала – къатын жокъ... Къарауашла
ары-бери чапдыла, къатынны тапмадыла.
Сора, уллу къычырыкъ, сарнау этип:
«Бийче, къайры къуруду эсе да, тас
болду!» –
деп, тийреге хапар бердиле.
Бияслан, аны эшитгенлей:
– Сиз къатынны къоюп кетгенсиз! – деп,
къарауашланы къамичи бла тюйдю.
Къарауашла, къачып чыгъып, жашха
бардыла да: «Бияслан бизни ёлтюреди!» –
деп, ишни болушун билдирдиле.
Жаш, аны эшитгенлей, сауутларын да
тагъып, Биясланны ёлтюрюрге тебиреди.
Жолда элни адамы орамны толтуруп, къарт
кишиле таякълагъа таяна, ауурлукълары
болгъан къатынла, къагъанакъ сабийли
анала бешиклери бла келе, жашны
аллындан чыкъдыла. Жаш:
– Аллах-Аллах, саулай эл, къайры
тебирегенсиз, къайры кёчесиз, не
болгъанды сизге? – деп сорду.
– Да бизге бир зат да болмагъанды, биз
санга келе эдик. Аллахдан аман тапха
эди, биягъы Биясланны жанын сенден
тилей келебиз, – деп, ала жашха жууап
бердиле.
Аланы жыйып келген а Бияслан болгъанды.
– Аллах-Аллах, бир адамны жаны сизденми
игиди? Алай, не этейим, эки кере мени
антыма ёлтюртдю, болсада бу жол да
къояма, –
деп, жаш, артха айланып, юйюне кетди.
Бары да шошайгъандан сора, жаш,
Биясланны чакъыра, адам жиберди.
Бияслан да жашха муштухул келди. Жаш:
– Бияслан! Элинг сени жанынгы не
заманнга дери сакъларыкъды? Энди
этеринги этгенсе. Болсада экибизге бир
айгъа чыдарча эки ат къура, аны кибик,
азыкъ да хазырла! Сора кесинге бир
факъыра кийимле да ал! Энди сени
къатынынгы тапмай болмаз, – деп оноу
этди.
Бияслан, барын да жаш айтхан кибик
къурап, хазыр этди да, экиси да жолгъа
чыкъдыла. Жолда бара, жаш, терен
тынгысызлыгъын билдирип:
– Бияслан! Биз элден узакъ кетерикбиз,
сен мени бу жол былайда алдасанг, жюз
жанынг болса да, бирин къоймам, – деп,
эсине къаты салды.
Он кюн жолоучу болгъандан сора, бир
ариу ёзеннге чыгъадыла. Ёзеннге
къарасала – бир чиммакъ акъ къалала,
къалаланы тёгереги –
къара агъач кибик, уллу аскер. Сора жаш,
ол къалагъа къарап:
– Бияслан! Сени къатынынг ма ол
къаладады. Энди сен, факъырачы кийимле
кий да, бар, не да болсун, къалай да эт,
къатынынгы кёрмей къойма. Кёрюп,
ауузунг сёлешсе уа: «Сенден бла менден
къалгъан эки сабий, ызымдан къарап:
«Анабызны тапсанг, тилине тилинги бир
жетдир, сора, келип, тилинги бизни
тилибизге тийдир», – деп къоймайдыла
дерсе. Тилин жетдирсе уа, не да болсун,
сюйсенг – тишинг бла къыс, сюйсенг –
къолунг бла, тилин тутмай къойма. Санга
андан башха борч бермейме, аны
эталмасанг, сен да ёлесе, мен да къайтып
элге бармайма, –
деп, жаш былай буйрукъ берди.
Бияслан, жашны айтханына бой салып,
факъыра кийимле кийип, инбашына эки
артмакъ да атып, патчахны къаласына
кетеди. Бияслан къалагъа келгенде:
«Ханны онеки жылдан бери тас болуп
тургъан къызы келгенди!» – деп, къаланы
халкъы аны къууанчына жыллыкъ той эте
болады. Къаланы тёгерегин онбир къат
аскер сакълайды. Не тюрлю эте эсе да,
Бияслан сансыз факъырачы сыфатда
къалагъа киреди. Къаланы ичинде
сабийле, ким андан, ким мындан жыйылып,
телини къозутханча, Биясланны ызындан
боладыла. Бияслан, дыгалас эте, къалада
юч кюн мычыйды. Тёртюнчю кюн, киши сан
этмеген факъырачы, ханны сарайыны
ичине къутулады да, сарайны эшик
жанында мугурайып олтурады. Сарайны
ортасында акъ мияладан ишленнген
юйлени календорун, аны ичинде къыркъ
къызны ортасында къатыны къубула,
ары-бери жюрюй айланнганын да кёреди.
Алай жюрюй келгенде, къатын Биясланны
эслейди. Сора бир къарауашына:
– Барчы, ол факъырачыны бери алып кел!
– деп, келтиртип, столгъа
олтуртады.
Аллына тюрлю-тюрлю ашарыкъла
салдырады. Сора кеси, аны
къатына келип:
– Аллах-Аллах, Бияслан, артынг садакъа
жыяргъамы къалгъанды? –
деп сорады.
Бияслан:
– Ай, оллахий, элибизде нартюх-гыржын
тауусулуп, садакъа жыя келгеними
кёресе. Алай, не этейим, ол сенден бла
менден къалгъан эки сабий: «Анабызны
тилине тилинги тийирип, сора тилибизге
тилинги жетдир», – деп къоймайдыла да,
андан жайылгъанма, – дегенинде, къатын
ачыуланады, секирип ёрге турады.
– Ол боллукъ зат тюйюлдю! – деп,
Биясланны къатындан кетеди да, биягъы
къызла бла календорда ары-бери жюрюрге
къалады.
Бияслан да ол сёзню тохтамаздан
къайтарып айтады. Ол аллай бир тилеп
айтханда, къатынны жюреги жумушайды.
«Мен муну бла бир бёлек заман
жашагъанма, эки сабийим да болгъанды.
Муну тилине тилими бир тийиргенликге,
манга не боллукъду? Алай этсем,
теркирек кетер эсе уа», – деп сагъыш
этеди. Сора, Биясланны къатына келип:
– Бар, къалагъа чыкъгъан басхычны
тюбюнде олтуруучу жер барды, анда
олтуруп тур. Мен, ингирде ары энерме да,
тилими тилинге тийирирме. Сора кетерсе,
– дейди.
Бияслан, къууанып барып, къатын айтхан
жерде олтуруп, ашыгъышлы сакълайды. Бир
заманда къатыны, къыркъ къыз нёгери бла
энип келе, тохтап, Биясланнга бурулады.
Адамлагъа уллу эслетмей, къатын, тилин,
чыгъарып, Биясланнга созгъанлай,
Бияслан сермеп тишлери бла къатынны
тилинден къабады. Бияслан
къапханын-къалгъанын да иги билгинчи:
«Бияслан, жибер!» – деген таууш
чыгъады. Бияслан, къатынны тилин
жиберип, къараса – экиси да ол жашдан
айырылып кетген жерде тургъанларын
кёреди...
Къатын, эс жыйып, къарап, жашны
кёргенде, къычырыкъ этип, жерге
жыгъылып, жиляйды.
– Ай, мени башыма ат ургъан, бу хыйланы
Бияслан этмегенин нек билмедим?! Бу
хыйла мен туугъанлы бери ол мени
къанымдан тоймагъан жашланы хыйлалары
болгъанын мен нек сезмедим?! – деп,
къатын кёп сытылады.
Алай болса да энди жашдан ычхыныргъа
мадары болмагъанын да биледи. Ол жаш
аланы экисин да кесини къатына къалай
келтиргенин ала экиси да билалмайдыла.
Къатын жинли, хыйлачы болгъанды, алай
къатынны да озгъан жинли эм хыйлачы ол
жаш кеси эди.
Къатын къолгъа тийгенден сора,
сюзюлтюп, аны Биясланны элине
келтиргендиле. Жангыдан жашау
башланнганды. Энди уа, ючюнчю сабий
болгъунчу, Бияслан къатынны не аз да
чола къоймагъанды. Юч сабий туугъандан
сора, къатын, кетмей, терен жашаугъа
кирип тохтагъанды.
КЪАРТ МАРАУЧУНУ ХАПАРЫ
Дунияны бир кезиуюнде бир къарт уучу
жашап болгъанды. Ол, не тапса да,
ёлтюрюп, аны ашап жашагъанды. Бир жолда
уугъа баргъанды. Алай болгъанлыкъгъа,
юч кюн айланып, жукъ да тапмай, юйюне
къайтып келе, бир уллу ташны юсюнде
къонуп тургъан къара къушну кёргенди.
Къара къушну ёлтюрюрге бла ёлтюрмезге
арсар болуп, къоюп кетгенди. Юйюне
келип, бир-эки кюн да солуп, дагъыда
уугъа кетгенди. Кетип бара, биягъы къуш
биягъынлай таш юсюне къонуп тургъанын
кёрдю. Сора, тохтап, сагъыш этди:
«Антсызма, муну былайдан бир агъызмай
кетсем», – деп, ушкогун тартып, атаргъа
башлагъанлай, къуш адам тил бла:
– Ёлтюрме мени, бир жугъунга жарарма, –
деп сёлешди
Ол алай айтханда, къарт уучу, барып, таш
башына чыгъып, къушну тутуп, къараса –
аны, къанаты сынып, учаргъа амалы
болмай тургъанын кёрдю. Сора, къушну да
алып, уугъа баргъанын да къоюп, юйюне
къайтып келди да, къатынына:
– Бу харип къушну, къанаты сынып,
учалмай тургъанлай табып, алып келеме.
Муну сау этмей амал жокъду, – деди.
– Да къушну къанатын къалай сау
этериксе? – деп сорду къатыны.
– Сен аны ючюн къоркъма, – деп, уучу,
эки агъашчыкъны жонуп, къанатны
сыннганын тюзетип, ол агъашчыкъланы
эки жанындан да салып, байлады.
Сора къушну юй мюйюшюнде жарашдырып,
аллына этле салып, ашатып, тойдурду.
Тойгъандан сора, къуш да жарыды. Кеси
юйде болса – кеси, кеси болмаса –
къатыны, къушха сакъ багъып, юч ай
къарадыла. Юч айдан сора, аны къанаты
иги болду, къайнап, жабышып бошады.
Энди, къайры учса да, учма къояйыкъ,
башына азат болсун деп, эркин этдиле.
Азат болгъандан сора, къуш, уча да келе,
къайта да кете, бир юч ай чакълы заман
озду.
Бир кюн къуш биягъы адам тил бла:
– Энди мен кетейим, сизни да кёп
къыйнадым. Манга этген ахшылыгъыгъызны
бирда унутмам. Сиз мени къанатымдан бир
тюк алыгъыз да, мен керек болуп, мени
излерча болсагъыз, тюкню жиберсегиз,
ол, учуп, сизни мен жашагъан жерге
келтирир, алай, жолда сизге къыйынлыкъ
жетген болса уа, къара къушну жууугъума
десегиз, не къыйынлыкъдан да
къутулурсуз, – деп, къанатындан бир
тюкню къоюп, къуш учуп кетди.
Къуш кетгенден сора, бир бёлек заман
озду, уучу да къарт, къарыусуз болду,
уугъа алгъынча жюрюую да тохтады. Жашы
бла къатынына ашарыкъ тапмай, бек
онгсузгъа жетди. Сора, къарт кишини
эсине тюшюп:
– Алан, къатын, эсингдемиди, ол заманда
бизде бир къуш туруп кетген эди, ол
къойгъан тюк къайдады? Ким биледи,
бизге бир болушлукъ болур эсе уа андан.
Ол къушну тапсам, бир барыр эдим, –
деди.
Къатын, излей келип, къуш тюкню кюбюр
мюйюшюнде табып, кишисине берди. Киши,
тюкню аллына учуруп, кеси ызындан элден
чыгъып кетди. Хайда бар, хайда бар, ол,
бир уллу таудан да аууп, бир ёзеннге
жетди. Ол ёзенде бир ахырзаман уллу
жылкъы къошну кёрдю. «Кёп болсун!» –
деп, ол къошха баргъанында, адамы да,
жылкъысы да ол кишини малтап башладыла.
Ол:
– Ой, маржа, ёлтюрмегиз, мен къара
къушну жууугъума! – деп къычырды.
Алай айтханда, адамы, малы да юсюнден
айырылып, кел деп, къошха элтип, бир
тайны да къонакълыкъгъа кесип, бир да
аламат къарадыла.
Экинчи кюн, минерге бир ат да берип,
жолну да юйретип:
– Былайдан озсанг, тууарчы къошха
барлыкъса, – дедиле.
Ол кюн къарт уучу тууарчы къошха барды,
анда да, къара къушну аты бла къутулуп,
бир кече къалды. Экинчи кюн, атланып,
къойчу къошха барды. Къойчу къошдан да
ол формада озуп, эчки къошха, андан
озуп, тауукъ къошха, бек ахырында
къазчы къошха барды. Къазчы къошда кече
къалды. Къазлагъа къарагъан къарт
къуртха бла ушакъ этди. Ол къарт
къуртхагъа:
– Къара къуш мени жууугъумду, мен аны
кёрюрге барама, – деп хапарлады.
– Алай эсе, – деди къарт къуртха, – ма
бу сен кёрюп келген мал къошла барысы
да аны малларыдыла. Сен кетип
башласанг, ол санга бермезлик саугъа
жокъду. Алай, мен айтханны айтма, не
берсе да, алма. «Манга, берсенг,
къалангы тюбюнде атангдан къалгъан бир