Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 13

– Айтчы, чыпчыкъ, жырынгы, – дегенди.
Чыпчыкъ:
– Айтырма, ауузунгу ачсанг, – дегенди.
Ол да ауузун ачханды. Ючюнчю кёгюрчюн,
келтирип, анга да уу къатышхан балны
къуюп жибергенди.
Бир кесекчикден ёге ана да, атасы да ол
уудан ёлгендиле. Жумалакъ, Алтынчачны
тёгерегине учуп, къайтарып, ол
жырчыгъын айтып тургъанды. Ол,
Алтынчачны сау тапханына асыры бек
къууаннгандан, жангыдан адам сыфатха
кирип, бурунча, жаш болуп къалгъанды.
Къызчыкъ бла жашчыкъны, алай этип,
муратларына жетгенлерине къууанып,
кёгюрчюнле да, кёгюрчюн сыфатларын
къоюп, юч ариу къыз болуп, жерге
тюшгендиле.
Бираздан сора Жумалакъ бла ол къызланы
тамата эгечлери юйленнгендиле. Барысы
да муратларына жетип, тынчлыкъда,
ырахатлыкъда, андан ары къыйынлыкъ да
сынамагъанлай, бир бирлерин сыйлап,
аяп, жашап къалгъандыла.
Ма алай, ёге ананы бла осал атаны кир
ниетлери, башларына жау болуп,
жашауларын юзгенди.
АССЫ КЪУШ
Эртте-эртте Анкъо деп бир ассы къуш
болгъанды. Ол къуш:
– Жазыулары бир болгъан эки адамны
жазыуларын бир этмей къоярма! – деп
махтаннганды патчахха.
Сора патчах айтханды:
– Орта кюн бир жаш бла бир къыз
тууарыкъдыла. Аланы жазыулары бирди.
Аланы жазыуларын бир этмей тыяллыкъ
эсенг, кёр!
Тура-туруп, патчах айтханча, орта кюн
бир шахарда жаш туугъанды, бир башха
шахарда уа къыз туугъанды. Экисин да
Анкъогъа кёргюзтгендиле: «Ма бу
экисини жазыулары бирди!» – деп.
Анкъо деген къуш кече-кюн да бу къыз бла
жашны ызларындан марап тургъанды. Сора
патчах Анкъогъа айтханды:
– Сен быланы жазыуларын бир этмей
къойсанг, жерни башында не затха кёзюнг
къараса – ол сеникиди. Алай болмаса,
сени, аякъларынга да, къанатларынга да
бугъоу салып, Къап-Тауну артына
атдырырма да, ёмюрюнг андан
чыкъмагъанлай кетер!
Анкъо, патчахны бу сёзюн эшитип, андан
да къаты болуп, къыз бла жашны ызындан
тюшгенди.
Къызгъа тогъуз-он жыл болгъанлай, бир
кюн ол суу алыргъа баргъанды да, Анкъо,
учуп келип, сермеп, тырнакълары бла
кётюрюп, къызны кюн батханнга
биржыллыкъ жолгъа алып барып,
тёгерегинде бир жан жюрюмеген, адам
жашамагъан къая дорбуннга салгъанды.
Къыз дорбунда жашап къалгъанды.
Энди жашха кёчейик.
Жаш атасына айтханды:
– Атам, манга сауут-саба да, бир иги ат
да бер!
– Не этериксе ала бла? – деп соргъанды
атасы.
– Мен, былай, кюлге кирип турмай, тышына
чыгъып, таулагъа айланып, бир кёз
ачайым!
Жаш жолгъа чыкъгъанды. Бара-барып,
биржыллыкъ жол къоратханды. Ол баргъан
жерни тёгереги – агъач, ортасында –
бир бийик къая. Къарап, къаяны башы
кёрюнмегенди. Кёзюнг жетер жерде не эл,
не адам жашамагъанды. Сора жаш къаяда
дорбунну эслегенди. Салып барса,
аллайгъа барсын: дорбунну тюбюнде,
тауча къаланып, бир сюек къалау. Жаш
сагъыш этгенди: «Биржыллыкъ жолгъа
келип, бу дорбунда не зат жашай болур,
не жаныуар эсе да, кёрмей кетмем», –
деп, кеси кесине сёз бергенди.
Алайда, атыны боюнун кесип, чегилерин
тышына атып, атыны гёнюню ичине кирип,
кёзюне жарыкъ урурча, бир тешикчик
къоюп, къалгъанын тикгенди. Ол тешикден
къарап тургъанлай, жаш ёмюрде кёрмеген
бир мазаллы къуш, келип, ол «атны» юсюне
къонуп, сора, кётюрюп алып, дорбуннга
чыгъып кетгенди.
Ол кече къыз бла жашны жазыулары бир
болургъа керек эди. Анкъо, ол «атны»
этин дорбунда къызгъа ашаргъа къоюп,
патчахха учуп кетгенди. Баргъанды да:
– Хы, энди жазыуну тыйдым, ма бюгече,
байрым кече, некях кечеди, – дегенди
Анкъо.
Патчах да жумушчусун жашны атасына
жибергенди.
– Жашынг къайдады? Патчах чакъырады! –
дегенди патчахны жумушчусу жашны
атасына.
– Жашым уугъа кетгенди. Ол кетгенли, ма
бюгече бир жыл. Тюбюнде бир къашха аты
бар эди. Сауутлары, кесим жюрютген
алтын садагъы бар эди, анга къыйнала,
эки кёзюм сокъур болгъанды.
Патчахны жумушчусу, келип, жашны атасы
айтханны патчахха айтханды.
Патчах Анкъогъа соргъанды:
– Сен айланнган жерде, таулада,
чегетледе, жоллада, тюзледе къашха аты
болгъан уучу адам эслегенмисе?
– Угъай, мен жюрюген жерде аллай адам
кёрмегенме. Мен жашагъан къаяда,
дорбунну тюбюнде къан тору бир къашха
ат кесилип тургъанлай, табып, чыгъарып,
дорбунда къоюп келдим, уучу адам а
кёрмедим! – дегенди Анкъо.
Патчах олсагъатлай айтханды:
– Мени эки жумушчуму да алып барып, ол
атны бизге женгил жетдир!
Анкъо, жумушчуланы да сыртына байлап,
учуп кетгенди. Биржыллыкъ жолну бир
сагъатха жетгенди. Къаяны тюбюнде жукъ
тапмагъандыла. Анкъо, «шып» деп,
дорбуннга чыгъып, къызны дорбунда
жашырып тургъанын жумушчула
кёрмесинле деп, атны гузаба сермеп,
тышына чыкъгъанды. Атны да, жумушчуланы
да алып, учуп, патчахха жетгенди. Сора
патчах, жашны атасын чакъырып, атны
кёргюзтгенди. Атасы, жиляп:
– Бу мени жашымы атыды! – дегенди.
Атны сылап-сылап, къарын тюбю узунуна
жарылгъанын кёргенди. Ичин ачып
къарасала – жаш да, къыз да атны
къарынында жукълап тура. Ол кече
окъуна, атны къарынындан чыгъарып,
къызгъа бла жашха некях этгендиле.
Алай бла, Анкъо къуш жазыуну тыялмай
къалгъанды. Ёмюрлюкге Къап-Тауну
артындан чыкъмай турургъа сёз берип, ол
ары учуп кетгенди. Аны атына энди ассы
къуш дейдиле.
ТЕМИР БЁРЮ
Эртте-эртте бир элде бир темир бёрю
болгъанды. Хар Аллахны кюнюнден ол
адамланы ашап тургъанды. Алай этип,
ашай-ашай кетип, элде ариулукълары ючюн
къуру эки сабийни къойгъанды. Энди
кесини элин ашап бошагъанында, темир
бёрю, ол эки сабийни да бир жерчикде
олтуртуп, башха эллеге жайылып
тебирегенди. Бир кюн, алай эте
кетгенлей, ол эки сабийге, ала эгеч бла
къарындаш болгъандыла, бир уллу къуш,
учуп келип:
– Экигиз да эки къанатыма минигиз,
темир бёрюден къачырайым, –
дегенди.
Эки сабий да къушну эки къанатына
миннгенлей, къуш учуп тебирегенди. Ол
кезиуде бёрю къайтып келгенди. Кёкге
къарап, ол улуп тебирегенди. Аны
тылпыуу, окъ болуп, къушха тийип, аны
жерге тюшюргенди. Темир бёрю, эрлай
жетип, сабийлени алып,
къакъгъын-сокъгъун этип, биягъы
орунларына жыйгъанды.
Бир талай кюнден, бёрю къайры эсе да
кетип тургъанлай, бир мазаллы буу,
келип, ол эки сабийге:
– Экигиз да эки мюйюзюме минигиз, темир
бёрюден къачырайым, –
дегенди.
Сабийле бир кесек къоркъаракъ
болгъандыла, алай буу, экисин да эки
мюйюзюне миндирип, къачханды. Къачып
бара, бир тенгизни къатына келип
тохтагъандыла.
– Энди, «бисмилля» деп, онг жанымдан
бир тюк алып, суугъа салыгъыз! – деп,
буу сабийлеге алай айтханды.
Сабийле: «Бисмилля», – деп, буу
айтханча этгенлей, ол тюк бир аламат
кёпюр болуп, бары да ол жанына
ётгендиле. Алай ётгенлей, биягъынлай:
«Бисмилля», – дегенлеринде, кёпюр,
алгъынча, тюк болуп, бууну
къабыргъасына жабышханды. Олсагъатлай
темир бёрю тенгизни ол жанындан
улугъанды. Алай, жукъ эталмагъанды да,
ызына къайтып кетгенди.
Сора буу сабийлеге:
– Энди, мени кесип, терими тюбюне
киригиз, сюеклерими, сындырмай,
ууатмай, басдырыгъыз, къарын богъуму да
бир башха жерге къуюгъуз, эки бюйрегими
да бир жерге басдырыгъыз, – дегенди.
Сабийле бууну кесерге унамагъандыла,
анга жазыкъсыннгандыла. Алай буу,
къоймай, кеси айтханны этдиргенди.
Сабийле, бууну кесип, аны терисини
тюбюне киргенлей, тери бир аламат юй
болуп къалгъанды. Бууну сюеклери –
къойла, къарын богъу – харекет-ырысхы,
эки бюйреги уа эки эгер ит болгъандыла.
Сора жаш хар кюн сайын, итлерин да алып,
уугъа жюрюп тебирегенди.
Бир кюн, жаш да уугъа кетип, къыз да суу
ызында эски жууа тургъанлай, сууну ол
жанындан келип, темир бёрю улугъанды.
– Мени ары ётдюр, къыз, атанг болурма, –
дегенди.
– Атамы къурутханча, къуру жерни
башындан, – дегенди да, къыз
унамагъанды.
– Ананг болурма, ётдюр ары, – дегенди
дагъыда бёрю.
– Анамы тас этгенча, тас бол дуниядан,
– дегенди да, къыз аны да унамагъанды.
– Эринг болурма, къыз, ары ётдюр мени, –
дегенди биягъы бёрю.
Сора къыз тынгылагъанды.
– Къалай ётдюрейим да мен сени? – деп,
бир кесекден алай соргъанды.
– Ётдюрюрге сюе эсенг, – дегенди бёрю,
– кюзгюнгю, мен ётгюнчю, манга тутуп
тур.
Къыз кюзгюню тутуп, бёрю да, ётюп келип,
къызны эри болуп, жашап тебирегенди.
Жаш кетсе, бёрю бла къыз бирге бола, жаш
келсе, бёрю бугъа, алай эте тургъандыла.
Къызны къарыны болгъанды.
– Эгечим, не эсе да, базыкъ болуп,
тюрленип бараса, не зат болгъанды
санга? – деп соргъанды бир кюн
къарындашы.
– Да, болуб’а, манга не боллукъду,
олтуруп, ашап турама да, семирген
этгенме, – дегенди да къойгъанды къыз.
Бир кюн бёрю къызгъа:
– Къарындашынг, сени къарынынг
болгъанын билсе, ичинги жарлыкъды,
андан эсе биз аны ёлтюрейик, – дегенди.
– Да къалай ёлтюрейик?
– Мен, – дегенди бёрю, – бюгече кирейим
да, жашха кесими атайым. Биз жыгъышып
тебирербиз, сен а тарыны, хазыр этип тур
да, къарындашынгы аякъ тюбюне къуй.
Кече жаш, арып, олтуруп тургъанлай,
бёрю, акъыртын келип, жашны тутханды.
Жагъалаша келгенде, жаш:
– Энди сен мени ашайса да ашайса, –
алай а эки рекагъат намаз къылыргъа
къой, – дегенди.
Аны умуту: «Мен намаз эте тургъунчу,
эгерлерим келирле», – деп, алай
болгъанды. Ол кече эгерлери къаллайла
эсе да жашдан артха къалып кетгендиле.
Бир заманда, жаш намаз эте тургъанлай,
эки чыпчыкъ, келип: «Ашыкъмай къыл,
ашыкъмай къыл, эгерлеринг жетедиле», –
деп шыбырдагъандыла. Жаш, къууанып,
намаз этип бошап, секирип туруп, бёрю
бла жагъалашып тебирегенди. Сора жаш
бёрюню жыгъа башлагъанлай, къыз табакъ
бла тарыны къарындашыны аякъ тюбюне
къуйгъанды. Жаш, тайып, бёрюню тюбюне
тюшгенди. Бёрю да аны былай кесе
тебирегенлей, эки эгер, жетип, бёрюню
пара-чара этгендиле. Жаш да, къобуп:
– А-а, эгечим, сен манга этеринги
этгенсе, алай а мен сени ёлтюрюп
къоялмам, – деп, эгечин, сермеп алып,
аякъларындан ёрге тагъып кетгенди.
Къаллай бир баргъан эсе да, барып, бир
элге жетгенди. Ол элде къадар адам,
жыйылып:
– Ийнени кёзюн ургъаннга хан къызын
береди, – деп, ушкок ата тура эдиле.
Бу да, къатларына барып:
– Къонакъгъа атаргъа боллукъмуду? –
деп соргъанды.
– Боллукъду, – дегенлеринде, жаш,
къалгъанлача, жатхан да этмей,
ёретинлей атып, ийнени кёзюнден
ургъанды.
Олсагъатлай хан, той-оюн этип, жашха
къызын да, кёп байлыкъ да бергенди. Жаш,
ол байлыкъны да арбалагъа жюклеп,
къатынын да алып, кесини юйюне
келгенди. Келсе – эгечи, ол такъгъаныча
тагъылып, аз-маз солуй, ичи да кетип, юй
тюбю да бёрю кючюкледен толуп тура эди.
Эрлай эгечин, ычхындырып, ундурукъгъа
жатдыргъанды. Бёрю кючюклени да
къыргъанды. Алай бла, ханны къызы бла
сау-эсен жашап къалгъанды.
КЪАРА КЪОЯНЧЫКЪ
Бир къатынны бир къызы бла жашы
болгъанды. Жашы бир жолда, уугъа айлана
баргъанды да, эмегенни къаласына
келгенди. Кирип келсе, беш башлы бир
эмегенни кёргенди.
– Нек келгенсе? – дегенди эмеген.
– Сени ёлтюрюрге, – дегенди жаш.
– Атышыуму, тутушууму? – дегенди
эмеген.
– Атышхан а, тиширыула да атышадыла,
тутушуу! – дегенди жаш да.
Сора экиси да бууушхандыла. Жагъалаша
тебирегендиле да, жаш эмегенни
хорлагъанды. Башларын кесе келгенди да,
бир башы – сёлешген башы –
къалгъанында, эмеген, жалынып, жал
барып башлагъанды:
– Ёлтюрме, къой, мен сен айтхандан
чыкъмазма. Жанымы сау къой ансы, къалам,
малым, мюлкюм да сени болсунла! –
дегенди.
Жаш, жазыкъсыннганды да, аны,
ёлтюрмегенлей, терен зинданнга атханды
да, башын жапханды да къойгъанды. Сора
анасын бла эгечин къалагъа кёчюргенди.
Ала къалада жашагъандыла, жаш да, уугъа
кетип, айлана да къайта тургъанды.
Бир кюн анасы, юй-баш жыя, сибире,
баргъанды да, арбазны бир мюйюшюнде
зинданны эслегенди. Башын ачып къараса
– ичинде бир эмеген тура. Эмеген да,
къатынны эслегенди да, жалыннганды:
– Ай, къатын, мени мындан бир чыгъар.
– Угъай, чыгъармайма.
– Атанг болурма, чыгъар.
– Атама къор бол!
– Къарындашынг болурма, чыгъар, –
дегенди эмеген.
– Къарындашыма къор бол!
– Жашынг болурма.
– Жашыма къор бол!
– Эринг болурма, – дегенди биягъы
эмеген.
Къатын сагъышланнганды.
– Къалай чыгъарайым? – дегенди.
– Гёзенде бешли бугъаны терисинден
этилген жип барды, аны сюйреп кел да,
бир къыйырын жюзжыллыкъ эмен терекге
байла, бир къыйырын бери салындыр.
Жип бла ёрлегенди да, чыкъгъанды
эмеген.
Къатын, жашы-къызы келир заманда
эмегенни букъдура, ала кетселе, чыгъара
тургъанды.
Бир жолда жаш, уудан келир заманындан
алгъа къайтханды да, эмеген тургъанлай,
киргенди да къалгъанды. Эмеген да, жаш
да бир бирлерине чапхандыла да,
бууушхандыла, жагъалашхандыла.
Жаш эмегенни хорлай башлагъанлай,
эмеген:
– Ай, бу менден бошайды, къатын! Ол
кюбюрде бишген эрикледен муну аякъ
тюбюне бир къуй! – деп къычыргъанды.
Къатын да, эмеген амалтын жашындан
къоркъгъанды да, чапдырып келгенди да,
бишип, эзиле тургъан эриклени жашыны
аякъ тюбюне къуйгъанды. Жашны аякълары
тайып, олсагъатдан «доп» дегенди да,
жыгъылгъанды. Эмеген аны боюнун
кесгенди. Сора ол да, къатын да, къыздан
къоркъгъандыла да, къачхандыла да
кетгендиле.
Бир заманда къыз, келсе, анасы жокъ,
къарындашы ёлюп тура. Къыз, жиляй-жиляй,
тургъанды да, къарындашын атны сыртына
салып, къаладан узакъ кетгенди.
Бара-барып, бир уллу эмен терекге
жетгенди да:
– Ий, эмен терек, сен жарыл, ансы мен
жарылама! – дегенди.
Эмен терек жарылгъанды да, гырыны
ачылгъанды. Къыз ёлюкню ары салгъанды.
Кеси, эр кишича, къарындашыны
кийимлерин кийгенди, сауутун
такъгъанды, атына да миннгенди да,
кетгенди.
Бара баргъанды да, бир къара ата
тургъан жашлагъа тюбегенди да:
– Жашла, не этесиз, не болгъанды? – деп
соргъанды.
– Хан къызын эрге береди. Ким къараны
уралса, къызын да, алтын таякъчыгъын да
анга береди. Киши уралмайбыз ансы.
– Мен бир кёрюрмю эдим? – дегенди къыз.
– Айхай, кёр! Табу да этебиз, –
дегендиле жашла.
Къыз:
– Къарындашымы къолуду! – дегенди да,
атханды.
– А-ха, тийди! Тийди! Ханнга киеу
табылды! – дегенди да, халкъ
къууаннганды.
Той-оюн этгенди да, хан, анга къызын да,
алтын таякъчыгъын да, кёп мал, ырысхы,
жумушчула берип, жолгъа ашыргъанды.
– Сиз былай бир келе келигиз, – дегенди
да, къыз алгъаракъ кетгенди.
Къараса – жашла къара ата тура.
– Кёп болсун, жашла! Не этесиз?
– Сау бол! Къара ата турабыз. Аны
ургъаннга хан къызын да, кюмюш таягъын
да береди. Киши уралмайды ансы.
– Мен бир кёрюрмю эдим? – дегенди къыз.
– Айхай, кёр! Табу да этебиз, –
дегендиле жашла.
Къыз:
– Къарындашымы къолуду! – деп, атханды
да, къызны огъу тийгенди.
– О-ха-хай, ханнга киеу табылды! –
дегендиле да, къууаннгандыла.
Жашны эркелетгендиле. Хан да къызын
къурагъанды, къызын да, кюмюш таягъын
да, жумушчула да, кёп мал-мюлк да
бергенди да, ашыргъанды.
Къыз, аланы да алып, келе-келип, узакъда
бир жыйынны кёргенди. Сора барына да:
– Сиз былай келе туругъуз! – дегенди
да, алгъаракъ кетгенди.
Къараса – дагъыда бир жашла къара ата
тура.
– Кёп болсун, жашла, не эте турасыз?
– Ай, сау бол! Къара атабыз. Ургъаннга
хан къызын да, накъут-налмас
таякъчыгъын да береди. Киши уралмайды
ансы.
– Мен бир къарыу сынармы эдим?
– Айхай, сына!
– Къарындашымы къолуду! – деп, атханды
да, ургъанды.
– О-ха-хай, ханнга киеу табылды! –
дегендиле да, къууаннгандыла.
Айтханларыча, хан, къызын да,
накъут-налмас таякъчыгъын да,
жумушчула, мал-мюлк да бергенди да,
ашыргъанды.
Аланы да ала келгенди да, къыз бирси
жыйынлагъа къошханды. Бары да,
келе-келип, ол уллу эмен терекге
жууукълашхандыла. Сора къыз:
– Сиз ызымдан келе келирсиз, – деп,
алгъаракъ кетгенди.
Эрлай эмен терекге келгенди да:
– Ий, эмен терек, сен бир жарыл, ансы мен
жарылама! – дегенди.
Терек эрлай жарылгъанды.
Къыз къарындашыны кийимлерин ызына
кийдиргенди, атын къатына такъгъанды
да:
– Ий, эмен терек, мени бир къоян эт да
къой, – дегенди.
Олсагъатдан бир къара къоянчыкъ
болгъанды да, агъачха киргенди да
кетгенди.
Жыйын, алайгъа жетип, къарасала – жашны
боюну кесилип тура (эгечи бла ол асыры
бек ушагъандан, аланы киши айырып
танымагъанды).
Хар ким жилягъандыла. Сора биринчи
ханны къызы:
– Жилямагъыз! – дегенди да, алтын
таякъчыгъы бла жашны боюнунда жарасына
тийгенди.
Жара сау болгъанды да къалгъанды.
Экинчи ханны къызы кюмюш таякъчыгъы
бла жашны мангылайына тийгенди.
Олсагъатдан жашха жан киргенди, бет
къаны тюрленнгенди, солуу алып
башлагъанды.
Ючюнчю ханны къызы накъут-налмас
таякъчыгъын жетдиргенди.
– О-хо, къалай татлы жукълап тура эдим!
– дегенди да, жаш секиргенди да,
къопханды.
– Жукъламай а! Боюнунг кесилип тура
эдинг, – дегендиле да, хапар
айтхандыла.
Къарагъанды да, жаш болумну
ангылагъанды. «Бу игиликни, эшта, манга
эгечим этген болур ансы, башха кишини
къолундан келлик тюйюл эди», – деп
келгенди кёлюне. Кишиге уа жукъ
айтмагъанды.
Бары да жаш жашагъан къалагъа
жууукълашхандыла.
– Сиз келе туругъуз, мен алгъаракъ
барайым, – дегенди жаш.
– Угъай, биягъында да, алай айтып кетип,
ёлтюртгенсе, – деп, унамаз умут
этгендиле.
Алай болсада, тохтамагъанды да, алгъа
чапханды да, къалагъа келгенди. Келсе –
эмеген да, анасы да, талай бешбаш
эмегенчик да къалада тура.
Жаш, къылычын суууруп алгъанды да,
барын да ёлтюргенди, туурагъанды.
Элтгенди да, зинданнга къуйгъанды, юйню
ариулагъанды.
Жыйын да келгенди. Жаш да, юч келин да
насыплы жашап тургъандыла.
Тура тургъандыла да, тамата келин бир
алтынкекел жашчыкъ тапханды. Сора, аны
бешикде жукълатып, къатындан адамла
ары-бери жанласала, чегетден бир къара
къоянчыкъ, чабып чыгъа да, жашчыкъны
бетчигинден жалай тургъанды. Аны
эслегендиле да, жашха хапар айтхандыла.
– Ай, анга тиймегиз. Ол мени эгечимди.
Уллу къыйынлыкъны юсю бла къоян болуп
къалгъанды. Манга насып тапдыргъан ол
болгъанды, –
дегенди жаш.
Къоянчыкъгъа киши хыянат этмегенди.
ЖЕЛМАУУЗ
Эртте-эртте бир къатын бла бир киши
жашагъандыла. Аланы тогъуз жашлары
болгъанды, чыртда къызлары
болмагъанды. Сегиз жашлары
аталары-аналары бла элде тургъандыла.
Эм гитчелери, тогъузунчу жашлары, малда
болгъанды. Аланы аналары, тура-туруп,
къыз тапханды. Къызны бир да
ийнакълагъандыла, къууаннгандыла. Аны
эшитип, тогъузунчу жашлары юйге
келгенди, анасындан:
– Эгешчигими кёргюзт, – деп тилегенди.
– Кёр, балам, кёр, – деп, анасы
къызчыкъны кёргюзтгенди.
Къарап, къызчыкъны кёргенлей, жаш
анасына былай айтханды:
– Анам, не муну къорат, не мени къорат.
Аналары уа:
– Оу, балам, аны тырнагъына бир жукъ
болгъандан эсе, барыгъыз да биркюнлюк
болугъуз, – дегенди.
– Да сора юй да, мал да, мюлк да сизге
хайыр болсун, жол манга хайыр болсун, –
деп, жаш кетип тебирегенди.
Бара-барып, арып, ингирде узакъда бир
тютюнлеген жер кёргенди. Салып барса,
ол юйде – бир сокъур къарт къатын бла
бир сокъур къарт киши.
– Мени кесигизге бала этигиз, – деп
тилегенди жаш аладан. – Не
айтханыгъыздан да чыкъмам,
жумушугъузгъа жарарма.
Къартла, аллай насып туугъанына
ийнаналмай:
– Эшта-эшта, бизге аллай насып къайда?
– деп, жашха алай айтхандыла.
Жаш алайда къартланы ийнандыргъанды.
Ала жашны бала этгендиле. Сора къарт
киши жашха не этерин айтханды.
– Жюз эчкибиз барды да, аланы
кютериксе, башха кютюллюк жокъду, –
дегенди. Кютер жерлерин да
ангылатханды.
Жаш эчкилени къарт киши айтхан жерде
кюте тургъанды. Бир кюн а ол эчкилени
атасы айтмагъан жерге сюргенди. Сюре
кетип, бир ариу талагъа чыкъгъанды. Ол
талада уа болмагъан кёгет жокъ: алмала,
эрикле, кертмеле да. Эчкилени да
тереклени тюбюне жайып, кеси да алма
терекни юсюне минип, алма ашай
тургъанлай, беш башлы бир эмеген
чыкъгъанды.
– Ой, гунч боллукъ! Чыпчыкъ кирмеген
жерге сен къалай кирдинг? –
деп, эмеген жашха ачыуланнганды.
Жаш, къулагъына да алмай, алмаланы
ашагъанын къоймагъанды. Сора эмеген
жашха:
– Ол бутакъдан бу бутакъгъа секир да,
ма ол алманы манга атчы, – дегенди.
Жаш, бир бутакъдан башхасына секирип,
эмеген айтхан алманы анга берип, кеси
да жерге тюшгенди. Ол терекден
тюшгенлей:
– Атышыуму, тутушууму? – деп соргъанды
эмеген.
– Атышхан къатынла да этерле, тутушуу,
– деп, жаш жууап бергенди.
Алайда эмеген да, жаш да сермешип
тебирегендиле. Жаш, кётюрюп алып,
эмегенни богъурдагъына дери
батдыргъанды да, беш башын бирден
тюшюргенди. Сора ингирде, эчкилени да
сюрюп, юйге тебирегенинде, эмегенни бир
башын, къолтукъ тюбюне салып барып,
чардакъгъа дыгъырдатып атханды.
Экинчи эрттенликде биягъы жаш эчкилени
кютерге биягъы жерге сюргенди. Биягъы
терекге минип, кёгет ашай тургъанлай,
дагъыда бир эмеген жетгенди. Ол да
алгъыннгы эмегенча болгъанды. Аны да
жаш башларын кесгенди да, ингирде бир
башын, ала барып, чардакъгъа
быргъагъанды. Ючюнчю кюн да
эрттенликде жаш эчкилени биягъы жерге
сюргенди. Дагъыда, кёгетле ашай
тургъанлай, бир эмеген чыкъгъанды. Ол
эмегенни да жаш башларын кесгенди. Сора
бир башын, ала барып, биягъы чардакъгъа
атханды.
Тёртюнчю кюн да эчкилени биягъы жерге
сюргенди. Биягъынлай, энтта бир эмеген
чыкъгъанды. Жаш, аны да башларын кесип,
бир башын, къолтугъуна алып барып,
биягъынлай, чардакъгъа дыгъырдатып
жибергенди. Былайда къарт къатын жашха
былай соргъанды:
– Жашым, бу чардакъгъа дыгъырдатып
атханларынг не затладыла?
Жаш:
– Эчкиле ёлгендиле да, аланы
башларыдыла, – деп жууап бергенди.
Къарт къатын:
– Да сен бизни эчкилерибизни артларын
этип къояргъамы тебирегенсе? – деп,
ачыуланнганды.
Аны алай хыны этгенин онгсунмай, къарт
киши къарт къатыннга иги, адамыча
чамланнганды:
– Сен къарт къуртханы не ишинг барды,
ариу биркюнлюк этип къойса да? –
дегенди.
Жаш бешинчи кюн биягъы эчкилени, биягъы
жерге сюрюп, кюте-кюте тургъанды. Алай
жашны бу жол киши жокъламагъанды. Сора
ёзенни энишге эчкилени жая барып, ол
бир тютюнлеген жерни кёргенди. Ары
барып, къараса – бир къала, къаланы
ичинде бир эмеген къатын, эки эмчегин
да инбашларына атып, аллында къазанда
боза къайната, кеси да жюн тарай тура
эди. Жаш, эшикден къарап, эмеген
къатынны кёргенлей:
– Ай, анай-анай! – дегенди.
Эмеген къатын да:
– Ай, балай-балай, – дегенди. Сора
дагъыда: – Терк балай болдунг, ансы
санга мен этерни билир эдим, – дегенди.
Жаш:
– Терк анай болдунг сен да, ансы санга
этерни мен да биле эдим, –
деп жууап бергенди.
– Энди, жашым, сен былай тур, мен, эшикге
чыгъып, бир жарма тартып келейим, – деп,
эмеген къатын эшикге чыкъгъанды.
Жаш эмеген къатынны ызындан
къарагъанды да, эмеген къатын эшик
аллында тишлерин хыршы бла билей
тургъанын кёргенди. Аны кёргенлей, жаш,
чартлап чыгъып, эмеген къатынны, къылыч
бла уруп, тёрт башын юздюрюп, бир башын
къойгъанды. Сора эмеген къатын жашдан:
– Жангыз башым бла къой, не десенг да,
айтханынгы этерме, – деп тилегенди.
Жаш эмеген къатындан:
– Атамы-анамы кёзлерин сиз этгенсиз
сокъур, не этген эсегиз да, –
деп даулагъанды.
– Ай балам, бу жангыз башым бла къой
ансы, ол бир юйню ичинде кюбюр барды,
кюбюрде – кюбюрчек, кюбюрчекни ичинде
– гинасуу, гинасууну ичинде –
атангы-анангы кёзлери. Къара кёзле –
атангы, ала кёзле анангыдыла, –
дегенди.
Жаш, барып, юйге кирип, атасыны-анасыны
кёзлерин да гинасуудан алгъанды.
Чыгъып, эмеген къатынны ол къалгъан
башын да кесгенди да, малларын да сюре,
къарт къатын бла къарт кишиге кетгенди.
Юйде барысы да кече жатхандыла,
жукълагъандыла. Эрттенликде, кюн
тиерге, атасын жаш кюн тууушха
чакъыргъанды да, аны кёзлерин
орунларына салгъанды. Экинчи, анасын
чакъырып, аны кёзлерин да жерлерине
орнатханды. Андан къартла жашны
ийнакълагъандыла, къучакълагъандыла,
тиллери бла жалагъанча этгендиле.
Андан сора жаш, алада бир кесек туруп,
былай тилегенди:
– Туугъан жерими-элими, барып,
туурасындан бир къарап къайтайым.
Жашны алай айтханын эшитип, къартла бек
мудах болгъандыла. Алай жашны мудах
этмез ючюн, былай айтхандыла:
– Жолунга мал, мюлк, не керек эсе да, ал.
Жаш атасына:
– Бохча керегинг бла бохчангы берсенг,
андан сора жукъ керек тюйюлдю, –
дегенди.
Бохчаны ичинде уа – бир жюлгюч, бир
билеу, бир биз – башха зат болмагъанды.
Жашха бу затла керек болгъандыла да,
аланы алып, жаш жолгъа атланнганды.
Бара-барып, эллерини башындан
къарагъанды. Къараса – анда жангыз
кеслерини юйлеринден сора, бир сау юй
жокъ. Ала ичлерине оюлуп тура эдиле. Аны
къой да, ит юрген таууш да чыкъмагъанды.
Жаш салып юйлерине баргъанды. Барса, ол
къоюп кетген эгечинден сора,
жан-жаныуар жокъ.
Жашны кёргенлей, эгечи ийнакълагъанды,
тансыкълагъанды, къучакълагъанды.
– Эл битеу, мени къоюп, кёчюп кетгенди,
– деп хапар айтханды.
Къыз алай айтса да, жаш элге не
болгъанын къызны кёргенлей окъуна
билгенди. Къыз жашха:
– Хазыр затым жокъду, бир жармачыкъ
тартып келейим, – деп, эшикге
чыкъгъанды.
Жаш, терезеден къарап, къыз тишлерин
билей тургъанын кёргенди. Аны алай
кёргенде, къачып тебирегенди. Ол
къачып, къыз къуууп, жаш тамам онгсуз
болгъанды. Сора Аллахдан тилегенди да,
бохчадан билеуню чыгъарып, былай
айтханды:
– Ий, Аллах, къыз ёталмазча, бир уллу
къая эт муну!
Билеу бир уллу къая болгъанды. Жаш, аны
ючюн уллу кёллю болмай, къачып
тургъанды. Къыз, ол къаяны ашап, тешик
этип, къаядан ётюп, жашны сюрюп
тебирегенди. Жаш къачып, къыз сюрюп, жаш
дагъыда, тамам онгсуз болуп, Аллахдан
тилек тилеп, хуржунундан чыгъарып,
жюлгючюн атханды да:
– Ий, Аллах, сен муну, ол ёталмазча, бир
темир къая эт, – деп тилегенди.
Жаш, анга да уллу кёллю болмай, къачып
барып тургъанды. Къыз, темир къаяны да
тешип, жашны ызындан сюрюп тебирегенди.
Жаш дагъыда, къачып, онгсуз болгъанды
да, Аллахдан тилеп, хуржунундан бизни
чыгъаргъанды.
– Ий, Аллах, сен, муну тёгереги
тогъуз-он къулач болгъан бийик темир
терек этип, мени да аны башына къондур,
– дегенди.
Ол Аллахдан тилегенча болгъанды да,
къыз, жетип, темир терекни тюбюн ашап
тебирегенди. Олсагъатда алайгъа бир
къаргъала учуп келгендиле. Жаш
къаргъаладан:
– Атама-анама айтыгъыз да, эгерлени бир
ийсинле ансы, бу мени ашаргъа
тебирегенди, – деп тилегенди.
Къаргъала уа:
– Кийик ёлтюрсенг, бизге несин бере
эдинг? – деп, къулакъгъа алмай, учуп
кетгендиле.
Къыз терекни жартысын ашап бошаргъа,
бир кёгюрчюнчюкле учуп жетгендиле. Жаш
алагъа:
– Атама-анама айтыгъыз да, эгерлени бир
ийдиригиз, бу мени ашаргъа тебирегенди,
– деп тилегенди.
Кёгюрчюнчюкле:
– Бусагъат, айтып, ийдирейик, – деп,
учуп кетгендиле.
Къыз да терекни, «зып» деп, юздюрюп,
жерге аудурургъа, эгерле да жетгендиле.
Эгерлени кёргенлей, асыры
къоркъгъандан, къыз кёкге учуп
кетгенди. Эгерле да аны ызындан
учхандыла.
Бусагъатда да Айны, Кюнню тутхан ол
желмаууз къызды деп, алай айтадыла. Аны
кёрмегенибизча, ауруу-талау кёрмей
къалайыкъ.
АШЫКЪ
Эртте заманлада бир элде жарлы къатын
жашагъанды. Аны бир жашы болгъанды. Ол
жаш жарлы болгъаны себепли, аны киши
алай толу акъыллыгъа санамагъанды.
Ала жашагъан элде ханны уа бир аламат
къызы болгъанды да, ол жаш бир кюн
къалай эсе да къызны кёргенди. Сора, ол
кюнден башлап: «Барып, ханнга келечилик
айт!» – деп, анасына тынчлыкъ