Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 41

къамичисин да къолуна алып, сырыйнасы
бла тышына чыкъгъанды. Тёгерекде зат
эслемегенден сора, атын къамичи бла
тюйюп, кёзюн-башын кёпдюрюп: «Энди, зат
кёрмей, ётюрюкге кишнеме!» – деп, юйге
кирип кетгенди. Бираздан жаш, урудан
чыкъгъанды. Ат кишнемегенди. Жаш къызны
отоууна киргенди. Къараса – къызны
алтын чачы жерге тёгюлюп, кеси да къаты
жукълап тура эди. Зауурбек терк окъуна
къызны чачын ундурукъгъа байлагъанды.
Бир ай жукълагъандан сора, къыз, уянып,
секирип къобама десе –
къобалмай къалгъанды. Жашны кёрюп:
– Аллах-Аллах, адам улу, бери къалай
келдинг? Мени байла деп, ким юйретгенди
санга? – деп соргъанды къыз.
– Да чыкъдым, къайдан чыкъдым эсе да,
санга жетишалдым, – дегенди жаш.
– Сен айтхандан чыкъмам, жибер энди
мени, – деп, къыз атасы-анасы бла
къаргъаннганды.
– Къаратай атынг бла къаргъансанг,
жиберирме, алай болмаса, ёмюрге да
тагъылып турлукъса, – дегенди
Зауурбек.
– Аны санга юйретген Аллахдан аман
тапсын, не этейим. Къаратай ёлмесин, сен
айтхандан таймам, – деп къаргъаннганды
да къыз, жаш аны бошлагъанды.
Къыз къамичисин, сырыйнасын,
Къаратайны да жашха бергенди. Жаш
къызны алып, экиси да насыплы жашап
башлагъандыла. Зауурбек уугъа жюрюп,
къыз а юйде къалып тургъанды. Ууда
айлана, Зауурбек къызгъа тансыкъ болуп,
ансыз болалмай башлагъанды. Бир кере
уудан келгенде, ол аны къатынына
айтханды.
Къыз да, жашны бек сюйгенден, чачындан
бир тюкню юзюп:
– Муну тас этме. Манга тансыкъ болсанг,
хуржунунгдан чыгъарып, бу тюкге
къарасанг, къатымда олтуруп, кесими
кёргенча болурса, – деп, жашха
бергенди.
Тюкню да хуржунуна салып, жаш уугъа
кетгенди. Суусап болуп, суугъа
жетгенде, суу ичерге бауурланнганды. Ол
заманда чач тюк жашны хуржунундан
суугъа тюшгенди, ол а аны кёрмей
къалгъанды.
Суу, чач тюкню элте барып, элни
къыйырында чырпыгъа илиндиргенди.
Элден а суу алыргъа келген биреулен
алтын тюкню, кёрюп, алып, халкъгъа
махтанып кёргюзтгенди. Ол зат, хапар
болуп, ханнга да жетгенди. Хан чачны
тапхан адамны чакъыртып, андан чач
тюкню алгъанды. Бу тюк керти да алтын
болгъанына, кеси да тиширыуну башындан
тюшгенине ийнаннганды. Сора битеу
халкъны жыйып:
– Бу тюк тиширыуну чачынданды, кеси да
алтынды. Алтынчач тиширыуну манга ким
табып келсе, мени къолумда болгъан
битеу эркинликни да, ырысхыны да анга
берликме, – деп, ант этгенди.
Ол заманда элдеги къуртха къатын:
– Мен табарма тюкню иесин, – деп сёз
бергенди да, жолгъа чыкъгъанды.
Айлана-жюрюй кетип, кюнлени биринде
къуртха Зауурбекге тюбегенди. Сёлеше
кетгенде, аны ким болгъанын
ангылагъанды, кесин, ауруп, онгсуз
болгъанча сундургъанды. Жаш, анга жаны
ауруп, юйюне алып келгенди.
Иги кесек заманны ичинде къуртха жашны
бла аны алтынчач къатыныны жашаулары
бла шагъырей болгъанды. Бир кере, жаш
уугъа кетгенде, къуртха къызгъа:
– Сиз экигиз да бир тап, бир иги
жашагъан, бир бирни да сюйген, билген
адамлача кёрюнесиз. Алай бир бирни
къайсыгъыз бек сюе болурсуз? – деп
соргъанды.
– Биз бир бирибизни бир кибик бек
сюебиз, – дегенди къыз.
– Ай, ол сени сен аны сюйгенча сюе
болмаз, – деп, ишекли болгъанча
айтханды къуртха.
– Угъай, сюеди, – дегенди къыз.
– Да ол сени сен аны сюйгенча сюе эсе,
жаны къайда болгъанын айтханмыды
санга? – дегенди къуртха.
– Угъай, аны мен да сормагъанма, ол да
айтмагъанды, – деп жууап этгенди къыз.
– Да, – дегенди къуртха, – ол сени сен
аны сюйгенча сюйсе, жаны къайда
болгъанын айтыр. Айтмаса уа – ол сен
сюйгенча бек сюймегенин бил. Эринг
уудан къайтса, мудах болуп тур. Нек
мудахса деп сорса: «Мен сени сюйгенча
сен мени сюймейсе да, андан мудахма», –
дерсе. «Мен сени сенден артыкъ окъуна
сюеме, сени сюймегеними къайдан
билесе?» – деп сорса эринг, – «Жанынг
къайдады?» – деп сор. Алайда жаны
къайда болгъанын айтса, сени ол керти
да сюеди,– деп юйретгенди къуртха.
Эри уудан къайтханда, къыз къуртха
айтханча этгенди да, жаш къызгъа жаны
къайда болгъанын айтханды. Къызны бек
ийнандырыр ючюн, башындан бёркюн алып,
башыны тешигинде жюлгючню кёргюзтюп:
– Ма мени жаным бу жюлгючдеди, бу кетсе,
мен ёллюкме, – дегенди.
Зауурбек солургъа жатханлай, къуртха
къыздан хапарны билгенди. Къыздан таша,
жашны жатхан жерине барып, башындан
жюлгючню чыгъарып алгъанды. Алайда жаш
ёлгенди. Къуртха жюлгючню, хуржунума
салама деп, юй тюбюне тюшюрюп, ханнга
ашыгъып кетгенди. Хан, аскер къурап,
къуртханы да башчы этип, алтынчач
къызны келтирирге жибергенди. Ала
къызны ханны юйюне алып келгендиле.
Къызны анасы – эмеген къатын, юйню жыя
баргъанда, жюлгючню тапханды. Жюлгючге
иги эслеп къарагъанда, жашны башында
тешикге ушагъанын кёрюп, аны ары
орнатханды. Жюлгючде Зауурбек жаны
болгъанындан а эмегенни хапары
болмагъанды. Эмеген жашны къатындан
кетгинчи, ол: «Аллах-Аллах, не татлы
жукъладым», – деп, секирип къопханды.
Аны алай кёрюп, эмеген къатын,
сейирсинип, тамаша болуп, киеуге битеу
болгъан ишлени юсюнден айтханды да, ол
къатынын излерге атланнганды.
Бара-бара кетип, Зауурбек ханны элине
жетгенди. Элни къыйырында бир къызчыкъ
алтын къумгъан бла суу алыргъа
келгенин кёргенди. Кызчыкъ, суугъа
жетип, андан суу алмай, тёгереги темир
буруу бла бегитилген жерге кирип, сууну
андан алып чыкъгъанды. Жаш, къызны
къатына барып:
– Къайдан келесе, къызы? – деп
соргъанды.
– Мен ханны жумушун этип келеме, –
дегенди къыз.
– Не жумуш айтханды хан? – деп
соргъанды жаш.
– Хан мени сууугъа жибергенди да, суу
алып барама, – дегенди къызчыкъ.
– Темир буруугъа уа нек киргенсе, бу
баргъан суудан алмай? – деп соргъанды
жаш.
– Хан ичиучю суу ол бурууну ичиндеди.
Ханыбыз бюгюн жангы къатын аллыкъды,
аны башын жууаргъа уа хан ичиучю суудан
алып барама, – дегенди къызчыкъ.
Зауурбек, хапар кесини алтынчач
къатыныны юсюнден баргъанын билип:
– Суусап болгъанма, къызы, сууунгдан
бир ичир, – деп, тилеп, суудан ичген
кибик этип, къолунда къатыныны жюзюгюн
къумгъанда суугъа атханды.
Къызчыкъ къумгъан бла сууну Алтынчахча
бергенди. Ол сууну тазгъа къуйгъанлай,
жюзюк тазгъа тюшгенди. Алтынчач,
жюзюкню танып, суу келтирген
къызчыкъны чакъырып:
– Бусагъатда, суудан келе, санга адам
тюбегенмиди? – деп соргъанды.
Къызчыкъ ишни болгъаныча, жашырмай
айтханды. Алтынчач эрини саулугъун
ангылап, къууаннганды, ханнга барыр
заманын артха созгъанды.
Бираздан жаш, сырыйна бла юфгюрюп, элде
сау жан къоймай, бузлатып, сын этгенди.
Ол кече элни хар жеринде айланып, ханны
да, къуртханы да, къатынын да
бузлагъанларын кёрюп, эрттенликге дери
алай къойгъанды. Эрттенликде, биягъы
сырыйнасы бла юфгюрюп, хан бла
къуртхадан къалгъан адамланы барын да
сау этгенди, ол экисин а бузлагъанлай
къойгъанды. Жаш, ол жерде ханны орунуна
ие болуп, къатыны бла биягъыча насыплы
жашап башлагъанды.
Кюнлени биринде Зауурбек тас болгъан
эки къарындашын да, аланы нёгерлерин да
излей кетип, табып, кеси тургъан жерге
келтирип, жашау этерге онг берип,
къатыны бла ашап-жашап къалгъанды.
КЪАРАЧАЧ
Эртте-эртте юч къыз болгъандыла. Ала
бир бирлери бла кёп ушакъ этип туруучу
эдиле. Бир жол, биягъы, ушакъ эте келип,
ким неге жарарыгъыны, не эталлыгъыны
юсюнден сёлеше башлагъандыла. Къызланы
таматалары:
– Мен не уллу аскерни да азыкъ бла, аш
бла жалчыталлыкъма, –
дегенди.
Ортанчылары:
– Мен эр кишини, ызындан къарап, бир
кёргенлей, анга къаллай кийим керек
болгъанын билирге боллукъма, тигип,
бичип берсем, юсюне ариу жарашып
къаллыкъды, – дегенди.
Кичилери уа:
– Тейри, мен ол затлагъа базынмайма.
Алай, мен, эрге барсам, эки сабий
табарыкъма. Аланы бири – чолпан кёзлю
жаш, экинчиси уа – алтын чачлы къыз
боллукъларын билеме, – дегенди.
Къызланы ол ушакъларына бир ханны жашы
жашыртын тынгылап болгъанды. Ол гитче
къызны алыргъа умут этгенди. Къызны
ызындан кёп айланнганды да, алгъанды.
Бёлек заманны экиси да жашай
кетгендиле да, къызны къарыны
болгъанды. Заманы жетгенде,
къутулургъа кёп къалмагъанды деген
ууахтыда, жашны эсине жортууулгъа
чыгъаргъа тюшгенди да, ол, къатынын бир
къуртхагъа аманат этип, кетгенди.
Ханны жашы жортууулгъа кетип
тургъанлай, къатыны эки сабий тапханды.
Ол сабийлени, къатын кеси да кёргюнчю,
къуртха алып кетгенди да, бир
кюбюрчекге салып, суугъа атханды.
Аналарына уа: «Сен ма быланы тапханса»,
– деп, эки ит кючюкню кёргюзтгенди.
Ханны жашына да: «Къатынынг эки ит
кючюк тапханды», – деп билдиргенди. Ол
къуртха къатын а кеси ханны жашына
барыргъа эрттеден бери сюйюп тура эди.
Ханны жашы, ол хапарны эшитгенлей, ачыу
этип, къатынын жаныгъанды: «Тохта, юйге
уа бир барайым, аны сёзюне кертичи
болмагъанын кёзюне кёргюзтюрме, уллу
азап жетдирирме», – деп тургъанды.
Ол къуртха къатын суугъа атхан
сабийлени уа суу, элте барып, бир тирмен
къырыкъны башында тохтатханды. Тирмен
олсагъат къуруп, сууун кесгенча
болгъанды. Аны иеси – къаратон киши –
тирменни сууу нек тохтагъанын билир
ючюн, тышына чыгъып къарагъанды да, бир
кюбюрчекни тапханды. Аны суудан
чыгъарып, ачса – ичинде эки сабий:
бири – чолпан кёзлю жашчыкъ, бири уа –
алтын чачлы къызчыкъ. Къаратон
тирменчи, уллу сейирге къалып,
къууаннган да этип:
– Быланы манга Аллах сабийсизлигиме
жазыкъсынып бергенди, –
деп, экисин да, эки къатыннга уллу хакъ
берип, ёсдюргенди.
Ёсе келип, жаш да, къыз да акъылбалыкъ
болгъандыла. Бу къаратон тирменчи
аланы ёсдюрген къатынлагъа аманат этсе
да, кеси да аланы бек сюе эди. Бир жол
ала, тенглери бла ойнай кетип,
тюйюшгендиле. Ол заманда сабийле
алагъа: «Кимилдиле!» – деп, алай айтып,
къозутхандыла. Жашны жюреги бек ауруп,
тирменчиге келгенди да:
– Биз кимбиз, бизге кимилдиле деп нек
айтадыла? – деп соргъанды.
Къаратон тирменчи, ала аны
эшитгенлерине жарсып, «Ётюрюкню арты
бир тутум» деген сёзню кертилигин да
ангылап, сабийлеге болгъан ишни ачыкъ
этерге таукел болгъанды да, аланы
къалайлыкъ бла тапханын айтханды.
Андан сора къыз бла жаш, ол сууну боюну
бла барып, элге жетселе уа,
аналарын-аталарын сураргъа деп,
келишгендиле.
Бара кетип, сууну боюнунда бир элге
жетгендиле. Ол элни къыйырында бир юй
ишлеп, анда тохтагъандыла. Бёлек
заманны ол юйде жашагъандыла. Жаш уста
мараучу, уучу болгъанды. Кийик,
къанатлы ёлтюрюп, аны бла
кечиннгендиле.
Кюнлени биринде жаш, уудан къайтып келе
тургъанлай, бир тиширыугъа тюбегенди.
Ол тиширыугъа ким болгъанын
билдирмеген эсе да, ол, жашны кёзюне
тюрслеп къарап, терк-терк атлап
кетгенди. Ол а аланы, кюбюрчекге салып,
суугъа атхан къуртха къатын болгъанды.
Къатын жашны тюз кёргенлей окъуна
таныгъан эди. Сёлешген а этмеген эди.
Андан сора, къуртха къатын: «Бу жаш
къалайлыкъ бла сау къалгъанды, эгечи уа
къайда болур? Не аламат, не сейирди бу»,
– деп, къайгъыгъа къалгъанды. Ол къыз
да сау болгъанын, ала элни къыйырында
жашагъанларын билип, энди ала мени аман
ишими ачыкълап къоядыла деген акъылда,
аланы, артыгъыракъ да жашны, жояргъа
умут этгенди. Сагъыш эте кетип, къуртха
къатын, жаш уугъа кетген кезиуде,
къызгъа баргъанды. Къызны аллында
жойкъулланып, аланы бу элде
тохтагъанларына къууаннганча этип, ала
не мурат этгенлерин билгенди. Андан
сора, къызгъа иги болуп, кесине
шагъырейлендирип, алай тургъанды. Бир
кюн ол, биягъы къызгъа келгенди да:
– Сизни бу жерге келгенигиз – уллу
насыбыгъызды. Аны менден башха дунияда
бир жан билмейди. Ол насыпны
келтираллыгъ’ а жаланда сени
къарындашынгды. Къарындашынга, мен
айтханымы билдирмей, бу жумушну
этдирсенг, сиз бу жерде биринчи юй
болуп жашарыкъсыз. Бир жерде бир терек
барды да, аны чапыракълары кюмюшдюле.
Сиз аны арбазыгъызда орнатсагъыз, бек
бай боллукъ эдигиз, – дегенди къуртха.
– Ол терекге биз къалай жеталлыкъбыз?
Ол амалны биле эсенг, айт, – деп
тилегенди къыз.
– Ол узакъ жолду, болсада жетерге амал
барды. Сени къарындашынг ол терекни
ызындан болсун. Болгъан жерин
табарыкъды. Аны, къазып, бери келтирсин
да, юйюгюзню аллында орнатсын. Ма керти
жашаугъа ол заманда чыгъарыкъсыз, –
дегенди къуртха.
– Да, алай эсе уа, мен аны къарындашыма
айтайым. Ол терекни, излеп, болгъан
жерин да табып, къазып, келтирип,
арбазда орнатырыгъына мен ишексизме.
Ол этмеген затны дунияда бир жан эталыр
амалы жокъду, – деп, къыз къуртха
къатынны юйюне ашыргъанды.
Къызны къарындашы уудан къайтып
келгенде, къыз кюмюш чапыракълы
терекни хапарын анга айтханды:
– Ол терекни бери келтирип, арбазда
орнатмай амалынг жокъду. Хар жылдан аны
чапыракълары кюмюш болуп чыгъадыла. Ол
къаллай уллу байлыкъды! Ол байлыкъны
Аллах бизге буюруп тура болур. Бар, ол
терекни келтир, – деп къысханды эгечи
къарындашын.
Жаш, къызны айтханын этип, терекни
излей чыкъгъанды. Айлана-жюрюй кетип,
бир уллу къалагъа жетип, ол къалагъа
киргенди. Аны ичинде жаш бир кёп гюнях
этген къарт эмегеннге жолукъгъанды. Ол
эмеген а, кёп ёмюрлени ичинде этген
гюняхларым кечилирча, кимге не зат
этейим деген сагъышда эди. Жаш бла
эмеген саламлашхандыла. Эмеген жашны
не айланнганын, не жюрюгенин
сурагъанды. Жаш, бир затын букъдурмай,
эмегеннге билдиргенди.
– Ай, балам, ол сен эталыр затха
ушамайды. Бек къыйын ишди. Болсада, мен
кёп адамгъа кёп къыйынлыкъ
жетдиргенме. Алай, кёресе, энди къарт
болгъанма, этген аман ишлериме чогъеж
болгъанма, аманлыкъларым кечилирча,
бирлеге ахшылыкъ этейим деп,
сагъышлыма. Сени жюрегинг тюз
болгъанын ангыладым. Мен санга тюзюн
айтама – къыйналлыкъса. Насыбынг
болса, муратынга жетерсе, къыйынынг
болса, ёлюрсе. Бу мен кёрген атынг сени
барлыкъ жеринге жетдиралмаз. Мени
атымы ал. Аны бла барсанг, сен барлыкъ
жерни мени атым биледи. Ол сени керек
жерге элтир. Алай анда бир эмеген барды.
Ол мени къарындашымды. Анга жетгинчи,
сен бир къая ыраннга тюбериксе. Ол
жерде бу ат сени къутхарыр. Эмегеннге
жетсенг, ол жукълап болса, уллу
насыбынгды. Ол уяннгынчы, сен кюмюш
чапыракълы терекни, къазып, атынга
минип, артха айланып, аямай къачарса. Ол
къая ырандан чыкъгъынчы, бир жерде да
тохтама. Тохтасанг, эмеген, жетер да,
сени жояр. Къая ырандан чыкъсанг а, бир
да къоркъма. Тюзюнлей манга келирсе.
Алай, ол эмеген жукъламай турса уа –
сен алайдан къутулалмазса. Хайда,
ангыладынг эсе – ма атны, бар жолунга,
– деп, жибергенди.
Жаш кетгенди. Бара-барып, бир уллу
къысыр къаяны къыйыр ыранындан
къутулуп, бир бек уллу къалагъа жетип,
шыбыртсыз ичине кирип кетгенди. Кирсе
– анда бир уллу эмеген жатып, жукълап
тура эди. Аны къатында – бир терек,
терекни чапырыкълары уа – кюмюшле. Жаш,
мычымай, терекни къазып алып, ат
боюнуна салып, атына минип, къачып
тебирегенди. Бир кесек баргъанлай,
эмеген, уянып, аны къуууп башлагъанды.
Жаш, артына къарап, къоркъаракъ да
болуп, аямай къачханды. Эмеген да къууа,
ол да къача, жаш къая ырандан
къутулгъанды. Эмеген а, къая ыраннга
жетип, жашны къутулгъанына асыры ачыу
этгенден, жерни тепдирирча
къычыргъанды. Къая ырандан ары
атларгъа эмегенни амалы болмагъаны
себепли, ол артына къайтып кетгенди.
Жаш да, кюмюш чапыракълы терекни ат
боюнуна алып, алгъыннгы эмегеннге
жетгенди. Ол кече жаш эмегенде къонакъ
болуп къалгъанды. Эрттенликде уа
эмеген, къонагъына уллу махтау сала,
атын да берип, жолгъа ашыргъанды. Жаш,
терекни да ат боюнуна салып, эмеген бла
саламлашып, ызына къайтып, юйюне келип,
ол айтхылыкъ терекни арбазында
орнатханды.
Алай бла, бир ауукъ заманны жашап
тургъандыла. Бир жол жаш биягъы уугъа
кетгенди, къуртха къатын, келип, жашны
эгечи бла жолугъуп, анга:
– Ма кёремисе, мен айтхан зат ётюрюк
бир заманда да болмагъанды, боллукъ да
тюйюлдю. Мен сизни бек сюеме, энди уа
бютюнда сюерикме. Сени къарындашынг
эталмазлыкъ иш жокъду. Энди сиз андан
да иги жашарыкъсыз. Сизни байлыгъыгъыз
деу даражагъа жетиширча, дагъыда бир
мадар билеме. Сизни бек сюйгеним
себепли, аны да санга юйретейим. Сен а
къарындашынга айт да, этдир. Ол ишни
этдирсенг, сизни байлыгъыгъызгъа эмда
даражагъызгъа жетерик эки дунияда да
болур амалы жокъду, – дегенди. Кеси уа,
жаш сау къайтханына ачыудан ёле: «Энди
бу жумушну айтсамдамы ёлмез?» – деп
тура эди.
– Айт, алай эсе, мени къарындашым
эталмазлыкъ иш битеу дунияда да
табылмаз, – деп къадалгъанды къыз
къуртха къатыннга.
– Ма ол жерде, ол жерде Къарачач деген
бир ариу, битеу дунияда да болмагъанча
акъыллы къыз барды. Сени къарындашынг
аны къатыннга алалса, андан уллу насып
болмаз эди анга, санга да. Ийнан сен
манга. Айт да, ол Къарачачны, табып,
санга келин этсин, – дегенди къуртха.
Жашны эгечи, къарындашы уудан келгенде,
къуртханы хапарын айтханды.
– Къарачач деген къызны алмай амалынг
жокъду, ол мени келиним болургъа
керекди, алай болмаса, кесими дунияда
жашагъан сунмам, – деп, къысханды
жашны.
Эгечи алай къаты болгъанда, жаш:
– Къойчу эгечим, бу болмачы затла бла
кюрешме. Быллай уллу, къыйын ишлени
санга ким юйретеди? Ма терекни
келтиреме деп, ёлюмден кючден
къутулгъанма. Энди бу Къарачач деген
къызны табып келтирген да андан тынч иш
болмаз. Къарачач болмаса да, башха
тиширыу табылыр, – деп, эгечине тырман
этип сёлешгенди.
Алай къызны къаты болгъанына эм
мудахлыгъына къарап, анга боюн салып,
Къарачачны излерге кетгенди.
Бара кетип, ол терекни излей баргъанда
жолукъгъан къарт эмегеннге жетгенди.
Ала бек жарыкъ саламлашхандыла. Эмеген
жашха:
– Энди уа, балам, не жумушунг барды? –
деп соргъанды.
Жаш тюз ниетде жумушун айтханды.
Эмеген, сагъыш эте кетип, жашха:
– Бек къыйын иш бла келгенсе. Муну
ызындан болуп, ары тебирегенлени
кёплери сау къайтмагъанды. Сен да
Къарачач деген къызны излегенинги
къойсанг, бек сюерик эдим, – дегенди.
Алай жаш ол ишден артха турургъа
унамагъанды. Андан сора эмеген аны бу
амалгъа юйретгенди:
– Къарачачны уллу къаласы барды,
къаланы тёгерегинде мингле бла сын
ташла сюеледиле. Ма ол сынла Къарачачха
баргъан уланладыла. Барма, барсанг,
анда сын болуп къаллыкъса. Бармай
къалмайма дей эсенг а, биягъы мени
атымы алып бар. Ол мен айтхан къалагъа
сени жетдирир. Тюз жетгенлей:
«Къарачач!» – деп къычырырса. Биринчи
къычыргъанда, жууап эшитмесенг,
тобукъларынгдан энишгенг сын болур.
Экинчи къычырып, жууап эшитмесенг,
белингден арынг сын болур, ючюнчю да
таууш эшитилмесе, саулай чархынг сын
болуп къалыр.
Жаш, эмегенни атына минип, бара
кетгенди да, бир уллу агъачдан ётюп, бир
ачыкъгъа чыкъгъанды. Анда, ол эмеген
айтханча, къаланы кёргенди. Аны
тёгерегинде сынланы да узакъдан
аскерле суннган эди. Къаланы аллына
жетгенде: «Къарачач!» – деп биринчи
кере къычыргъанды. Ол заманда бу жашны
тобукъларындан энишгеси сын таш
болгъанды. Экинчи къычыргъанында,
Къарачач: «Ой», – деп сёлешгенди. Ол
заманда жашны къолтукъ тюплерине бир
аркъан илиннгенди. Ол аркъан жашны
Къарачачны таууш этген жерине кётюрюп
башлагъанды. Ол заманда къаланы
тёгерегинде сынла да адамла болуп
къалгъандыла. Жаш Къарачачны жанына
тюшгенди. Къарачачха айланып:
– Атым къутулуп кетгенди, – деп,
жарсыгъанды.
Къарачач аны атын тутаргъа адам
ийгенди. Алайда жаш бла къыз бир
бирлерин сюйгендиле, некяхлы
болгъандыла. Сынла уа, адамла болуп,
журтларына къайтхандыла.
– Ма, – дегенди Къарачач жашха, –
быланы гюняхлары сендедиле. Нек десенг,
мени жазыуум сени блады, сен манга
быладан аллын келсенг эди, была бери
айланмаз эдиле, сынла да боллукъ тюйюл
эдиле. Ала, Аллахха къуллукъ этмей,
сынла болуп тургъанларыны гюняхы
сениди.
Сора Къарачач да, жаш да, алайдан кетип,
ол къарт эмегеннге барып
жолукъгъанларында, эмеген уллу
къурманлыкъла бла аланы юйлерине
ашыргъанды.
Жашны Къарачач бла юйге къайтып
келгенин билгенде, къуртха къатын уллу
жарсыугъа къалгъанды. Жашны жоюлмай
къайтханы аны бек ачыу этдирип,
къыйнагъанды. Жаш бла Къарачач а бирге
къууанчлы жашау этгендиле.
Бир жол Къарачач эрине:
– Сен атынгы, сылап-сыйпап, сыртына
минип, бёркюнгю да ёргерек кийип, элни
ортасы бла бир айланып чыкъ, – деп
тилегенди.
Жаш, Къарачач айтханча этип, бара
тургъанлай, биреуге жолукъгъанды. Ол
киши, жашха тюрслеп къарап, къатыны
эсине тюшгенди. Артха къайтып келе да,
киши жашха тюрслеп къарагъанды. Жаш
юйюне озуп кетгенди.
Бир бёлек замандан биягъы Къарачач
жашха:
– Энди элни таматасына жолукъ да, аны
бла шагъырейлик изле. Анга
жолукъгъанда уа: «Мен сизни элге
келгенме, шагъырей болургъа сюеме, аны
себепли сизни журтда болгъан адамланы
– къарт-жаш, эр киши, тиширыу болса да,
тутмакъланы да – жыйып, бизге бир кел»,
–
деп тилерсе, – дегенди.
Жаш:
– Да мен алай айтсам, элни адамлары
бизге келирле, ол заманда аланы не бла
сыйларыкъса? Алагъа не зат ашатырыкъса,
не зат ичирликсе, биз уялмазбызмы? –
деп, жарсыгъанды.
– Ма аш, ма ичги, – деп, Къарачач юч
ётмек бла юч шеша кёргюзтгенди.
– Ай, – дегенди жаш, – не болмачыды бу
этгенинг. Была кимге жетерикдиле?
– Ол сени ишинг тюйюлдю, – дегенди
биягъы Къарачач. – Мен айтханны эт.
Жаш, Къарачачны айтханын этип, эл
таматасына баргъанды. Эл таматасы
жашны айтханына, угъай демей, боюн
салып, кёзюне да тюрслеп къарап,
ашыргъанды. Бёлек кюнден адамла эл
таматасы бла битеу жыйылып жашха
келгендиле. Эл тамата – тёрде, къатында
уа къатыны –
къуртха, араларында – ёгюз быдыргъа
чулгъанып бир тёммек. Аланы барысыны да
алларында уа юч ётмек, юч шеша
тургъандыла. Хар ким ётмекге узалып
кёргенди, къапмаздан тоюп къалгъанды,
ичгини кёргенди, ийисинден эсирип,
дагъыда жайыгъып къалгъанды. Ол халда
аш да, ичги да жеринде тургъанлай,
жыйылгъанла бары да монг болгъандыла.
Алай бу ёгюз быдыргъа чулгъаннган
тёммек, къымылдагъан этсе да, юлюшсюз
тургъанды. Аны уа не зат болгъанын
жаланда ючеулен биле эди. Билгенледен
бири – Къарачач, экинчиси – эл тамата,
ючюнчюсю – аны къатыны – къуртха. Ол
кимди десегиз – ол а бу жашны бла аны
эгечини аналары. Аны ёгюз быдыргъа
чулгъап, хар неден да юлюшсюз тутхан –
бу элни таматасы, аны алгъыннгы эри эди.
Къарачач аланы жашауларын бек иги
билгенди. Халкъны бу жыйылгъан жеринде
сабыр этип, ол эл таматаны бла
къуртханы орталарына сюелгенди. Ол
заманда къуртха, безгекден ауругъанча,
къалтырагъанлай тургъанды. Андан сора
Къарачач, бир кюбюрчекни келтирип, аны
къолу бла тутуп:
– Балала аталарын-аналарын танысынла,
атала-анала да балаларын танысынла.
Азаплыла азапдан къутулсунла! Амин
Аллах! – деп, кюбюрчекни бир бургъанды.
Ол заманда ёгюз быдыр ачылып, ичинден
жашны бла къызны аналары чыгъып,
алгъыннгы кюйюне къайтып, ханны жашыны
аллында алай тохтагъанды. Ханны жашы –
эл тамата, аны къатына барып, баш
ургъанды. Къатын аны кечгенди. Къыз бла
жаш да аналарын-аталарын, ата бла ана
да балаларын таныгъандыла, бир бирни
къучакълагъандыла, ийнакълагъандыла.
Къарачач, аны бла къалмай, биягъы
кюбюрчекни алып:
– Бу атаны-ананы арасында тил этип,
сабийлеринден айырып, бюгюннге дери
бир бирни танытмай, быллай аман кюнлеге
жетдирген а къара кёмюр болсун, –
дегенде, халкъ, ыразы болуп: «Амин!
Амин!» –
деп къычыргъанды.
Къарачач кюбюрчекни ханны жашыны
экинчи къатынына, къуртхагъа,
бургъанда, ол халкъны аллында, кёз кёре
тургъанлай, кюл-кёмюр болуп къалгъанды.
Андан сора чолпан кёзлю жаш, аны алтын
чачлы эгечи да, аталарын-аналарын да
биргелерине алып, барысы да ашап-жашап
къалгъандыла деп, хапарда алай жюрюйдю.
ГОККА ХАНС
Бурун заманда бир бай кишини юч къызы
болгъанды. Къызлары, ёсюп, жетген
къызла эдиле. Бир кюн байны кёлюне:
«Къызларыма бир сорайым, ким неси болса
сюе эсе да», – деп келгенди да, уллу
къызына:
– Къызым, дунияда не затынг болса бек
сюерик эдинг? – деп соргъанды.
Къызы, кёп сагъыш этип:
– Дунияда болмагъанча бир кюбюрюм
болса, бек сюерик эдим, – дегенди.
Бай, бир бёлек заманны излеп, дунияда
болмагъанча кюбюрню табып, къызыны
тилегин толтургъанды. Алай бла, тамата
къызын ыразы этгенди.
Сора бай экинчи къызына да:
– Къызым, сен а дунияда не затынг болса
бек сюерик эдинг? – деп соргъанды.
– Дунияны башында болгъан затны
кёргюзтген кюзгюм болса, бек сюе эдим,
– дегенди ортанчы къызы.
Кёп излеп, ортанчы къызы тилеген
кюзгюню табып, бай аны да ыразы этгенди.
Сора бай эм гитче, эрке къызындан
соргъанды:
– Къызым, сен а дуния башында болгъан
затладан ненг болса сюерик эдинг?
– Мен малкёз тюйюлме, манга
хапчюк-харекет керек тюйюлдю. Дунияда
эм ариу гокка хансны табып келсенг,
андан башха зат керек тюйюлдю манга, –
деп жууап этгенди гитче къызы.
Бай бек кёп заманны гокка хансны излей,
айлана кетип, бир къалагъа жетгенди.
Къаланы тёгерегинде бек ариу гокка
хансла ёсе эдиле, аланы барындан да
айырып, бир гокка хансны жаратып,
алайда къалагъа къарагъан бир
адамлагъа да соруп, аны юзерге эркинлик
алгъанды. Бай, гокка хансны юзюп,
къолуна алыр-алмаз, дуния тюрленнгенча,
жер къалтырагъанча болуп, хырха ауазы
бла, дунияда болмагъанча, бир эриши
жаныуар аны къатына келгенди. Бай эсин
жыйып къараса – жаныуарны буруну –
къушха ушай, аякълары – эшекге, жалы –
атха ушап, бир сейирлик зат.
Ол жаныуар байгъа:
– Бу гокка ханс мени жаным эди, сен аны
юздюнг. Энди мен ёлеме, не этейим,
къалай этейим?! – деп жилягъанды.
Бай да, не этерге билмей, анга:
– Да не этейим, къалай этейим?
Былай-былай келген эдим, гитче къызым
тилеген эди гокка хансны, аны ючюн
юзген эдим, – деп, битеу хапарны
айтханды.
– Гокка хансны тилеген къызынгы манга
бермесенг, мен ёллюкме. Алай тюйюл эсе,
гокка хансны, орунуна орнатып, сау эт, –
дегенди ол жаныуар.
Бай, не тюрлю этип да кюрешгенди, гокка
хансны, жерге жангыдан салгъанлыкъгъа,
тирилталмагъанды. Сора жаныуаргъа
къызын берирге айтып, юйюне
атланнганды.
Башын уллу сагъыш басып, мудах болуп,
бай юйюне келгенди. Гитче къызы:
– Атам, тапдынгмы гокка хансны? – деп
соргъанды.
– Къызым, тапхан а этдим, алай
былай-былай да болдум, – деп, бай
къызына битеу хапарны айтханды.
– Атам, аны ючюн мудах болма, мен
къоркъмайма, барайым ол жаныуаргъа, –
дегенди гитче къыз.
Къыз ыразылыгъын бергенден сора, аны
къалагъа ол жаныуаргъа элтгендиле. Бир
талай кюнню къыз, къаланы тёгерегине
къарай, сейирсинип айланнганды.
Кюнлени биринде, къыз, биягъыча,
тёгерекге къарай, айлана тургъанлай,
хырха таууш этип, ол жаныуар, келип,
къызны аллында жыгъылгъанды. Къыз,
къоркъмай не жийиргенмей, жаныуарны
сыртын сылап:
– Мен санга юй бийче болургъа келгенме,
сен а быллайла этесе, –
дегенди.
Жаныуар, бу сёзлени эшитип, олсагъат
думп болуп кетгенди.
Къыз а, жаныуарны кёргенде, аны эртте,
атасын гокка хансны излерге ийгинчи
окъуна, тюшюнде кёргенин эсине
тюшюргенди. «Тюшюмде кёргеними тюнюмде
кёрдюм», – деп, къаланы тёгерегинде
гокка ханслагъа къарап тургъанлай, аны
аллына омакъ кийинип, бир ариу жаш
келгенди, къыз бла саламлашханды.
Къызны сейирсиннгенин кёрюп, жаш:
– Ол сен кёрген жаныуар мен эдим, – деп,
хапарын башлагъанды. – Мен ханны жашы
эдим. Бир кере, атыма да минип, бара
тургъанымлай, къарангыда аллыма бир
ауана чыкъгъанды. Сауутуму да къолума
алып, аны ызындан къуугъанма. Бек кёп
сюрюп, онгсуз этип баргъанлайыма,
къарантха, тохтап: «Бюгюнден ары адам
сыфатынгы тас этип, жанынг хансха
кирсин. Бурунунг къушха ушасын, жалынг
– атха, аягъынг – эшекге. Ауазынгдан
адам, къоркъуп, ёлсюн. Ариу къыз
сюйгюнчю, адам сыфатха къайтма», – деп,
къаргъап, думп болуп кетгенди. Ма ол
кюнден бюгюннге дери ол жаныуар
сыфатда айланнганма. Сенден башха
къызла, кими ауазымдан, кими сыфатымдан
къоркъуп, ёлгендиле. Сен а, къоркъмай,
мени жанымы сау къалдырдынг, адам