Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 28

Total number of words is 3595
Total number of unique words is 1449
43.9 of words are in the 2000 most common words
60.9 of words are in the 5000 most common words
68.3 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
биягъы къыз – къара къуш сюрюп
айланнган къыз башлы къанатлы –
олтуруп тура. Жаш, эслемей, къызны юсюне
чыкъгъанды да, кёргенинде, сын къатып
сирелгенди. Аны эслеп, къанатлы къыз:
– Сен мени ёлюр жеримде къалдыргъан
эдинг, – дегенди. – Кесинг да, изгилдик
болуп, быллай бир заманны къыйналып
жашайса. Ма муну ал. Бир кюнюнге жарар.
Бу биргенге болуп, сен бир затдан
къоркъурукъ тюйюлсе! Алай а муну бир
кишиге кёргюзтмей асыра.
Алай айтып, къыз анга бир окъа оюулу
къол жаулукъчукъну бергенди. Кеси да
олсагъатдан, учуп, тас болуп кетгенди.
Жаш терен ёзеннге эннгенди. Айыу бла
ийнекни чынды бла бир бирлерине байлап,
экисин да сыртына атып, ёзенден ёрге
чыгъып, къошха келгенди. Къош тамата
бла жашла сейир болгъандыла.
– Эй-у, бу къоркъакълыкъдан жарлы,
харип болуп тура кёре эдим, ансы
этмезлиги жокъду! – дегендиле.
Къызбай жюйрюг’а эрлай тууарны, айыуну
да терилерин сыдыргъанды, ингирде,
чабып, юч-тёрт къуу терекни отунлукъгъа
алып келип, туурагъанды.
– Бу адам бола айланады, – дегендиле
нёгерлери да.
Экинчи кюнюнде къызбай жюйрюк
тууарланы кюте кетгенди. Тау жайлыкъда
иги отлауда тоюп, кюн ортада малла
солургъа жатхандыла. Жаш да
къалкъыгъанды.
Бир заманда, къычырыкъ-хахай,
къалабалыкъ тауушдан уянып, къараса –
жыйын жанлы жети бузоулу маралны
къуууп келе. Маралла жашны къаты бла
мукъут болуп чабып, озуп тебирегенлей,
жаш, секирип, бир къазыкъны сермеп
алгъанды да, бёрюлени ызларындан
чапханды.
Сюрюп жетип, ур да, бир бёрюню ары жыкъ,
ур да, бирси бёрюню бери жыкъ, бёрю
жыйынны эрлай битеу къыргъанды да
бошагъанды.
Оналты-онжети бёрюню, аякъларындан бир
бирине байлап, бичен кюлтени атханча,
сыртына атып, малланы да сюрюп, ингирде
къошха салып баргъанды.
– Магъыз, бёрю тонла тикдиригиз да,
кийигиз, – деп бюсюреусюз, бёрюлени
жашланы алларына атханды.
Къошда адам къалмай, чабышып келип,
къарагъандыла, санагъандыла,
сейирсиннгендиле.
Талай кюнден бир сюрюуден талай тууар
бёлюнюп, ингирде ыстауатха къайтмай
къалгъандыла. Бир бёлек жаш да аланы
излей жайылгъандыла. Излей барып, бир
терен ёзенни башындан къарасала –
арслан-къаплан жыйын тууарланы
аралатып айлана.
Ызларына айланып, жашла къош таба хайда
къачхандыла. Жан солуу этип, жетип, къош
таматагъа хапар айтхандыла.
Аны эшитип, къызбай жюйрюк:
– Мен чабайым ары, сиз да ызымдан келе
келирсиз, – дегенди да, бир мазаллы
къайын илкични алып, ёзен таба мыллык
атханды.
Къалгъанла да, тапхан сауутларын алып,
аны ызындан чабышхандыла.
Эрлай жашла айтхан ёзеннге жетип,
къызбай жюйрюк башлагъанды илкични
бёрюлени, арсланланы сыртларында
ойнатып. Кимин, илкични берип,
сойландырып, кимин, жетип, аягъындан
тутуп, буруп-буруп, ташха шууулдатып,
нёгерлери жетерге, жаныуарланы
артларын этгенди. Сау къалгъаны да,
къачып, ол ёзенледен къорап кетгендиле.
– Барыбыз да жангы тонла киерге
керекбиз, терилерин сыдырыгъыз, –
дегенди къызбай жюйрюк нёгерлерине.
Ол ишни да тындырып, къууанч тыпырлы
болуп, къошха къайтхандыла.
– Энди, бу жаш саулукъдан, бизге хата
жокъду! – деп, къууаннгандыла
къошдагъыла.
Къызбай жюйрюкню хыликкя этген угъай
да, бары да сыйын кёрюп, хар ишде
онглулугъуна сюйюнюп, ариу жашап
башлагъандыла. Алай а, ол арт жолда
жаныуарла бла салышыудан сора, къызбай
жюйрюк, биягъынлай, къызбайлыгъын
кёргюзтюп тебирегенди: ингирде эшикге
башын къаратмай, кече башын ачалмай,
кеси жангыз чегетге, ёзеннге эналмай
башлагъанды.
– Биягъы санга энди уа не болгъанды? –
деп, чамланнганды ана къарындашы.
Жашны эсине ол къызбаш къуш берген
жаулукъчукъ тюшгенди да, ол, сермеп,
хуржунун, къоюнун къармагъанды. Алай а
жаулукъчукъ –
думп.
Жаныуарла бла сермешген жеримде
тюшюргенме деп, жортуп барып, къараса –
жаулукъ кертиси бла да алайда тюшюп
тура. Аны да алып, къызбай жюйрюк, ызына
къошха къайтып, биягъынлай, сюрюу
кютерге жарашханды, къызбайлыгъын да
къойгъанды.
Бир жолда къошха бир бёлек атлы келип
тюшгендиле.
– Ай маржа, жашла, къонакълагъа
къонакъбайлыкъ этейик, – деп, къош
тамата эки ирикни кесдиргенди.
Эрлай союп, эт асхандыла.
– Къонакъла, эт бишгинчи, хапар айта
туругъуз, къайдансыз, къайры ахшы
жолгъасыз? – дегенди къош тамата.
– Биз а, – дегендиле жашла, – алай анда
ол деген элден келебиз. Былай да былай,
ол жерде ол деп бир элде дунияда
болмагъанча бир ариу къыз барды да, аны
ким хорлаялса, анга эрге барыргъа деп
сёз бергенди. Хорлаялмасакъ да, аны бир
кёрсек деп, жолоучу болуп чыкъгъанбыз,
– дегендиле къонакъ жашла.
Ол хапарны эшитгенлей, къошдагъы
жашланы да тынглары бузулгъанды.
– Тамата, биз да, была бла барып, ол
сейир къызны бирчик кёрюп къайтайыкъ,
– деп тилегендиле ала.
– Барыгъыз, женгил къайтыгъыз ансы,
къош жарсырыкъды, кёпге къалсагъыз, –
дегенди къош тамата.
Ашап-ичип, жатхандыла бары да.
Эрттенбласында къонакъ жашла да,
къонакъбай жашла да, бир жыйын болуп,
жолгъа чыкъгъандыла. Жашладан къуру
къызбай жюйрюк тебирерге унамагъанды.
– Сен да кел бизни бла, бир кёзюнг
ачылыр, – дегендиле жашла.
Алай а къызбай жюйрюкню
тебиреталмагъандыла.
Бара-барып, жашла бир шахаргъа
келгендиле. Келселе, аллайгъа келсинле:
болгъан бары – той-оюн, атышыу-тутушуу,
эришиуле. Къаланы башында, бийикден
къарап, ариулугъу ай бла, кюн бла эрише,
къыз эришген жашланы къызындыра. Жашла
уа – кими тутуша, кими чабыша, кими – ат
ойната, къол таш ата... Бир мазаллы жаш
да, эки къолун эки жан сюегине салып,
ары бла бери бара.
– Бу мазанкой кимди? – деп соргъандыла
келген жашла.
– Бу уа белгили гёжефди. Муну бла не
тутушургъа, неда башха затлада
эриширге киши унамайды да: «Къыз
меникиди», – деп, базынып турады, –
дегендиле.
Ала да алай эте тургъанлай, мазанкой
гёжефни къыз кесине чакъыртханды.
Баргъанды гёжеф: «Антсыз болгъа эди бир
къыз адам, не залим ол эсе да, менден
залим, менден кючлю болмаса!» – деп,
акъылы да алай болуп, баргъанды,
кёрпеленип.
– Хош келгин, къонакъ! – деп, узалып,
къыз гёжефни къолун тутханды.
Ышарып, жаш да къызны къолун тутханды.
– Санга тенглик этер жаш чыкъмаймы
турады? – деп, ышарып, къыз гёжефни
къолун къысаракъ этгенди.
Олсагъатдан жашны бети агъарып,
бутлары къыйылгъандыла. Аны эслеп, къыз
эрлай къолун бошлагъанды. Къолу
бошланнганлай, гёжеф олсагъатдан
алайдан думп болгъанды. Къачып,
нёгерлерине келип, эрлай кетер
къайгъыгъа киргенди.
– Не болгъанды, нек къачып тебирегенсе?
– деп сейирсиннгендиле нёгерлери.
– Къызны къатына барып кёргенимде,
ариулугъундан кёзлерим къамагъандыла
да, бутларым къыйылгъандыла, – деп
къыркъдыргъанды жаш. – Мен кетеме.
Алай бла, гёжеф жанлап кетгенди. Андан
сора, базып, къызгъа тюберик жаш
чыкъмагъанды. Сейирге къарап тургъан
къошчу жашла, тюзюн сезгендиле да,
салып къызгъа баргъандыла.
– Ариу къыз, – дегенди жашлагъа
таматалыкъ этген жаш, – сейирге
къарайбыз да, жюзле, мингле бла бу
къадар адамда сени бла кюч сынашыр адам
кёрмейбиз. Алай а бизни къошда бир
нёгерибиз барды да, ол бери келирге
унамай къалгъанды. Аны бери бир
чакъырт. Эшта, ол сен излеген жашны
орунун тутаргъа болур, – дегендиле.
Къыз, олсагъатдан атлыла къурап, жашны
чакъырта, ала айтхан жерге
чапдыргъанды. Ала да, эрлай жетип,
къызбай жюйрюкню чакъырып алып
келгендиле. Узакъдан къарап кёргенлей
окъуна, къыз къызбай жюйрюкню
таныгъанды. Бетин жабаракъ этип, кесин
а танытмагъанды.
Къызбай жюйрюкню къалагъа алып
чыкъгъандыла да, къыз:
– Сау кел, къонакъ! – деп, жашха къолун
узатханды.
– Сау бол! – деп, къызбай жюйрюк да аны
къолун тутханды.
Къыз аны къолун къысаракъ этгенди. Аны
ючюн жаш тюрленмегенди. Къыз къолун
бегирек къысханды. Жаш тюрленмегенди.
Къыз аны къолун къаты къысханды. Аны
эслеп, жаш да къызны къолун къысаракъ
этгенди. Къызны къолу ачып, бети
агъаргъанды. Сора, бетин да ачып:
– Къой-къой, къысма, хорладынг! –
дегенди.
Жаш эслеп къараса – кесини юй бийчеси
сюелип тура.
– Хай-хай-хай! Сенмисе бу къадар адамны,
бери жыйып, тентиретип тургъан? – деп
сейирсиннгенди къызбай жюйрюк.
– Да, жыймай, не этерик эдим! Алайсыз
сени табарымдан тюнгюлген эдим сора.
Къайда, къалай излерге да билмей
къалгъан эдим. Халкъ жыйылса, сени
таныгъан чыгъарын биле эдим.
Эсингдемиди, ол арт кере
тюбешгенибизде, къол жаулукъчукъ
берген эдим?
– Ол къызбаш къуш сенми эдинг? – деп,
сейирсиннгенди жаш.
– Мен эдим, – дегенди къыз. – Дунияда
менден залим ол гида балталы бла сен
эдигиз, сени къоркъутуп, мени къолгъа
жыяр ючюн, экибиз бла кюрешген ол эди.
Ол мени тутаргъа тебирегенлей, сен
къутхаргъан эдинг да, ол кюнден сора
мени эсим санга кетген эди. Бизни
айырыр ючюн, арслан, къаплан жыйынланы
санга юсгюрюп тургъан да ол эди. Ол сени
хорлаялмаз ючюн, берген эдим санга ол
жаулукъчукъну. Хапарын эшитген
болурса, ол тюнене, гёжеф къапха кирип
келип, мында эди. Менден хорланып
кетгенди, – дегенди къыз.
– Ол деген неди? Мен аны, ызындан жетип,
энди бизге зараны тиймезча этейим, –
дегенди жаш.
– Угъай, къыйналма! Мен аны
хыйлалыкъларын биле баргъаным чакълы,
аны къарыуу тая барады, адамланы
биргелерине жашап, ала бла бирге ишлей,
ала бла бирге, алагъа къайгъыра, хайыр
эте баргъанынг сайын, сени да
къарыуунг, ётгюрлюгюнг ёсе баргъанды.
Энди ол бизни жокъларыкъ тюйюлдю, –
дегенди къыз.
Алайда, киеуюнг табылгъанды деп, къызны
атасына билдиргендиле да, къууанч той
жангыдан къызгъанды.
Жашны атына, къызбай жюйрюкню къоюп,
ётгюр жюйрюк атагъандыла. Талай кюнню
солуп, той-къууанч бошалгъанында,
келинни да алып, ётгюр жюйрюк элине
кетгенди.
Экиси да, жарашып, къууанч бла жашап
къалгъандыла.
КЪАРАТОН ХАННЫ АЖАШЫП КЕТГЕН УЛАНЫ
Бурун бир хан жашагъанды. Ол ханнга
улан-къыз туумагъанды. Сегизге дери
къатын алгъанды, бирин къоя, бирин ала.
Сегизинчи къатыны болмагъанча ахшы
къатын болгъанды. Ол къатынны къояргъа
кёзю къыймай, хан сагъыш этгенди:
«Ярабий, дунияда дарман табылмазмы,
къатыным сабий табарча?» – деп.
Ол сёзню юсюнде дарман излей
атланыргъа мурат этгенди. Бир кюн,
атына иер салдырып, хар керегин да алып,
жолгъа чыкъгъанды. Ол кюнден тебиреп,
дарман излей кетгенди.
Аллах билсин, азмы айланды, кёпмю. Ачдан
да онгсуз болуп, суусапдан да къолайсыз
болуп, бир кюн, аулакъда кетип бара, эки
инбашында да артмакълары бла бир
кишиге жолукъгъанды. Салам-келям
болгъандыла. Ол киши соргъанды ханнга:
– Не айланаса, не жюрюйсе? – деп.
Хан айтханды:
– Ачма, бир ашар затынг бар эсе,
сыйласанг, айланнган хапарымы айтыр
эдим.
Ол киши, артмакъларындан къууут, халыуа
чыгъарып, ханнга бир кесек аууз
тийдиргенди. Андан сора, ханнга къарыу
киргенди. Хан ол кишиге айтханды:
– Мен дарман излей айланама. Дарман да
аллай дарман: къаратон къатынны
сабийли этерик, – дегенди. – Ол
дарманны тапсам, мюлкюмю жартысын
берсем да, къайгъырмайма.
Ол киши айтханды:
– Ол дарманны, мен айтханны этерик
болсанг, мен табарма.
Хан:
– Не айтсанг да, этерме, – деп, ол
кишиге къаты сёз бергенди.
Ол заманда киши, артмагъындан алмагъа
ушаш бир затны чыгъарып, эки жаргъанды:
бир жартысы – уллуракъ, бир жартысы –
гитчерек.
– Элт да, къатынынга уллуракъ жартысын
алгъа ашат, гитчесин артда ашат. Сени
къатынынг, ауур болуп, кезиую жетсе, эки
жаш табар. Ол жашладан, мен къарарма да,
сайлагъанымы алырма, бири санга къалыр,
– дегенди.
Хан, къууанып, ол кишиге да сау бол деп,
ол дарман алмаланы да алып, къайтып
юйюне келгенди. Юйюне келгенлей, ол
киши айтхан кюйде дарманны къатынына
ашатханды. Ол кюнден башлап, къатыннга
ауурлукъ тюшгенди. Ол, заманы жетгенде,
эки жаш тапханды. Бири бирси жашдан
биле-биле мазанлыракъ, бири уа –
онгсузуракъ.
Ол ахшы жаш, ай ёсеригин кюн ёсюп, кюн
ёсеригин бир сагъатха ёсюп
башлагъанды. Онгсузурагъы хазна
айнымагъанды. Ол кишини келирге айтхан
заманы бола башлагъанында, хан
айтханды:
– Бу ахшы жашны аман тутугъуз, не кирни
да аны юсюне сюртюгюз, къарыусузну уа
таза тутугъуз, юсюн да накъут-налмас
бла тышлагъыз, – дегенди.
Болжалы жетген кюн ол киши келгенди,
ханны юйюнде бир эки-юч кюн тургъанды.
Кетип башлагъанда, ханнга:
– Эхе, хан, айтхан сёзюнг себепли
келгенме. Этер оноуунгу эт манга, – деп,
алай айтханды.
Хан:
– Жашлагъа къара да, жаным, сюйгенинги
элт, – дегенди.
Киши, жашлагъа къарагъанды да, былай
айтханды:
– Бу сыйлы кёргенигиз сизге хайыр
болсун, бу учуз кёргенигизни элтирме
мен.
Алай айтып, жашны элтип кетгенди.
Келтирип, бир къауум юйге бошлагъанды.
Мында жаш хайт деген киши болгъунчу
жашагъанды. Ол аны келтирген киши,
кетип, ыйыкъдан бир келиучю эди, аны
кёре.
Келсе:
– Не ишлейсе, балам? – деп, былай
боюнуна тийиучю эди. Боюнуна тийсе: –
Аман боласа, кесинги ач этме, ахшы аша,
– деп, алай айтыучу эди.
Ол кишини кенгде беш юйю бар эди:
тюбюнде – юч юйю, башында –
эки юйю. Бир кюн бу жаш, эрикгенден ол
юйлени къатында айлана тургъанлай, бир
тауушла эшитгенди. Иги жууукъ барып
тынгылагъанда, бир юйден – жилягъан
таууш, биринден а зикир эшитгенди. Сора
жаш, сейирсинип, ол юйге сёлешгенди:
– Ярабий, бу не аламатды, не сейирди! Ол
юйге баргъанма да, жилягъан таууш
эшитгенме, бу юйге келгенме да, зикир
таууш эшитгенме. Бу былай некди? – деп.
Зикир айтхан къауумдан бир адам:
– Сен не адамса? – деп соргъанды бу
жашха.
Жаш айтханды:
– Бу юйлени иеси мени, келтиргенди да,
мында къойгъанды. Энди уа бу юйледе
ашап-ичип турама.
– Ай, – дегенди ол ичинден сёлешген, –
бизни да алай келтирген эди ол, алай
артда, келтирип, бу юйлеге беклегенди.
Энди уа бизден, эки юйден кезиу-кезиу,
кюнден бирибизни ашайды.
Аны эшитгенде, жаш мудах болгъанды.
Болсада гитчелей келген эди, къачаргъа
жол танымагъанды. Ичинде сёлешген
адамгъа:
– Ярабий, бу кишини ёлтюрюрге амал
болурму? – деп соргъанды.
Ичиндеги айтханды:
– Санга аны ёлтюрюрге бек тынчды. Ол
келген заманда санга: «Ай, балам,
тынчмыса?» – деп сёлеше болур, боюнунга
тийип. Боюнунга тийгенде, сен аны
кёлюне ушагъыулу болсанг, ол къолуна
къобуз алыр. Къобузун согъуп башласа,
сен аягъы юсюнгде тохтамай, тепсеп
башла. Ол адам, къобуз согъа, юйню
къатында бир бахчагъа барыр, ол бахчада
от болур, ол отда – уллу къазан,
къыйырларында адам тепсер кибик,
къайнай турур. Киши, къазанны къатында
тепсеп башласанг, санга: «Балам, жер
аякъны бек ашайды, тепсерге сюе эсенг,
мин да, бу къазанны къыйырында тепсе!»
– деп айтыр. Ол заманда, минип, сен анда
тепсей башласанг, тюртюр да, сени
къазаннга атар. Бишгенингден сора, сени
да ашар. Алай, ол санга къазанны
къыйырына мин дегенде: «Ай, атам, алгъа
сен кёргюзт къалай этеригими», – деп
айт. Ол заманда ол, санга кёргюзтюрге
деп, ары минер. Ары миннгенде,
къолунгдан келсе, тюрт да, кишини
къазаннга ат, – деп юйретгенди жашха
юйню ичиндеги киши.
Ол кюнден сора жаш ахшы ашагъанды, бир
он кюннге семиз болгъанды. Бир кюн
биягъы киши, келгенде, жашха сёлешиучю
адетинде сёлешип, боюнуна тийгенди.
Кёлюне ушагъыулу семиргенин билгенде,
къобузун алып, согъа башлагъанды. Ол
къобуз сокъгъанда, жаш аяусуз тепсерге
къалгъанды. Ол заманда киши, къобузун
согъа-согъа, бир бахчагъа баргъанды.
Бахчада, ичинден сёлешген адам айтхан
халда, уллу къазан къайнай болгъанды.
Киши къобузну сокъгъанда, жаш
тепсегенди. Ол заманда киши айтханды:
– Балам, жер, тепсегенде, аякъгъа заран
береди, андан эсе, къазан къыйырына
минип тепсе! Багъырдан аякъгъа хата
келмез.
Жаш кишиге:
– Ай, атам, бир кёрсем эди нечик
тепсеригими, къууанып тепсер эдим. Амал
бар эсе, сен манга бир кёргюзт, – деп,
алай айтханды.
– Айхай, кёргюзтейим! – дегенни айтып,
киши къазаннга миннгенди да, аны
къыйырында тепсеп башлагъанды.
– Ма былай тепсе, балам, ма былай тепсе!
– деп, жашха кёргюзтгенди.
Ол заманда жаш, эслемеген кибик этип,
кишини къазаннга тюртюп ийгенди.
Къазанны башын, киши чыгъалмазча, къаты
бегитгенди.
– Ай, балам, нек этдинг былай? – деп
къычыргъанды киши.
Жаш:
– Эслемей этдим, энди къалай
чыгъарайым?! Ол кенгде беш юйюнгю
ачхычларын юйретсенг эди, – деп, алай
айтханды.
Киши ачхычланы болгъан жерлерин
юйретгенди. Аны билгенден сора, жаш:
– Сен да кёплени биширгенсе бу
къазанда, – деп, кишиге алай айтып,
тюбюнде отну уллу этгенди, кеси уа,
барып, ол юйлени ачханды; эки юйден да,
бир да къалмай кеси кибик, улан сюрюу
чыкъгъанды.
Хар бири, къууанып, жашны
къучакълагъандыла. Андан сора
къауумлары бла барып, къазанны
тюбюнден от этип, эки кюн кишини
биширгендиле: сюегинден сора башхасы
къалмагъанында, отха къуйгъандыла.
Ол кюн анда къалып, экинчи кюн жашла
кетип башлагъандыла. Ол жаш айтханды
алагъа:
– Мени ахшы тенглерим, бу кишини
харекети-хазнасы кёпдю. Аланы юлешмей
кетмегиз.
Барысы да, жыйылып, ол жашла тургъан
юйню тюбюнде юч юйню ачхандыла.
Къарасала, ючюсюнде юч акъ ат акъ
пиринчге тагъылып кёргендиле. Жаш,
атланы кёргенде, сукъланнганды алагъа.
Юлешип башлагъанда, жашлагъа:
– Тенглерим, кёлюгюзге тиймесе, бу юч
атны манга къойсагъыз эди, – деп
тилегенди.
Жашла айтхандыла:
– Бизни ёлюр жерибизде сен
къалдыргъанса. Бу кишини бар хазнасы
санга къалса да, аны ючюн бизни
кёлюбюзге тиймез.
Жашла юч атны да, ат кереклени да жашха
къойгъандыла. Къалгъан хазнадан да
кеслери бла тенг юлюш бергендиле. Жашла
барысы да кетгендиле. Ол, къуралып, ала
бла кеталмагъанды да, ол кече анда
къалып, экинчи кюн, эки атын да адеж
тутуп, бирине минип, жолгъа чыкъгъанды.
Бара кетип, бир агъачха жетгенди, минип
баргъан аты тохтагъанды. Ары этгенди,
бери этгенди: ат барыргъа унамагъанды.
– Ай, бёрю ашарыкъ! – деп, жаш эки буту
бла атны къысханда, аны бурун
тешиклеринден къан чыгъаргъанды.
Ол заманда ат, тилленип, адам тил бла
сёлешгенди:
– Бош кюрешме, ахшы улан, мен барлыкъ
тюйюлме, – дегенди.
– Нек бармайса? – деп, жаш алай
соргъанда, ол:
– Мени тутхан киши манга алай миниучю
эди: ол хар заманда жанында бизни
жалкъаларыбыздан тюк жюрютюучю эди.
Керек болса, ол тюкню отха жетдириучю
эди, биз а, аллына барып, айтхан иши
болса, къуллугъун мажарыучу эдик. Энди
уа сени да керек кюнюнгде айтханынгы
этербиз, ол ыз бла жюрюсенг, – деп, алай
айтханды.
Жаш:
– Къалай этейим? – деп соргъанды.
Ат айтханды:
– Бизни орунубузда къой,
жалкъаларыбыздан тюк ал, керек
кюнюнгде тюкню отха тийир, биз санга
табылырбыз.
Андан сора жаш атланы артха
къайтаргъанды, ариу быстырларын да
тешип, хар ат сайын юслерине ат
иерлерин да салып, бирер къат кийим да
байлап, жалкъаларындан да бирер тюк
алып, аланы ийип къойгъанды. Кеси уа,
бир аман быстырла да кийип,
накъут-налмас чачына да быдыр къаплап,
къолуна бир таякъ да алып, бара кетип,
элге жетгенди. Ол элде, къарап, бир бек
уллу юйге къонакъгъа баргъанды. Ол юй
ханны юйю болгъанды. Тургъанды ол юйде
бираз. Хан, хар заманда ол жашны бош
айланып кёре эди да, бир кюн, чакъырып:
– Не айланаса, ахшы улан, былай бош? –
деп соргъанды.
Жаш айтханды:
– Жалчыгъа кирлик эдим, орун тапсам, –
деп.
– Неге жарайса да сен? – дегенди хан. –
Мен аллыкъ эдим жалчыгъа, бузоула
кюталсанг.
– Айхай, кюталырма мен бузоуланы уа! –
деп, жаш ол кюнден сора ханны
бахчасында бузоуларын кютюп тургъанды.
Ханны юч къызы болгъанды. Ол къызланы
алларында жумушларын этип айланнганды
ол жаш. Бир кюн юч къыз да, жашны
чакъырып, юч наша бергендиле.
– Элт да, атабыз ханнга бер! –
дегендиле.
Жаш, элтгенди да, бергенди, башхартып:
– Бу наша тамата къызынгыкъыды, бу –
ортанчы къызынгы, бу уа –
гитченги, – деп.
Эки тамата къызы жиберген нашала
ашаргъа жарамагъандыла, гитче къызы
берген ахшы наша болгъанды, ашаргъа
жарагъан. Хан сагъыш этгенди:
– Бу къызла чириген нашаланы нек
жиберген болурла манга? – деп.
Нек жибергенлерин билмегенди да, барып,
къатынына соргъанды.
– Былай да, былай, къызла манга чириген
нашала жибергендиле. Билемеймисе нек
жибергенлерин?
Къатыны айтханды:
– Ала билмеймидиле да сени чириген
нашаны ашамазынгы? Алай къызланы эрге
барыргъа заманлары жетгенди да,
айтыргъа уялып, эрге барыргъа
сюйгенлерини юсюнден
билдиргенликлериди санга. Энди
къызларынга эрле изле.
Ол кюнден башлап, хан ичги этдиргенди,
ол хазыр болгъанда, бир да къоймай, элин
жыйгъанды, къызларына бирер аякъ берип:
– Сюйген жашларыгъызгъа беригиз, – деп
жибергенди.
Эки тамата къызы эки жашха бергендиле
аякъланы. Ол экисинден сора ол заманда
ахшыгъа аты чыкъгъан жаш жокъ эди.
Гитче къыз а аягъын кишиге да
бермегенди. Аны бла къалгъандыла.
Бир кюн ол къыз, сагъыш этип, бахчагъа
къарап тургъанлай, аллындан бир жарыкъ
чыкъгъанды. Неди деп къараса – бузоучу
жаш жукълап, башында быдыр къабы бир
жанына кетип, чачы ачылып, ол жарыгъ’ а
аны чачындан чыкъгъанын кёргенди. Сора
къыз айтханды:
– Маржама, мен бу жашха бармасам, – деп.

Экинчи жол хан ичги этгенди, къыз
аягъын, элтип, ол жашха бергенди. Адамла
айып этгендиле:
– Ханны къызы бузоучу жашха барады! –
деп.
Хан:
– Къызымы харам этеме, арбазымдан кенг
кетсин! – деп, алай айтханды.
Ол халда тургъандыла. Кёп тургъанларын,
аз тургъанларын Аллах билсин, бир кюн
къуугъун келгенди:
– Ханны къой къошун сюргендиле! – деп.
Адамла айта эдиле:
– Ой, ханны ол эки киеую тапмазлыкъ
дунияда не барды?! Ол бирин Аллах
ургъанды ансы.
Олсагъат ханны эки киеую да
атланнгандыла да, кетгендиле. Ючюнчю
киеую, ол эл атын аманнга тергеген,
ингирге дери тынч жатханды. Ингирликде
ол атладан алгъан къылладан бирин отха
тийиргенди да, олсагъат ат алайгъа
жетгенди.
Адамла жатхандан сора, ол жаш, ахшы
быстырларын да кийип, акъ атха да минип,
кетгенди. Мычымайын киеу
къарындашларыны ызларындан болгъанды.
Аны къамичи тауушундан къоркъуп, ол
экиси жолну эки жанына къачхандыла. Ол,
аладан озуп, мычымайын къой къошну
сюргенлеге жетгенди. Аланы къырып, къой
къошну артха къайтаргъанды. Жолда келе
тургъанлай, ол эки киеу къарындашы,
жолугъуп, тилегендиле:
– Ярабий, не адам эсенг да, бу къойланы
бизге бер.
Жаш айтханды:
– Бир мухурум барды да,
жауурунларыгъызгъа бирер мухур
салдырсагъыз, къой къошну сизге
берирме.
Ол эки жаш оноулашхандыла:
– Ким билликди бизни сыртыбызда
мухурубуз болгъанын? Айтханын этейик
да, къойланы сюрейик. Аланы сюрюп
барсакъ, бизге жигитледиле деп, элде
ахшы сёз айтырла.
Ол оноуну юсюнде, кеслерине мухур
салдырып, тамата киеуле къойланы сюрюп
кетгендиле. Акъ атлы, аланы озуп, юйюне
ол кече окъуна келгенди.
– Къайда эдинг? – деп, къатыны
соргъанда, жаш:
– Бош эшикге чыкъгъан эдим айланыргъа,
бюрчеле жукъларгъа къоймай эдиле да, –
деп къойгъанды.
Билдирмезге кюрешсе да, ол атха
миннгенде, къатыны болушун кёрген эди.
Экинчи кюн ингирликде ханны арбазына
эки киеую ол къой къошну келтиргендиле.
Адамла айтхандыла:
– Ой, ханны ол эки киеую этмезлик
дунияда жокъду! Ол бирин а Аллах
ургъанды, не этсин, харип?!
Бир бёлек жылдан сора, биягъы ханны
тууар къошу сюрюлгенди. Эрттенликде
эртте биягъы ол эки киеую атларына
минип кетгендиле. Жаш а ингирге дери
тынч жукълагъанды. Ингирликде, адамла
тынчайгъандан сора, биягъы атланы
къылларындан бирин отха тийиргенди. Ат
мычымайын жетгенди, олсагъат жаш омакъ
кийимлерин кийгенди. Къатыны, жашха
къарагъанды да:
– Ярабий, учуп кетеди бу адам ариудан!
– деп, алай айтханды.
Жаш атланнганды да, кетгенди. Бир
сагъатха биягъы жашланы ызларындан
жетгенди. Алайда ол жашла,
къоркъгъандан, жолну эки жанына
юлешиннгендиле. Бу аланы аралары бла
ётгенди. Тууар къошну сюргенлени жетип,
кеслерин ёлтюрюп, тууарланы
къайтаргъанды. Биягъы жашла, аллына
жолугъуп, тууарланы да тилегендиле.
Кичи киеу жашлагъа дагъыда мухурла
салып, тууарланы бергенди. Кеси уа, ол
кече окъуна, келип, адамгъа кёрюнмей,
юйюнде жатханды. Ол эки тамата киеу
экинчи кюн тюш заманнга, тууарланы
сюрюп, ханны арбазына киргендиле. Хан,
аланы кёргенде, былай айтханды:
– Ол бир киеуюмю Аллах жараусуз
этгенди ансы, бу экиси уа бир иги, ахшы
адамладыла.
Ол халда ол эки киеуюню атлары ахшыгъа
айтылып тургъанды, ючюнчю киеуню бир да
адамгъа тергемегендиле.
Бир заманда ханнга къуугъун келгенди:
– Жылкъы къошунг сюрюлдю! – деп.
Хан эки киеуюне:
– Атлансынла! – деп, адам жибергенди.
Олсагъат окъуна, атларына жер салып,
экиси да, минип, кетгендиле. Биягъы жаш,
кеч болгъунчу дери туруп, адамла
жатхандан сора, ючюнчю атны къылын отха
тийирип, ат жетгенлей, минип, кетгенди.
Бара кетип, киеу къарындашларын да
озуп, жылкъыны сюргенлеге жетгенди.
Аланы да къырып, таматаларын атха
байлап, къалгъанларыны атларын,
кереклерин да жылкъыгъа къошуп,
сюргенди.
Келе-келгенде, биягъы жашла жылкъыны
тилеп башлагъандыла. Болсада, жаш,
кёпдю деп, берирге унамагъанды. Ол кече
атланы бир жерде кютюп, эрттенликде
намаз ууахтыда жылкъыны ханны арбазына
ургъанды. Кеси уа, барып, ол ханны аман
киеую тургъан юйчюкге тюшгенди. Хан
гузаба этгенди:
– Ол къонакъ ол аманлагъа нек тюшдю? –
деп.
Жаш биягъы атладан бирини къылын отха
тийиргенди. Мычымайын, адамла кёре
тургъанлай, ат жетгенди. Ат жетгенден
сора, жаш къатынын да, чыгъарып, атладан
бирине миндиргенди, кеси да башхасына
миннгенди. Ол заманда ол ханны киеую
болгъанын барысы да билгендиле. Жаш
кетерге башлагъанда, ханнга келечи
жибергендиле:
– Менлай киеу ханнга Аллах бермесин,
бирси киеулери кибик жигит киеуледен
Аллах айырмасын. Менден жийиргене эсе,
мен кетерме. Бу жыйында эки къазагъым
барды да, ала чыкъсынла! – дегенди.
Сора, адамла къатына барып:
– Хей, къазакъла, кесигизни нек
билдирмейсиз? Мен сизни сакълайма.
Чыкъмасагъыз да, ат аллына сюрюп,
чыгъарырма, – дегенди.
Адамла сагъыш этгендиле: «Ким болур
муну къазакълары?» – деп.
Болсада билмегендиле ким болгъанларын.
Ол заманда жаш, кирип, ханны эки киеуюн
адамла ичинден аллына сюрюп
чыгъаргъанды. Хан келечи жибергенди:
– Ярабий, ала мени киеулеримдиле, –
деп.
Жаш айтханды:
– Сени киеулеринг эселе да, мени ишим
тюйюлдю. Къарагъыз да, жауурунларында,
экишер жанларында да, мени мухурум жокъ
эсе, мен ётюрюк айтама, – дегенди.
Адамла къарагъандыла. Къарасала,
жашланы ол айтхан халда жауурунларында
мухурланы тапхандыла. Жаш, къатынын да
алып, ол экисин да аллына сюрюп,
тебирегенди. Ол заманда хан:
– Амал бар эсе, къайт. Бу киеулерими
юсюне быланы къатынларын –
къызларымы да къарауашлагъа берейим,
элиме да сени кесими орунума оноу
этерге салайым, – деп тилегенди.
Кёп жалыннгандан сора, жаш, къайтып,
элге да ханлыкъ этип, ол эки киеу да,
аланы къатынлары да аны аллында
къуллукъ-къарауашлыкъ этип, алай
тургъандыла. Ол къайтхан кюн уллу
той-оюн этгендиле. Аны кёрмеген кибик,
мудахлыкъ иш кёрмейик.
МАЙМУЛАТ
Эртте, бир талай заман мындан алда,
Жугъутур деп бир жигит уучу болгъанды.
Ол, айлана-айлана кетип, ингирге дери
жукъ тапмай, бир кюйген тюкгючге
олтуруп тургъанлай, «шып» деп, аллына
бир кийик эчкичик чыкъгъанды. Ол эчкини
атханды да, ургъанды, сора кесгенди,
сойгъанды. Жюрегин да, бюйрегин да
тишлеп, жюрегин ашап бошап, бюйрегин,
ашаргъа деп, бичакъ бла кесгенлей,
«дуу» деп, ичинден бир чыпчыкъ учханды.
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 29