Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 09

къатынларыны да тийишли жазаларын
берирге деген акъылгъа келгенди.
Халкъын жыйгъанды. Болуннган осал,
тапсыз ишни халкъына ангылатханды.
Айыпсыз къыйынлыкъгъа тюшген
къатыныны, балаларыны да бетлерине
къарап, жюреклерин жапсаргъанды.
Халкъны аллында жашына Арнауут хан,
къызына Жюйюсхан атагъанды.
Къалгъан эки къатынын а:
– Хайда, энди кезиу сизниди, – деп,
агъачны теренине элтдирип, анда
къойдургъанды.
КЪОРКЪМАЗ МАЗАН
Болгъанмыды, болмагъанмыды, кёрген
адам жокъду, алай хапары уа, унутулмай,
бюгюн да айтылады.
Къайда-къайда, къачан эсе да, къарт
заманланы бир кезиуюнде пелиуан Мазан
деп бир айтхылыкъ киши болгъанды
дейдиле. Мазан, гитчечиклей ата-анадан
да ёксюз къалып, багушда картоф
къабукъланы ашай, бир-бирде уа, ким не
берсе, аны бла кечине, ёсгенди. Ахырында
уа, тау элледе анга биреу да тенглик
эталмазча, бир пелиуан, батыр, адыллы да
адам болгъанды.
Мазан асламысында агъачда жашагъанды.
Анга не зат да милдеу боллукъ эди. Ол
арсланланы, къапланланы, айыуланы да,
къол жуммак этип, бир жанына сызып
кетгенди. Кенг аулакълада юркюп
къачхан кийиклени, жетип, сермеп, ат
боюнуна алып, юйге келиучю эди.
Кюнлени биринде Мазан, уугъа айлана
барып, сериуюн дуппурда къалкъыгъанды.
Тюшюнде бир бай ханны бетине кюн
тиймеген, этине аяз къакъмагъан бир
къаракъаш къызын кёргенди. Къызны аты
Булбул, атасыны аты Гогутай хан эди.
Энди Мазан кетмез сагъышха тюшгенди.
Булбулну тюшюнде кёрюп, сюйгенди.
Ашдан-суудан айырылгъанды. Кеси-кесине
сандырай башларча болгъанды.
Мазан, дунияда не къыйын ишни да, этерме
деп, бир къолгъа алса, аны толтургъанды.
Ётюрюкчю тюйюл эди. Энди аны юсюне
хыйсапсыз къыйын бир иш тюшгенди.
Сюймекликни юсюнден атаргъа не къадар
дерт этип кюрешсе да, болалмагъанды.
Ахырында: «Не, ёлюрме да, жокъ болурма,
неда бу тюшню иесин табарма», – деп,
Акъбурун атын жерлегенди.
Мазанны ол халын халкъы алгъадан
окъуна сезип эди. Бюгюн а, узакъ, къыйын
жолгъа атланып тебирегенин
кёргенлеринде, жюз бла алтмыш жыл
жашагъан бир билгич къарт Мазанны
кесине чакъыртханды. Мазан да, барып,
хурмет бла аллына сюелгенди.
Билгич къарт, Мазаннга къарап:
– Мазан, сен мени жаным кибик кёрген
тулпар баламса десем, ётюрюк болмаз.
Сени тюш кёргенинги мен эрттеден да
билеме. Алай а сагъыш эт! «Тюш жукъуну
богъуду, тюшге ийнаннган адамны
жогъуду», –
деп сёз барды. Тюшню тюнде излеп жюрюу
сени кибик эрлени иши тюйюлдю. Бушуу
этерге тюшерсе, – деп тилегенди.
– Багъалы, сыйлы билгич, сен мени атам
кибиксе, мени сюйюп айтхан сёзюнге
берекет берсин. Къартлыкъ намысынг
тёппемде болсун. Кертиди, тюшню бары да
бир кибик болмайды. Кёп тюш кёрюп, жел
бла ашырып ийгенме, алай бу тюш а манга
не жашауду, неда ёлюмдю. Мен аны ахырын
тапмай къояргъа не аз да амалым жокъду,
– деп, билгич бла саламлашып, узакъ
жолгъа атланнганды.
Пелиуан Мазан, барып-барып-барып, эки
айны жюрюгенди. Уллу тюзню къыдырып,
агъачха киргенди. Агъачны тауусуп,
суугъа жетгенди, суудан ётюп, бир
жалпакъ сыртха ёрлегенди, сыртдан
къарап, узакъда бир жылтырауукъ
къаланы кёргенди.
Жел ургъанча, шууулдап барып, къаланы
аллында тохтагъанды да:
– Эй, ким барды?! – деп сёлешгенди.
О-ой, бир заманда къала эки жарылгъанды.
Ызы бла юч башлы бир мазаллы сылыкъ
эмеген, созула, къыжырай, чыкъгъанды.
– Ай, жол азыгъы боллукъ, ким эсенг да,
санга чыгъама деп, элгенип, урдум да,
къаламы да ойдум. Сени юйюнг оюлсун!
Энди, ууучумдан ычхынып, къайры
барлыкъса? – деп, жетип, жабышханды.
Мазан да анга болгъанды. Силдешип,
къалдашып тебирегендиле. Тамашалыкъ
башланнганды. Ачыуланып, бир бирин
силдегенлеринде, алайда терекле
аугъандыла, къаланы къалгъаны да
оюлгъанды. Жерни батдырып, терен урула
этгендиле.
– О-ой, аман адам улу! – деп, эмеген
Мазанны, силдеп, тобукъларына дери
жерге батдыргъанды.
– Ой, аман бош быдыр! – деп, Мазан
эмегенни, уруп, къазыкъныча, жерге
кийиргенди.
Ызы бла, къылычын суууруп, башын
тайдырыргъа тебирегенинде, эмеген
Мазаннга былай айтханды:
– Эй, адам улу, хорланнган душманны
башын кесерге, сени кибик, былай жигит
тулпаргъа айып болмазмы? Сен мени
ёлтюрмей къой, жюрюген жолунгда бир
къыйынлыкъ тюшсе, болушурма, – дегенди.
– Алай эсе, мен сени сау къояйым, айтчы,
сен манга не зат бла болушлукъ
эталлыкъса?
– Сен, бара-бара-барып, эки жол
айырылгъаннга жетерсе. Сол жол бла
баргъан, онг жол бла баргъан да алыкъа
ызларына къайтмагъандыла. Алай а, ким
биледи, сен, онг жол бла барсанг,
ёталыргъа да болурса. Ёталмай, бир
къыйынлыкъгъа тюбегенинг болса уа,
къоркъма, мен санга болушуучу къушуму
иерме, – дегенди.
Эмеген ол сёзню бергенден сора, Мазан
къылычын аны боюнундан алып:
– Мен, сау болуп, башханы болушлугъу
керекли тюйюлме, алай, ким биледи,
керекли болсам а, жиберирсе, – деп,
жолуна атланнганды.
Ёмюрледе адам аягъы тиймеген, кийик,
белгисиз жерледе, атындан тюшюп,
жукъламай, жылны жюрюгенди. Ат жерини
терилиги атыны сыртына жабышып
къалгъанды. Атыны туякълары уа,
тауусулуп, жууакларына жетгендиле.
Барыр жери къайда болгъанын, къызгъа
къалай барырын ол билмегенди. Аллы
айланнган, кёзю кёрген жанына, агъачды,
тауду, сууду деп къарамай, барып
тургъанды.
Кюнлени биринде, Мазан терен сагъышха
батып бара тургъанлай, анга аллында эки
атлы тюбегендиле. Саламлашхандыла.
– Жан жюрюмеген жолланы къазакъ
атлысы, сен пелиуан Мазан болурмуса? –
дегендиле ала.
– Да хоу, мен Мазанма.
– Да, алай эсе, ол да хайыр. Биз сени
излеп жюрюгенли бир ай болады.
Излегенибизни да айтайыкъ: Гогутай
ханны къызы Булбул тюшюнде сени кёрюп,
сюймеклик жюрегине тюшгенди. Ол сени
ючюн ауруп жатханлы жыл толгъанды. Жер
юсюнде анга жарар дарман табылмайды.
Энди уа, Булбулну сюйгени дуниягъа
туугъан эсе, табып, алып келигиз деп,
Гогутай хан бизни санга жибергенди.
Насып болду, энди сени ариу Булбулгъа
алып барайыкъ, – дегендиле ала.
Ючюсю да жел таууш этип тебирегендиле.
Алай а не файда! Мазан аланы кимле
болгъанларын сезалмагъанды.
Барып-барып-барып, бир уллу черекни
жагъасында азыкъгъа тохтагъандыла. Ат
солутхандыла. Сора Мазаннга ала былай
айтхандыла:
– Энди аллыбызда ёмюрледе ызланмагъан
къара агъач барды. Юч кюн
бла юч кече, атдан тюшмей, азыкъ да
ашамай, жюрюрюкбюз. Аны себепли
бюгече былайда солуюкъ. Къалауурсуз
жатаргъа не аз да жарарыкъ тюйюлдю.
Мазан къонагъыбызды, тынчайсын. Кече
арагъа дери мен сакъларма, андан
тангнга дери сен сакъларса, – деп, бири
бирси нёгерине оноуун билдиргенди.
Да не этерик эди? Мазан ийнаннганды,
терен жукъугъа батханды. Аланы бирлери
да Мазанны къатында жукълагъанды. Кече
арада къалауур, келип, нёгерин
уятханды. Экиси да кенгешгендиле: эм
алгъа Мазанны кёзлерине сокъур этер
дарман сепгендиле. Ызы бла, Акъбурун
атын урлап, уллу суудан ётгендиле.
Кетип тебирегенлеринде, Акъбурун
ачы-ачы кишнегенди. Алай кёзлери сокъур
болгъан Мазан жукъ да эталмагъанды.
– Акъбурун, Акъбурун! – деп
къычыргъанды.
Болсада Акъбурунну энди къабып
бошагъанды.
Ёзге мадар тапмай, къармала барып, бир
терек тюбюнде чёкгенди. Алайда терек
шууулдагъанды, жер жарылгъанды, Мазан
да жер тюбюне кетгенди. Саркъа барып,
жер тюбюнде бир эшиклеге тийгенди. Эс
жыйып, сора алайда къычырыкъны
бергенди.
– Ай, аман бла келлик, не
тыгъырыкълагъа тыгъыла айланаса?!
Жанынгдан тоюпму келгенсе? Мени
желмаууз болгъанымы билмеймисе? Кесинг
да сокъур нек болгъанса, былайгъа да
къалай тюзелип келгенсе? –
деп, аллына бир сылыкъ сюелгенди.
Мазан, къоркъмай, хапарын ангылатып
айтханды. Ол эки кишини да
хапарлагъанды.
Желмаууз, ол эки кишини эшитгенлей,
кёзлери жилтинле учургъандыла. Аууз
кёмюклюклери къайнап, эринлеринден
акъгъандыла.
– Ха-а, – дегенди, – ала мени къанлы
жауларымдыла. Манга кибик, санга да жау
болдула. Аны ючюн мен сени ашамайым.
Жерни башына да чыгъарайым. Сен а, ары
чыкъгъанлай, бетинги эрттенлик чыкъ
бла жуусанг, сау боллукъса, – деп,
Мазанны юсюне юфгюргенди.
Мазан, кётюрюлюп, жерни башына
чыкъгъанды. Чыкъ бла жуууп, кёзлерин
сау этгенди. Анга къарыу да келгенди.
Ол да не этерге билмей тургъанлай,
дунияны гюрюлдетип, аллында бир тюе
къуш къоннганды.
– Эй, Мазан, сен ёкюнме! Бусагъатдан
чыгыр жалкъалы, чыгыркъуйрукъ, юч
аякълы бир къара ат жетерикди, анга
минсенг, ол сени жауларынга элтирикди,
– дегенди.
Олсагъатдан юч аякълы къара ат жел этип
келгенди. Мазан анга миннгенлей, от
чакъгъанча тебирегенди. Ол эки
хыйлачыны ызларындан жетгенди. Мазан,
къылычы бла уруп, аланы хурттак-хурттак
этгенди. Ызы бла, юч аякълы атны бошлап,
кесини Акъбурун атына миннгенди.
Энди биягъы тулпар Мазан, кетип бара,
кечеча къарангы болгъан бир къалын
агъачха киргенди. Андан чыгъып, бир да
бир хыйсапсыз дангыл тюзге жетгенди. Ол
тюзде, къыдырып бара, бир тамаша акъ
къаланы эслегенди. Атыны аякълары
жерни букъусун туман этип, къалагъа
жетгенди. Сейирге къалгъанды. Къаланы
къабыргъалары адам башладан ишленип,
башы адам сюекле бла жабылып,
сауут-саба керекле да тёгерегинде тот
болуп тургъанларын кёргенди.
Батыр Мазан аны ючюн да къоркъмагъанды.

– Эй, мында болгъан, эшикге чыкъ! – деп
сёлешгенди.
О-о-ой, бир заманда, къала тёгерек
бурула келип, бир къабыргъасы
ачылгъанды. Ичинден, адам ушаталмаз
кибик, юч мазаллы сылыкъ ауузачыкъ
чыкъгъандыла да, Мазаннга мыллыкларын
атхандыла.
Мазан суууруп къылычын чыгъаргъанды.
– Ы-ый, адам этден тоймагъан
жийиргенчлиле, мен ол сиз ашаучуладан
тюйюлме! – деп, ол Акъбурунну юслерине
бошлагъанды.
Алайда болуп, ол сермешиуню кёзю бла
кёрмеген, аууз бла айтылгъанлыкъгъа уа,
къайдан ийнансын. Ол юч желмаууз бла
бирча, юйню чыпынлары да, сарыуекле
болуп, Мазаннга чапхандыла.
Ауузларындан жалынлы отла чыгъа,
кёзлери кюн кёзюча къыздыра,
къуйрукълары бла булгъасала уа, шибиля
таууш этдире эдиле.
Мазанны Акъбуруну тишлери, аякълары
жетген жерни къымылдамазча этгенди.
Мазан болат къылычын сермеген заманда
уа, ол къыркъ къулахча созула эди.
Мазан аланы муртжугу этип бошагъанлай,
биягъы къала тёгерек бурулуп, суу
шорхала къуюлгъандыла. Ызы бла,
шорхаланы тылпыулары, жайыла келип,
къарангы туман болуп, басханды. Андан
сора, мычымай, къаланы башына кеси бир
къарыш, сакъалы минг къарыш хыйнычы
чыкъгъанды. Сакъалындан бир тюкню
алгъанды. Бир жилянны да, ол тюкню да
кюйдюрюп, жерге атханды. Олсагъат ёзен
аскерден толгъанды да къалгъанды.
Ай, бу палахны арты къачан боллукъду
деп, жаш биягъы Акъбуруннга миннгенди.
Къылычын жылтыратып, аскерни арасына
сингнгенди. Юч кюн бла юч кечени солуу
алмай сермешгенди. Ахырында, барын да
къырып, аскер башчы бла кишиликни
сынаргъа тюшгенди.
Ой, жерни тепдирип, булгъаша, сермеше,
силдеше, эки кюн бла эки кече
кюрешгендиле. Ахырында Мазан аны да,
къысып, сюеклерин бир бирине кийирип,
атханды, башын да тайдыргъанды.
Аны алай кёргенде, кеси бир къарыш,
ачыуланып, кюкюрегенди, къычыргъанды:
– Эй, мени эки хыйлачым, къайда
къалгъансыз?! Сиз эталмагъан зат жокъ
эди. Бу жол сизге не палах болду? Мени
адам башладан ишленнген къалам оюлду,
желмауузларым ёлдюле, аскерлерим
къырылдыла. Энди сермешиу кесиме жетди!
– деп, къаланы башындан Мазанны юсюне
секирип, чачындан ууучлагъанды.
Мазан да аны тутханды. Сакъалын къолу
бла чулгъап, жерге ургъанды.
– Мен эки хыйлачынгы да жолда ёлтюрюп
келеме. Къалангы ачхычлары къайдадыла,
айт! Айтмасанг, башынгы алама! –
дегенди ол.
– Биринчи юйюм ачыкъды. Ары кирсенг,
къабыргъада тагъылып тургъан къара
тюлкю тонну хуржунунда болурла,
ачхычла барысы да жюз жетедиле, –
дегенди хыйнычы.
Андан сора Мазан аны, сакъалындан
тутуп, сызып жибергенди.
Ол а, барып, жерге тийгенде, къууукъча
жыртылып, атылгъанды.
Энди Мазан, ачхычланы алып, отоуланы
тинтип тебирегенди.
Отоула бир биринден аламат,
накъут-налмасдан ишленип, ичлеринде
алтын тёбеле, кюнча, жарытып тура эдиле.
Мазан, эшиклени ача барып, эм
артындагъына жетгенде, жилягъан ачы
тауушла эшитгенди. Эшикни гузаба ачып
киргенинде, сынжырла бла байланып
тургъан эки ариу къызны кёргенди.
Къызла, Мазан киргенде, бютюнда бек
жилягъандыла.
– Эй, жер мёлекле, мен сизни не ючюн
жилягъаныгъызны билеме, жиляуну энди
арты болгъанды. Бу къала сизни
кибиклени сюеклеринден, башларындан
ишленнгенди. Энди къоркъмагъыз,
къутуласыз, –
дегенди.
– Ай, жанынга къурман болайыкъ, сен ол
ахшылыкъны бизге этсенг, биз сени
шапаларынг неда эгечлеринг болурбуз.
Неда, сайлап, бирибизни къатыннга
алырса, – деп, жалыннгандыла ала.
– Угъай, мен сизни экигизни да эгечле
этеме. Мени сюйген къызым барды. Мен аны
излеп айланама. Не ёлюрме, неда аны
табарма. Сиз а, мен къайтып келгинчи, бу
харамны мюлкюнден ашап, жашай туругъуз.
Энди бу къалада сиз къоркъур зат
жокъду, – деп, темир сынжырларын къылыч
бла кесип, къызланы бошлагъанды.
– Ыхы, эгечлерим, энди мен сизни кимле
болгъаныгъызны биле кетейим, айтыгъыз!
– дегенди жаш.
Ала уа кюн чыгъышда Таймаз патчахны
къызлары эдиле. Эрикгенлерин
кетерирге, гюл бахчагъа чыгъып, алтын
гуллалада зем-зем сууда жуууна
тургъанлай, урланып къалгъандыла.
Экиси да, шашмай, бир сурат кибик эдиле.
Таматалары – Алмаз, кичилери Налмас
эди. Къызланы болгъанлары къара кюлтюм
болуп, къарыусуздан, атлап жюрюялмай,
Мазан да аланы къайдан урланнганларын
сора тургъанлай, жерни титиретип, бир
жел таууш эшитилгенди.
Мазан чартлап эшикге чыкъгъанды.
Узакъда бир хыйсапсыз уллу сарыуекни
кёргенди да, къылычын суууруп, аны таба
тебирегенди. Къызла жилягъандыла,
барма дегендиле.
– Угъай, алыкъа мен жаудан
къоркъмагъанма, андан да къоркъмам, –
деп, жаш, атсыз, кеси жел келген жанына
сюрюннгенди.
Сарыуек аны, кёрюп, ичине тартханды.
Мазанны аякълары жерни тутмай, ол жел
бла чулгъана барып, къылычы, кеси да
сарыуекни ичине ташайып кетгендиле.
Аны кёрюп тургъан къызла жилягъандыла.
Бир кесекден Мазан, сарыуекни
къабыргъасын тешип, тышына чыкъгъанды.
Эси аууп, жыгъылгъанды. Сарыуек да
мычымай, ёлюп, сойланнганды.
Сарыуекни ууу Мазанны санларына
жайылгъан эди. Къызла Мазанны къалагъа
элтгендиле. Тогъуз къазанны сютден
толтургъандыла да, къыйырдан башлап,
Мазанны къазанлагъа кезиу-кезиу салып
баргъандыла. Мазанны салгъан сегиз
къазанны сютю уюп-уюп къалгъандыла.
Тогъузунчу къазаннга салгъанларында,
сют тюрленмегенди. Сора Мазанны сау
болгъанын билгендиле.
Ма ол сагъатчыкъда ол биягъы билгич
къуш, жел этдирип келгенди да, Мазаннга
былай айтып билдиргенди:
– Бусагъатдан къызланы сакъларгъа
маймул аскер келеди. Аскерни башчысы
арсланды. Аланы санга ма ол къыйын
кюнюнгде болушургъа айтхан эмеген
жибергенди.
Мычымайын, маймул аскерин алып, арслан
Мазанны аллында тохтагъанды.
– Эй, пелиуанланы пелиуаны, батырланы
батыры, жигитлени да жигити, жерни юсюн
желча къыдырдынг. Тамашалыкъ ишлени
этип, кёргюзтдюнг. Сен бизни
болушлугъубуз керекли тюйюлсе, алай
болса да, эмеген бизни сени оноуунга
жибергенди. Буйрукъ – сенден, ишни
толтуруу – бизден, – дегенди маймул
аскерни башчысы.
Энди Мазан къызлагъа ариу сёлешгенди,
ызы бла, маймул аскерни таматасына,
къызланы аманат этип:
– Мен келгинчи, сакъларсыз! – деп,
атланып кетгенди.
Бара-бара, жолда уллу сейирлик
къоркъуулагъа тюбей, бир айры тёбеге
миннгенди. Тёгерекге къарап, бир сары
къала эслегенди. Къала таба тартып,
жууукъ къысылгъанда, тёгереги – тамаша
ариу буруу, ичинде мингле бла жыйылгъан
адамланы кёргенди. Халкъны арасында
алтын тохананы юсюнде бир кюнтиймез
ариу къызны да.
– Аха, жамауат, бу тамаша неди, нек
жыйылгъансыз? – деп соргъанды ол.
– Сабыр бол, тамашаны кёрюрсе, –
дегендиле анга.
Халкъ – тул-туман, бир-бирине ал бермей,
боюнларын созуп, къызгъа къарайдыла.
Къызны атасы Гогутай хан, жамауатны
аллына чыгъып, былай сёлешгенди:
– Жамауат, мени къызым дунияда
болмагъан бир жигитни, тюшюнде кёрюп,
сюйгенди. Аны амалтын ариулугъу,
сыфаты, саулугъу да къалмагъанды. Ол
жигит не дуниягъа туумагъанды, не бир
жигитликде жоюлгъаннга ушайды, неда,
излеп, мени къызымы тапмай айланады. Ол,
сау болса эди, бюгюн былайда болмай
амалы жокъ эди. Анга кёре, мени юч
жигитлик шартым барды. Аланы
толтургъан жигитни кесиме киеу
этерикме, – дегенди. – Биринчиси, акъ
маралны саулай тутуп келген. Экинчиси,
бир шыякыда алыкъа дунияда болмагъан
бир сейирлик кюзгю барды, аны манга
тапдыргъан. Ючюнчюсю, суу анасы
сарыуекни ёлтюрген.
Мазан, кесин танытмай, ханнга да
билдирмей, таулагъа атланнганды. Ол
болушуучу къуш акъ маралны, тутуп,
Мазаннга бергенди. Мазан, аны
Акъбурунну боюнуна салып, къайтханды
да, элтип, ханнга саугъа этгенди. Аны
ызындан шыякыда кюзгюге баргъанда,
уллу къыйынлыкълагъа къалгъанды.
Болсада, биягъы къушну болушлугъу бла,
кюзгюню къутхаргъанды. Учуруп
келтирип, аны да ханнга бергенди.
Энди Мазан ол ахырзаман суу анасы
сарыуекге баргъанды. Мазан сарыуекни
алай тынч онглаяллыкъ тюйюл эди. Алай
биягъы къуш, келип, сарыуекни кёкге
алып кетип, жерге бошлагъанлай, сарыуек
жерге жагъылып къалгъанды. Сора суу да
элге бошланнганды. Суу юч кюн бла юч
кечени къан жугъу болуп акъгъанды. Элни
адамы тамашагъа, барып, суугъа
къарагъандыла.
Ханны къызы Булбулну къулагъы
зууулдагъанды, ол чукук этгенди, буруну
да сюйюннгенди. Кеси кесине былай айтып
сёлешгенди:
– Бу не тамашады, биз ханлыкъ
жерлерибизде быллай айтхылыкъ жигит
эшитмеген эдик. Мени сюйгеним ол кеси
окъуна болмазмы? Тюшюмде кёргенимде,
аны онг къашыны юсюнде жигитлик
сепкили бар эди, мен аны, чакъырып,
бетине бир къарайым, – деп, жашха юч
келечи ийгенди.
Мазан а, келип, къызны кёргенлей окъуна,
сюйген къызы ол болгъанын таныгъанды,
алай а, кишиге билдирмей, бир къарт
къатында къонакъ болуп тура эди. Энди
сюйген къызы чакъыргъанда уа, айхай,
тартдырып болса да, баргъанды.
Тюшлеринде бир бирлерин сюйюп,
термилгенле бюгюн бир бирини къолларын
тутхандыла.
Къыз эм алгъа жашны къаш башына
къарагъанды да, ол тюшюнде эслеген
сепкилин энди тюнюнде да кёргенди.
Къыз, эси азып, жашны юсюне аугъанды.
Жаш къызны тутханды, жыгъылыргъа
къоймагъанды. Иги кесекден къыз эс
жыйгъанды. Акъ бетине къызыл нюр чаба
башлагъанды. Тили бюлдюргю эте,
Мазаннга:
– Мен къайдама, манга не болгъанды?
Мени къолумдан тутуп тургъан, сен
кимсе? Кёзлерим сен Мазанса дейдиле,
жюрегим а ийнанмайды. Айтчы сен манга!
Экисинден къайсыны къонагъыса? – деп
соргъанды.
– Булбул, жаным, мен экисине да
къонакъма. Сени излеп, жерни
юсюн къыдырдым. жол тапмай, агъачланы
ётдюм, суу тапмай, тюзлени бардым.
Ахырында, сени кёрюп, кёзюнге – ийнакъ,
жюрегинге къонакъ болдум, – деп,
Мазанны пелиуан кёлю чыдамай, кёз
жашларын тёкгенди.
Мазаннга къарап, Булбул да жилягъанды.
Энди жашны ким болгъаны мычымай
Гогутай ханнга ачыкъ билиннгенди. Хан
жашны кесине чакъыртханды. Аллына
барып:
– Эй, ёмюрледе да жомакълада айтыллыкъ,
жер юсюню жигити! –
деп, хан Мазанны къаты къучакълагъанды.
Излеп тургъан киеулюгюн табып, хан
къууаннганды. Мычымайын, битеу тёрт
жанына адамла ийип, халкъны
чакъыртханды. Дунияда болмагъан тамаша
той-оюн этип, ариу Булбулну Мазаннга
бергенди.
Гогутай ханны элинде аны къызы
Булбулну эрттеден сюйюп тургъан бир
жаш бар эди. Мазаннга аны къаны къайнап
эди, дерт жетдирирге да тап заманны
сакълай эди.
Мазан, Булбулну алып, бир бёлек заман
озгъандан сора, туугъан журтуна
къайтыргъа сюйгенди. Халкъ, жыйылып,
кетме деп, къаты тилегендиле, болсада,
тохтамай, жаш жол кёл алгъанды.
Хан киеую бла къызына сансыз кёп хазна,
ырысхы, ашырыргъа аскер бергенди.
Аскерге ол къызын сюйген жашны оноучу
этгенди. Ол жашны уа юч антлы нёгери бар
эди.
Эрттенликде Мазан бла Булбул тюеле бла,
кёп хазна алып, жолгъа чыкъгъандыла.
Аскер да ала бла тебирегенди.
Ким билсин, ненча къычырым баргъандыла,
ненча кюн жюрюгендиле, кече тохтай,
кюндюз бара, ахырында бир тауланы
этеклерине жетип, кече къонушха
тохтагъандыла.
Аскер башчыны эсине аман оюм тюшгенди.
Мазанны бармай къалмазын билип, ол ма
былай айтханды:
– Ма бу эки тауну арасындан къоркъуулу
жер дунияда жокъду. Ол жерде мени атамы
ажирин сыйырып, кесин да думп этип
къойгъандыла. Анда мангылайында жангыз
кёзю бла бир адам ашаучу барды дейдиле.
Аны хорлар кюч дунияда жокъду. Ол кеси
хорланса да, алай а аны эки эгиз жашы
бардыла, аланы хорлар къарыу жер юсюнде
табылмаз, – дегенди.
– Да алай эсе, аскер да, Булбул да
былайда солуй турсунла, биз а экибиз да
ол залимлеге барайыкъ, – дегенди Мазан.
Жаш унамагъанды:
– Экибизден бирибиз мында къалмасакъ,
жарамаз, – дегенди.
Мазан, ол хапарны эшитгенде,
тёзалмагъанды. Атын къоюп, сауутланып,
жаяулай таугъа тартып кетгенди.
Жангызкёз эмегенни жерине жетгенди.
О-ой, жапысындан кюн, жийиргенип, мутхуз
болгъан бир адам ашаучу юсюне
чыкъгъанды. Къыжырап, жерни
тепдиргенди. Ызы бла Мазан таба
тебирегенди.
– Ой, аман чийбыдыр! – деп, Мазан,
къылычын суууруп, аны юсюне кесин
атханды.
Кёп да мычымай, ол аманны, хобустаныча,
туурагъанды. Сора агъач юйлеге барып
тохтагъанды да, къычырыкъ таууш
эшитгенди. Уругъа къарагъанды да, бир
эмеген къатынны кёргенди. Къатын андан
тилегенди:
– Ой, мени балам, сен мени мындан
чыгъарсанг, мен санга этмезлик
ахшылыкъ жокъду. Эки къызым бар эди, бу
жангызкёзню эки жашы экисин
тилегендиле да, бермегенимде, мени,
келтирип, бу уругъа атхандыла, –
дегенди.
Мазан къатынны урудан чыгъаргъанды.
Къатын, чабып барып, бир терек
бутакъдан тогъуз ачхычны алып,
Мазаннга бергенди. Сора:
– Аланы тогъуз юйлери барды, сегизин
ач, тогъузунчусун ачма, –
деп, юйюне кетгенди.
Мазан, эшиклени ача баргъанда,
тёзалмай, тогъузунчуну да ачханды. Анда
акъ будайдан ашай тургъан бир къара
ажирни, аны тезгегин ашай тургъан да
бир акъ ажирни кёргенди. Секирип, акъ
ажирге минип, арбазгъа чыкъгъанды.
Олсагъатдан биягъы къатын жетгенди.
Мазаннга бир ашыкъ, бир таракъ, бир
кюзгю бергенди да:
– Эгизле, къара ажирге минип, сени
къууарла. Жете тебиреселе, ашыкъны
жолгъа атарса, ол аланы чырмар. Экинчи
кере жетедиле десенг, таракъны атарса,
ючюнчю кере кюзгюню атарса. Сора
болгъан ишлени кёрюрсе, – деп,
ашыргъанды.
Мазан акъ ажирни юсюнде жел ургъанча
тебирегенди. Бир бёлек замандан сора,
жерни тепдирип келген бир ахырзаманны
эшитгенди. Акъ ажир атламларын бир
къычырымгъа созуп башлагъанды. Не
аламат терк барса да, къара ажирден
къутулалмазын билгенди да, Мазаннга:
– Ашыкъны жолгъа ат! – дегенди.
Мазан атханды.
Ашыкъ уллу къая болуп сюелгенди. Бир
бёлек замандан биягъы къара ажирни
шууулдап келгенин эслегенди. Сора
жолгъа таракъны атханды. Таракъ сынжыр
таула болуп, тизилгенди. Аны бла да
бираз чырмагъанды. Дагъыда бираздан
къара ажир кёрюне тебирегенди. Энди акъ
ажир Мазаннга айтханды:
– Энди сен манга ышанма. Мен, арып,
онгсуз болгъанма. Кюзгюню, артынга
атмай, аллынга ат! – дегенди.
Мазан кюзгюню аллына атханлай, терен
тенгиз болгъанды да къалгъанды. Акъ
ажир, аууз кёмюклерин кёпюр этип,
тенгизни юсю бла баргъанды. Къара ажир
да кёпюрню къыйырына миннгенди. Мазан
– къачып, ала – сюрюп, келедиле. Ала,
Мазанны жетип, иш сермешиуге жетсе,
хорларыкъдыла. Аланы къылычлары жауну
сермеген заманда, кюнлюк жолгъа
созулгъандыла. Мазанда уа аллай къылыч
жокъ эди.
Мазанны жыйынында къалгъан аты, ол
къоркъууну билип, тохтаусуз кишнеп,
таугъа къарап, аякълары бла жерни
къазып, дыгалас этгенди. Булбул, аны
кёрюп, гузаба болгъанды. Аны бош
кишнемегенин билгенди. Секирип,
Акъбуруннга миннгенди. Шууулдап,
Мазанны келир жолу таба чапханды.
Мазанны къачып келгенин, аны ызындан
къара ажирни юсюнде эмеген жаш Мазанны,
сюрюп, жете тургъанын да кёргенди.
Булбул, муштухул болуп, Акъбурунну
Мазаннга бергенди. Мазан, арыгъан акъ
ажирден тюшюп, Акъбуруннга миннгенди.
Акъбурун, кишнеп, хауагъа кётюрюлюп,
сора, энишге секирип, эки ал аягъы бла
уруп, кёпюрню бузгъанды. Ол заманда
къара ажир да тенгизге батханды.
Акъ ажир алайда думп болгъанды, несин
да киши билмегенди. Мазан бла Булбул,
къайтып, жыйынларына келгендиле.
Энди Мазанны ашыра чыкъгъан аскерни
артха къайтарыр жерге жетген эдиле. Кёп
ахшы сёзле айтып, Мазан аланы артха
къайтаргъанды. Тюеле бла хапчук
келтиргенле уа къайтырыкъ тюйюл эдиле.
Мазан бла Булбул, тюечилери бла бирча,
алайдан атланып кетгендиле да, жюрюй
барып, тенгиз жагъасында кече къонуш
салгъандыла. Алайда атланы, тюелени да
хансха бошлагъандыла. Атчыла гёзет
этгендиле. Мазан а, чилле жабыулу
чатырны къуруп, сауутун-сабасын да бир
жанына ташлап, Булбул бла чатырда
жатханды. Алай болса да, «Ышаннган
башны ит ашар» дегенча, чатыр алагъа
огъурлу болмагъанды.
Булбулну эрттеден сюйюп, энди уа
Мазаннга дерт тутуп тургъан ол жыйын
башчы ызына кетип къалмагъан эди. Ол,
Булбулну урлар ючюн, кесини юч нёгери
бла чола заманны излеп жюрюй эди. Аны уа
энди тапхан эди.
Ол аскер башчы юч нёгери бла тенгизни
жагъасына келип тургъанлай, тенгизни
жарытып, бир кеме жетгенди. Кемени
таматасы ол аскер башчыны антлы тенги
болуп, тюбешгендиле. Къууанып
саламлашхандыла. Кемени
къабыргъасында «Тенгиз абирекле» деп
жазылып эди.
Аскер башчы кемени таматасындан
тилегенди:
– Гогутай ханны мен сюйюучю къызы
Булбулну тулпар Мазан алгъанды. Биз да
аланы ашыра келгенбиз. Ма былай
арлакъда къонуш салып турадыла.
Хазнасыны хыйсабы жокъду. Берне
байлыгъын сиз алыгъыз, къызны уа мен
алырча, болушлукъ этигиз, – деп, баш
ургъанды.
Арсарлыкъ болмагъанды. Ол сауутланып
тургъан тенгизчи абирекле кече арада
Мазанны чатырына чапхандыла. Къаты
жукълап тургъанын тапхандыла.
Сауут-сабасыз этгендиле.
Мазан элгенип уяннганды, юсюне келип
сюелген палахны кёргенди.
Сауут-сабагъа къармашханды, тапсанг –
къойма. Энди болур болгъанды.
Жюз чакълы абирек, басынып, аны
къолларын-аякъларын къаты
байлагъандыла. Битеу хазнасын, кесин да
кемеге къуюп, кетгендиле. Ариу Булбулну
да ол аскер башчы, зор бла атха салып,
думп этип, ташайгъанды. Нёгерлери да
аны бла кетгендиле, ким билсин, къайры
элтгендиле.
Ол абирекле Мазанны, алып кетип, сатыу
жюрюген бир узакъ айрыкамда
тохтагъандыла. Базаргъа патчахны
саудюгерчилери хапчук алыргъа
келгендиле. Кемеде болгъан хазнаны
кёргендиле. Бир да къалдырмай, хазнаны
сатып алгъандыла.
Саудюгерчиле, Мазанны кёргенлеринде,
аны айтхылыкъ озгъур жигитлигин
кёзлеринден билгендиле. Уллу багъа
берип, алгъандыла. Кесин да, элтип,
патчахны арбазына къууанып
салгъандыла.
Патчах, Мазанны кёргенде, бек уллу
къууаннганды. Узакъ жерлеге иерге кёзю
къыймагъанды. Арбазында атчы этгенди.
Патчахны анга деричи да бир атчысы бар
эди, энди экеу болгъандыла.
Мазан ат орунчу болгъан угъай, патчахны
да патчахы болурча, сайлама киши эди.
Анга тенглик этип, ким болаллыкъ эди?!
Ол терк окъуна адамлыгъын
кёргюзтгенди.
Ол патчахны жангыз къызы Пердау
Мазанны сюйгенди. Аны кёрюр ючюн, ат
орунну аллы бла озуп, гюл тахталарына
жюрюучю, Мазан бла да сёлешиучю
болгъанды.
Мазанны атчы нёгери ол ишлени кюн сайын
кёре тургъанды. Зарланнганды. Патчахха
тил этип, Мазанны къыстатыр акъыл
алгъанды.
Бир кюн ол атчы, патчахха баргъанды да,
аны аллында ийилип:
– Къызынг ол сатылып алыннган атчыны
сюеди. Кюн сайын ат орунда
аны бла ушакъ этеди. Ол аман адамды, аны
арбазынгдан тайдырсанг, иги болур эди,
мен аны аман ишлерин санга къуруда айта