Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 42

Total number of words is 3611
Total number of unique words is 1430
44.2 of words are in the 2000 most common words
61.3 of words are in the 5000 most common words
69.9 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
сыфатха да къайтардынг. Сау бол, – деп,
хапарын бошагъанды.
Алай бла, къыз бла жаш, бир бирлерин бек
сюйюп, ашап-жашап къалгъандыла.
ЁКСЮЗ КЪЫЗЧЫКЪ
Эртте-эртте бир ёксюз къызчыкъ
болгъанды. Юйю-жери болмай, бир кюн ол
жашар жер излей атланнганды. Къызчыкъ,
бара-бара кетип, агъач ичинде бир тютюн
чыкъгъанын кёрюп, аны таба бурулгъанды.
Барса, эмеген къатын бла къызчыгъы от
къатында олтуруп тургъанларын кёрюп:
– Ой, анабыз, не иги болду мен сизни
тапханым: атам-анам да ёлюп, ёксюз
къалып, жашар жерим болмай айлана эдим,
энди сизни бла турургъа боллукъмуду? –
дегенди къызчыкъ алагъа.
Эмеген къатын, аны келгенине къууанып:
– Иги болгъанды келгенинг, мен сени
ишинги тап этерме, – деп, кесини
къызчыгъы бла ол кече окъуна бу келген
къызчыкъны кесип ашаргъа оноулашханды.
Эмеген къатын бир жанына кетгенлей,
эмеген къызчыкъ ёксюз къызчыкъгъа:
– Къызчыкъ, мени анам бюгече сени
кесерге мурат этеди, алай сен мени
жеримде жатарса, мен а сени жерингде
жатарма: анам, келип, мени кесер да
кетер. Ол кетгенлей, сен ма алайда ол
чач таракъны да, бизни да, ол кюзгюню да,
алайдагъы къара билеуню да ал да, аямай
къач. Анам къуууп, сени жете башласа:
«Аллах, бизни ортабызны, чыпчыкъ башы
бла учуп ёталмазча, чычхан тюбюн жырып
чыгъалмазча, къалын мурса эт», – дерсе
да, чач таракъны жерге атарса. Бираздан
анам, андан да ётюп, сени жете башласа:
«Аллах, ортабызны, не къанатлы, не жилян
ёталмазча, къалын чыгъана эт», – деп,
бизни жерге атарса. Анам, андан да ётюп,
дагъыда жете башласа: «Аллах сен
экибизни ортабызны терен, кенг кёл эт –
не сарыуек не чабакъ жюзюп ёталмазча»,
– деп, кюзгюню жерге атарса. Андан да
ётюп, анам жете башласа уа: «Аллах,
экибизни арабызны бийик къая эт: башы
кёкге жете, башы бла бир жан ёталмазча»,
– деп, къара билеуню жерге атып,
дагъыда къачарса, – дегенди.
Кеч болуп, жатаргъа хазырланып, эмеген
къатын эки къызчыкъны да башха-башха
жерлеге жатдыргъанды. Чыракъны да
ёчюлтюп, отоууна кирип, къызчыкъны
кесерге бичакъны билеп башлагъанды. Ол
бичакъ билеп келгинчи, эмегенни
къызчыгъы, туруп, ёксюз къызчыкъны
кесини жерине жатдырып, кеси уа аны
жерине жатханды. Бир заманда эмеген
къатын бичагъын жютю этип, келип, ёксюз
къызчыкъны кесеме деп, кесини
къызчыгъын кесип, къызы жатхан жерге
барып:
– Энди мен къызчыкъны кесдим.
Эрттенбла эртте туруп, оракъ орургъа
кетерикме, сен а муну этин, биширип,
къапчыкъгъа жыйып, ары келтирип, таш
юсюне салып, манга къычырырса. Сора
терк окъуна юйге къайтырса: бирле,
кирип, бир затыбызны алырла, – деп,
жукъларгъа кетгенди.
Эмеген къатын, эрттенликде эртте туруп,
оракъ орургъа атланнганды.
Къоркъгъандан жаны чыгъа тургъан ёксюз
къызчыкъ, эмеген къатын оракъгъа
кетгенлей, ол айтханча этип, кесилген
къызчыкъны этин къапчыкъгъа жыйып,
элтип, таш юсюне салып, эмеген
къатыннга къычырып, терк окъуна артха
юйге къайтып келип, ёлген къызчыкъ
айтхан затланы: чач таракъны, бизни,
кюзгюню, къара билеуню да алып,
къачалгъаны чакълы, аямай, аллы
айланнган жанына къачханды.
Эмеген къатын, оракъ ора кетип,
арыгъандан сора, солургъа олтургъанды.
Ташны юсюнден къапчыкъны алып, ашайым
къызчыкъны этин деп, ачса – кесилген
къызчыкъ кесини къызчыгъы болгъанын
кёргенди. Алайдан ол ёксюз къызчыкъны
ызындан къуугъанды. Бираздан аны жете
башлагъанды. Эмеген къатынны жетип
келгенин кёрюп, ёксюз къызчыкъ, чач
таракъны алып: «Аллах, эмеген къатынны
бла мени ортабызны, чыпчыкъ башы бла
учуп ёталмазча, чычхан тюбюн жарып
чыгъалмазча, къалын мурса эт», – деп,
аны жерге атханды. Тюз ол тилегенча,
эмегенни бла къызчыкъны аралары къалын
мурса болуп къалгъанды.
Эмеген къатын, мурсагъа кирип,
кюйюп-бишип, аман сагъатлы болуп,
кючден-бутдан ётюп, биягъы къызчыкъны
жете башлагъанды. Аны дагъыда жетип
келгенин кёрюп, къызчыкъ: «Аллах,
ортабызны, не къанатлы, не жилян
ёталмазча, къалын чыгъана эт», –
деп, бизни жерге атханды. Къызчыкъ
тилегенча, аралары къалын чыгъана
болуп къалгъанды. Эмеген къатын,
болгъанын чыгъанагъа сойдуруп,
жыртдырып, аманны кебинден чыгъанадан
ётюп, биягъы къызчыкъны жете
башлагъанды. Ол заманда къызчыкъ:
«Аллах, сен экибизни ортабызны терен,
кенг кёл эт – не сарыуек, не чабакъ
жюзюп ёталмазча», – деп, кюзгюню жерге
атханды. Алайда олсагъат уллу кёл
болгъанды да, къызчыкъ аямай къачханды.
Эмеген къатын, кёлге кирип, жибип, аман
сагъатлы болуп, ётюп, биягъы къызчыкъны
ызындан къуугъанды. Аны энтта да жете
келгенин кёрюп, къызчыкъ: «Аллах,
экибизни ортабызны сен бийик къая эт:
башы кёкге жете, тёппеси бла бир жан
ёталмазча»,– деп, къара билеуню жерге
атханды. Къызчыкъ тилегенча, орталары
бийик къая болгъанды да, къызчыкъ
биягъы аямай къачханды. Къачып бара,
бир къарелдини кёрюп, аны таба
чапханды. Чабып барып, алайгъа жетсе, –
ол а бир бийик къала. Къаланы башында
терезеден энишге къарап, бир ариу
тиширыу чилле урчукъ ийире тура эди.
– Ой, Аллах ючюн, бир амал эт да, мени
кесинг болгъан жерге чыгъар: эмеген
къатын, къуууп, жетип келеди. Жетсе, ол
мени ёлтюрлюкдю, – деп тилегенди ёксюз
къызчыкъ ол тиширыудан.
Ол заманда ариу тиширыу ийире тургъан
урчугъуну чилле халысын энишге
жибергенди да, къызчыкъ, аны бла ёрлеп,
къаланы башына чыкъгъанды. Сора,
къарасала, биягъы эмеген къатын жетип
келгенин кёргендиле.
– Энди эмеген къатын келсе, биз аны
бери миндиргинчи къоймаз, алай сен, бу
къыптыны къолунга алып тур да, мен аны
чилле аркъан бла ёрге чыгъарып келе,
къаланы ортасына жетдиргенлей, чилле
аркъанны къыпты бла кесерсе. Ол заманда
эмеген къатын, энишге кетип, жерге
тийсе, ёлюр, – дегенди ариу тиширыу
ёксюз къызчыкъгъа.
Эмеген къатын, бираздан къаланы
къатына жетип:
– Ой бийче, мени ёрге чыгъар,
чыгъармасанг – къалангы да оярма,
кесинги да жоярма, – деп къычыргъанды.
Ариу тиширыу анга:
– Къыл аркъанмы берейим огъесе чилле
аркъанмы берейим? – деп соргъанды.
– Къыл аркъан бла кесинги буу, манга уа
чилле аркъанны бер ары чыгъаргъа, –
дегенди эмеген.
Ариу тиширыу чилле аркъанны энишге
жибергенди. Эмеген къатын, аны белине
къысып:
– Тарт энди ёрге! – дегенди.
Тиширыу эмеген къатынны ёрге тартып,
къаланы ортасына жетдиргенлей, ёксюз
къызчыкъ аркъанны кесгенди. Эмеген
къатын, бийикден энишге кетип, жерге
тийип, жарылып ёлгенди.
Бийче, къызчыкъны жууундуруп, ариу
кийиндирип, кесине къыз этгенди, кесини
жанындан эсе, ёксюз къызчыкъны бек
сюйгенди.
Бир кюн бийче къайры эсе да тебиргенди
да, къарауашына :
– Мен къайтхынчы, къызчыкъгъа иги
къарагъыз, бир тюрлю бир зат бла
къыйнамагъыз, – деп, кетгенди.
Бийче кетгенлей, къарауашы: «Бу да
къайдан чыкъгъан палах болгъанды
манга, ёлтюрейим да къояйым къызны», –
деп, юч гитче тёгерек затны жауда
биширгенди да, къызчыкъгъа:
– Биз быллайланы саулай жутуп
къоюучубуз, сен да жут да къой, –
деп, бергенди.
Ол айтханча, къызчыкъ, аланы саулай
жутама дегенди да, солууу тыйылып,
ёлгенди да къалгъанды.
Къызчыкъ ёлгенлей, къарауаш аны, элтип,
бишлакълары бошала тургъан чыккыргъа
баштёбен салып къойгъанды.
Бийче, къайтып келип, юйде къызчыкъны
кёрмегенди да, къарауашха:
– Къызчыкъ къайдады? – деп соргъанды.
– Билмейме, Аллах хакъына, бусагъатда
ма былайда айлана тура эди, – дегенди
къарауаш.
Алайда ары-бери чабып, къызчыкъны излеп
башлагъандыла.
Къарауаш да тёгерекге чабып, излеген
кибик этип, бишлакъ чыккырны къатына
барып:
– Къызчыкъ, бишлакъ алама деп,
чыккыргъа кетип турады! – деп
къычыргъанды.
Бийче келип къараса – керти да,
къызчыкъ чыккыргъа кетип, ёлюп тура
эди. Къызчыкъны, ариу дарийлеге
чулгъап, къабырны тюбюне да топуракъ
орунуна тары къуюп, алай асырагъандыла.
Бир къарт къатынны уа къазлары
болгъандыла да, ала къабырны къалай эсе
да къозгъап, ачып, ол тарыгъа юйренип,
тойгъунчу чёплеп, юйге да къанатлары
бла келтире да, арбазгъа чача
тургъандыла. Арбазда бир эки-юч кере да
тары бюртюклени кёрюп, къарт къатын:
«Аллах, бу къазла бу тарыны къайдан
табып келтиредиле? Быланы ызларындан
барып, бир къарайым»,– дегенди да, бир
эрттенликде къазланы орундан къыстап,
ызларындан марап баргъанды.
Къазла, тюзюнлей барып, бир жангы
къабырчыкъгъа кирип, тоюп
чыкъгъандыла. Къарт къатын, келип,
къабыр тешикден къарагъанды. Къараса –
бир кёп дарий чулгъам. Тешикни
кенгертип, дарийлени чыгъарып, юйюне
алып келгенди. Дарийлени ичинде
къызчыкъ чулгъанып тургъанын кёрюп,
къызчыкъны олтуртуп, аркъасына жастыкъ
салама деп, сыртына къолун
жетдиргенлей, ёлюп тургъан къызчыкъ
кекиргенди да, ауузундан юч тёгерек
затчыкъ чартлап чыкъгъандыла. Алайлай:
«Ох-ох-ох», – деп, къызчыкъ ёрге
тургъанды. Къарт къатын болгъан сейир
хапарны элге жайгъанды. Бираздан
хапарны бийче къатын эшитип, къарт
къатыннга кёп саугъала да алып, келип,
къызчыкъны юйюне элтип, экиси да бирге
ашап-жашап къалгъандыла.
СЮТ КЁЛ
Эртте-эртте бир жерде бир хан
жашагъанды. Тёгерекдеги ханланы ичинде
бек залим, бек кючлю, къолундан келген,
бай хан болгъанды. Ханны жер жапхан
мюлкю, саны болмагъан жылкъысы, къой,
тууар къошлары болуп, жалчылагъа малын
бакъдырып тургъанды. Аны жангыз
жашындан башха сабийи болмагъанды. Ол
жангыз жашы да, атасына ушаш, атасы
ханлыкъ этген жерде аллына бир тенгин
да ётдюрмеген, жигит, ётгюр, мадарлы жаш
эди. Тенг жашларыны барысына да
таматалыкъ этип тургъанды.
Ары-бери барыргъа неда уугъа чыгъаргъа
эсине тюшсе, ханны жашы нёгерлерин
жыйып барыучу эди. Ол заманда аланы
кишиликлерин, адамлыкъларын сынап,
битеуюнден да юч жарлы кишини жашларын
нёгерге сайлагъанды. Ала ючюсю да,
адамлыкъгъа, кишиликге, батырлыкъгъа
жетгенде, ханны жашындан артха
къалмагъандыла. Ханны жашы ол юч нёгери
бла, кеси тёртюнчю болуп, къайры
барсала да, къайдан келселе да, бирге
антлы тенгле болуп жюрюгендиле.
Кюнлени бир кюнюнде, жашланы жолгъа
чыгъаргъа эслерине тюшгенди да:
– Жюрюгюз, жашла, эрикгенден да ёлебиз,
жолгъа чыгъып, тёгерекге къарап
келейик, – деп, атларына да минип,
сауутларын да алып, эл бла да
саламлашып: – Хайда, энди сизге –
эсенлик, бизге уа – саулукъ, –
деп, жолгъа атланнгандыла.
Тёрт жаш, ханны жашы таматалары болуп,
аллары айланнган жанына кетгендиле.
Кече-кюн тохтамай баргъандыла да, аланы
жоллары тауусулгъанды. Была, къайры
барырларын билмей, тохтап,
оноулашхандыла. Тёгерекге
къарагъандыла да, бир заманда, адам
жюрюгеннге ушамай, жаныуар ызгъа ушаш,
хансла ичинде бир иничке жол ызчыкъны
эслегендиле.
– Жюрюгюз, жашла, бу ызны ахырына бир
чыгъайыкъ, – дегенди ханны жашы.
Тёртюсю да ол ызны тебирегендиле, алай
болгъанлыкъгъа, ол тапхан жол ызлары,
узакъгъа бармай, бир уллу суугъа
тирелип, жокъ болуп къалгъанды.
Суу уллу, залим суу болгъанды: ташны,
тауну да тёнгеретип кетеди дерча, адам
кирирге базынмазча, къоркъуулу. Жашла
сууну боюну бла ёрге-энишге барып да
къарагъандыла, алай кирирге уа
базынмагъандыла. Сууну ары жанында уа
– къалын агъачлы тау.
Сора жашла, атладан тюшюп, атларыны
айылларын да бошлап, ауузлукъларын да
алып, биченликге отларгъа бошлап,
кеслери да олтуруп, бир кесек аш да
ашап, къалай этсе тап боллугъуну
юсюнден оноулашып башлагъандыла.
Таугъа, суугъа да кёп къарап, кенгеше
кетгенден сора, ахырында жашладан бири:
– Эл бла да саламлашып, кетгенибизни
халкъгъа айтып, кишилеча, жолгъа
чыкъгъанбыз. Суугъа кирип, ол жанында
агъачлы таугъа къутулсакъ, ол мен
кёрген тау кийикден къуру болургъа
амалы жокъду. Бир уугъа да айланып,
бирер кийик да ёлтюрюп, ат
къанжыгъаларыбызгъа байлап
къайтмасакъ, жарамаз. Къурлай элибизге
кёзлерибизни жандырып къайтмакълыкъ –
кишиликни иши тюйюлдю, – деп, кесини
оюмун айтханды.
Къалгъан жашла да:
– Керти айтаса, тюздю айтханынг, – деп,
олтургъан жерлеринден туруп, –
къаллайла ётебиз суудан? – деп,
кенгешгендиле.
Ахырында жашла, атларыны жерлерин
алгъандыла да, аякъларына кишен салып,
бу жанында къоюп, суугъа-суугъа
секиришгендиле. Ханны жашы бир нёгери
бла сууну ол жанына ётгенди. Бирси эки
нёгерлерин сууда, ёлгенлерин-сауларын
да кёрмей, тас этгендиле. Ёрге бла
энишге кёп баргъандыла, излегендиле.
Алай болгъанлыкъгъа, аланы табалмай,
тюнгюлюп къалгъандыла. Болмагъанында,
жашла:
– Энди биз, не кёп излесек да,
тёгерегибизге не кёп къарасакъ да, эки
нёгерибизден бошадыкъ. Энди кесибизни
оноуубузну этейик, – деп, уугъа
чыгъаргъа таукел болуп тохтагъандыла.
Сора экиси да, бара-бара кетип, кийик да
кёрмей, тауну башына чыкъгъандыла.
Тауну башындан тёгерекге къарай кетип,
бир агъач талада кийик сюрюуню отлай
тургъанын эслегендиле. Жашла, энди
кийикледен ёлтюрейик деп, тауушсуз
алагъа жууукълашхандыла. Алайда экиси
да эки уллу кийикни атып, ёлтюргендиле,
къалгъанлары уа, ушкок тауушдан юркюп,
таугъа ташайып кетгендиле.
Жашла энди барып, ёлтюрген кийиклерин
жарашдырып, кётюрюп, ызларына къайтыр
мурат бла, кюреше тургъанларынлай,
артларындан ким эсе да бирле, тауушсуз
келип, экисин да тюплерине салып,
къолларын-аякъларын байлагъандыла.
Сора жашла:
– Ким эркин этгенди сизге, келип, бизни
сюрюуюбюзден кийик ёлтюрюрге?! – деп,
юслерине сюелген алты адамны
кёргендиле.
Кийик сюрюуню иелери эки жашны да, алып,
таугъа чыгъарып, элтип барып, тутмакъ
юйлерине атып, аны эшигин-терезесин да
бегитип кетгендиле.
Эрттенликде уа, аллында кюн аланы
байлагъан жашла, келип, тутмакъ юйню
эшигин ачыл: «Жюрюгюз!» – деп, къайры
элтгенлерин айтмай, жашланы бир ариу
жасалгъан юйге алып баргъандыла.
Босагъадан кирип башлагъан жерден
тебиреп, къатапа кийизлени юсю бла, бир
бири ичи бла кирип, эки-юч да отоудан
ётдюрюп, аланы бир отоугъа
келтиргендиле. Анда уа эки мыйыгъы да
эки къулакъ артына жете, омакъ кийинип,
бир адам къолунда да алтын саплы
къынгырбаш таягъы бла олтуруп тура эди.
Тутулуп тургъан жашла эшикден
атлагъанлай, ол адам, секирип орунундан
туруп:
– Тюнене сиз ёлтюрген кийикле мени
сюрюуюмдендиле, сизни, тутуп, байлап
келтирген алтаулан а мени
жашларымдыла, – дегенди. –
Къайдан чыкъгъан адамласыз? Не
айланасыз, не жюрюйсюз? Кийиклерими нек
ёлтюргенсиз, бетсизле? Аны ючюн
экигизни да ёлтюртеме! –
деп, чамланнганды.
Ханны жашы:
– Тауну кийиги сени нек болады? Биз,
уугъа айлана келип, ёлтюргенбиз
кийиклени, – деп, узун мыйыкълыгъа
жууап этгенди.
Болсада, узунмыйыкъ, жашлагъа сёз
бермей:
– Ол сиз ётген суудан тартып бу кёз
тутхан агъачлы тау, аны ичинде жашагъан
жаныуарла да меникиледиле! – деп,
хапарны бошалгъаннга санагъанды.
Жашланы артха, тутмакъ юйге,
келтиргендиле.
Ханны жашы бла нёгери: «Бу жолгъу
жолубуз жол болмады, ишибиз – ёлюмдю»,
– дей, кёзлерине жукъу кирмей
тургъанлай, кече арасында тутмакъ юйню
эшиги ачылгъанды. Къарангыда ол адам
ким болгъанын жашла таныялмагъандыла.
Алай эшикни ачхан жаш:
– Мени атамы къолуна тюшген адам сау
къутулмайды. Ол хар тутханын ёлтюрюрге
юйреннген кишиди. Мен алты къарындашны
кичилериме. Бюгече, сизни бери
келтиргенден сора, атам экигизни да
ёлтюрюрге буйрукъ бергенди. Мен сизни
ёлюрюгюзню сюймейме, къолларыгъызны
бошлайым да, чыгъыгъыз да, къачыгъыз, –
деп, жашланы тутмакъ юйден бошлагъанды.

Ала кетгенден сора, тутмакъ юйню эшигин
бузуп кетгендиле дерча, эшикни
бузгъанды да, тауушсуз кирип, жатып
къалгъанды.
Ханны жашы бла нёгери, къарангыда
танымагъан жерлеринде къайры
барырларын билмей, тангнга дери жолгъа
тюзелалмай чыкъгъандыла. Танг
жарыгъанда уа, аллары айланнган жанына
кетгендиле.
Жашла къачхандан сора уа, эрттенликде
тутмакъ юйню эшиги бузулуп тургъанын
кёрюп, ызларындан къуугъун ийгендиле.
Жашланы аталары:
– Не саулай, не ёлтюрюп къайтарыгъыз ол
экисин, ансы алагъа этеригими мен сизге
этерме! – деп, чамланып, алты жашын да
жан-жанына жибергенди.
Тауну иесини бир жашы къысха жолну
жашланы ызларындан болгъанды.
Къачхынчылагъа къутулургъа бир азчыкъ
къалгъанлай, атып, ханны жашыны нёгерин
ёлтюргенди. Ханны жашы кеси жангызлай
къалгъанды.
Юч нёгеринден да бошап, ханны жашы, бир
жолну бара кетгенди да, ач да, амалсыз
да болуп, бир элге жетгенди. Ол элни
къыйырындан кире баргъанлай, сурат
кибик, бир ариу къызны эки челеги бла
суу алып келгенин кёргенди. Жаш, къызны
ариулугъуна кёзю къарап, сёзню не бла
башларгъа билмей:
– Э къыз, бир суу ичир, – деп тилегенди.
Къыз, сёз да айтмай, челегин жашха
берип, сора:
– Къаллай бир сюйсенг да ич, ыразыма, –
дегенди.
Жаш, суу ичип бошагъынчы, кёзюню
къыйыры бла къызгъа къарагъанлай
тургъанды, къызны да анга кёзю
къарагъанын сезип:
– Эгечим, бюгече манга бир къалыр жер
юйрет, таныгъаным жокъду, – деп
тилегенди.
Жаш алай айтханында, къыз:
– Былай сабыр эт. Юйде соруп келейим.
«Охо», – деселе, кишини да излемей,
бизде къалырса, – деп, алайда жууукъда
бир юйге кирип, чыкъгъанды да: – Бизде
къал, – деп, юйге чакъыргъанды.
Жашны къолун-бетин жуудуруп,
ашатып-ичирип, жер этип, тынчайтып, къыз
анга хапар соргъанды. Экиси да, бир
бирлерин жаратып, кёп хапар айтхандыла.
Къыз жашны кетмезине ыразы болуп, жашны
да кетериги келмей, бир къауум заман
ётгенди. Къыз бла жаш бир бирлерин
сюйгендиле, араларында сюймекликни
ачыкъ этгендиле.
Бир кюн орамда бир адам, хар юй сайын
кирип, кеси ат бла, бир тюени да
алтындан жюклеп:
– Жарым сагъатха ким манга жалчы болса,
анга бу тюе жюгю алтынны береме! – деп,
къычырып айланнганын эшитип, ханны
жашы, тёзалмай: «Жарым сагъатха не иш
болса да этерме», – деп, туруп:
– Мен болама жарым сагъатха жалчы, –
деп, тюе жюгю алтынны алып, къызны юйюне
келтиргенди. Сора атлыгъа: – Жюр, не
ишинг бар эсе да, этейим, – дегенди.
Ол адам, жашны да тюеге миндирип,
тебирегенди. Бара-бара кетип, экиси да,
бир бийик къаяны тюбюне жетип,
тохтагъандыла. Ол адам, атындан тюшюп,
жашха:
– Бу атны кес да, терисин кетермей,
къарынын жарып, ичин-мичин тёк, –
дегенди.
Жаш, кёзню къагъып ачхынчы, киши
айтханлай, атны жарашдырып бошагъанды.
Сора киши жашха, къаяны ортасында бир
дорбунну кёргюзтюп:
– Ма ол дорбунну кёремисе? – дегенди.
– Кёреме, – дегенди жаш да.
– Сен бусагъатда атны ичине кир да, мен
а ат мыллыкны къарынын тигейим, сора,
бир жанына кетип, бугъайым. Олсагъат,
дорбунну ичинде жашагъан бир къара
къуш барды да, ол, келип, сени, ат мыллык
бла кётюрюп, дорбунуна чыгъарлыкъды.
Сора атны этинден бираз ашап, учуп
кетерикди. Ол заманда уа сен, бичагъынг
бла атны къарынын жарып, тышына чыгъып,
дорбунну ичинде топпа-толу алтындан
бери, жерге, аямай атаргъа керексе, –
дегенди ол киши.
– Да андан энишге уа къалай
тюшаллыкъма? – деп соргъанды ханны
жашы.
– Андан тюшген иш тюйюлдю, жарсыма, мен
бек тынч тюшюрюрме сени, – дегенди
киши.
Болсада, жаш, кёп даулашмай, ат мыллыкны
ичине киргенди, ол адам, терк окъуна
атны къарынын жаш тюшмезча тигип,
тюесин да алып, бир жанына кетип,
бугъар-букъмаз, бир къуш, келип, атны,
ичинде да жашы бла, кётюрюп, дорбунуна
чыгъарып, аны ашап башлагъанды. Ол киши
айтханча, бир кесек ашап, ол учуп
кетгенди. Жаш, атны къарынын жарып,
тышына чыкъгъанды. Къараса – керти да,
дорбунну ичи алтындан толуп тургъанын
кёргенди. Алтындан сора да, дорбунну
ичи адам сюекден да толу эди. Сора жаш,
сагъыш этгенди да: «Бу адам сюекле,
менича, бери чыкъгъанланы сюеклери
болурла. Ол адам мени мындан тюшюрлюгю
жокъду. Андан эсе, анга алтынладан
атмай къояйым», – деп, алтындан жерге
зат да атмагъанды.
Ол киши уа, тюбюнде кечге дери сакълап,
жашны алтынланы атмазлыгъын ангылап,
кетгенди.
Ол кюн ханны жашы дорбунда, къуш
къайтхынчы, тёгерекге къарай, кёп затны
кёргенди. Къуш къайтыр заманнга уа,
дорбунну бир къарангы мюйюшюне кирип,
букъгъанды. Ингирде кеч къуш, къайтып,
уясына кирип, жатханды. Эрттенликде уа,
ат этден да ашап, тоюп, учуп кетгенди.
Жаш а, кече узуну жукъламай, былайдан не
амал этип къутулургъа боллугъуну
юсюнден сагъыш этип чыкъгъанды.
Къуш да учуп кетгенлей, жаш, дорбундан
тышына къарай кетип: «Энди манга мындан
чыгъар онг жокъду. Мында къалсам, этими
къуш ашар, сюеклерим а бу сюеклеге
къошулурла. Андан эсе, сюркелип,
къаядан чыгъаргъа кюрешейим. Бир къол
тутар жер табалсам, насыбым болса –
чыгъарма. Чыгъалмасам а, кёзюм жана,
термилип, ачдан ёлгенден эсе, сюркеле
барып, къаядан кетсем, теркирек ёлюрме.
Алай кеси кесими уа къаядан къалай
атайым?» – деп, бир тёрт атлам арлакъда
бир жютюаркъа къая сыртлыкъны кёрюп,
ары сюркелгенди.
Сюркелип, къаягъа ышыла барып, ол аркъа
сыртлыкъны тюбюнден ёрге айланып,
тырнакълап, къолу-аягъы бла да тутаргъа
кюреше, амалсызгъа къалып,
къолуну-бутуну да этин ашатып, къуру
сингирлери къалып, къая башына,
жыгъылмай, къутулгъанды. Къаядан
чыкъгъанын билгенлей, жашны эси аууп
къалгъанды.
Алайда кёп туруп, бир заманда жайыгъып,
башын кётюрюп къараса, бир ариу ёзенде
жап-жашил къыртишни юсюнде тургъанын
кёргенди. Алай жашны къарыуу кетип,
сюркелип, къобаргъа кюрешгенди.
Дагъыда жангыдан эси аууп, жугъун да
билмей къалгъанды. Экинчи кере эси
келгенде, жаш:
– Кимсе, къайдан чыкъгъан жанса? Огъесе
шайтанмыса-жинмисе? –
деген адам таууш эшитгенди.
Ол заманда жаш:
– Мен шайтан да, жин да тюйюлме. Адамма.
Ол жерде, ол жерде, ол ханны жашыма.
Былай-былай, амалсыз къыйынлыкъгъа
башым къалып, манга аман кюн келгенди,
– деп, кесини битеу хапарын айтханды
Жаш хапарын бошагъынчы, ол адам, аны
кёзюне къарап туруп, ышаргъанды да:
– Харип, кимни жашы эсенг да, не адам
эсенг да, сенден къалгъан жокъду.
Юсюнгде кийиминг да ашалгъанды, кел
мени юйюме, – деп, жашны, атына
миндирип, юйюне алып баргъанды, къонакъ
этгенди.
Жашны къолун-бетин жуудургъанды,
ашатханды-ичиргенди. Сора айтханды:
– Мен кесим жангыз жашайма. Барды ашар
ашым, жашар жерим, кийимим, жараларынга
дарманым. Менме ма бу сен керген жерге
ие, –
деп, бек иги къарагъанды жашха: кийим
бергенди, дарман этип, жараларын
байлагъанды, солургъа жатдыргъанды.
Къысха заманны ичинде,
къарап-къарагъынчы, жашны сюегине эт
ёсгенди, бетине къан келгенди,
анасындан туугъанча, жаш саппа-сау
болгъанды.
Жаш кесине келгенден сора, ол адам бир
кюн жолгъа атланып тебирегенди.
– Мен бир-эки кюнден алгъа келмем. Сен а
эрикмей тур, керекли затынгы, кеси
юйюнгдеча, жюрют. Ма бу ачхычланы ал да,
отоуланы барына да къара, бек къыйырда
отоугъа кирме. Къайда да аны эшигин
ачма, –
деп, битеу ачхычланы да жашха тутдуруп,
ол адам жолуна кетгенди.
Жаш, анга тынгылап, битеу отоулагъа
къарап, ол къыйырдагъын а ачмай
къойгъанды. Эки кюнден ол адам къайтып
келгенди.
Жаш, кёп сагъыш этип: «Атамы-анамы,
юйюмю унутургъа жарамаз. Бу адамдан бир
тилейим: «Дунияда мени юйюме элтирча
бир амал эт», – деп, – дегенди да, сора
айтханды ол адамгъа:
– Дунияда манга этген ахшылыгъынг –
ахшылыкъды, алай юйюме барыргъа сюеме.
Бир мадар табып, мени юйюме тапдырсанг
эди, – дегенди.
Жаш алай айтып тилегенде:
– Да ол иш мени къолумдан келлик
тюйюлдю. Алай къаяны сакълагъан бир
къара къуш барды да, андан тилеп
кёрейим. Ол унаса, элтир, ансы башха
мадар билмейме, – деп, ол адам къушха
кетгенди.
Ол къушха кетгенлей, жаш отоулагъа
къарай келгенди да, ол эшигин ачма
деген отоугъа жетгенди. «Отоуда затха
тиймесем, мен къарагъанлыкъгъа, не
боллукъду? Аны киши да биллик тюйюлдю»,
– деп, жаш ол къыйырда отоуну эшигин
ачханды. Къараса: отоуну башы жабылмай,
ачыкъ, тюз ортасында – ариу ишленнген
сют кёлю, бир мюйюшюнде – уллу алтын
тереги, олтурургъа – алтындан ишленип
тапчаны, отоуну тёгереги – къатапа
кийиз бла къатапа кюйюз, дагъыда анда
болмагъан ариу зат болмай, – аллай бир
сейирлик отоу. Бу затланы кёргенде, жаш,
сейирсинип, артха къайтып чыгъалмай,
эшик артында мюйюшге таянып
къалгъанды.
Жаш да алай тургъанлай, къанат таууш
эшитилгенди. Учуп келип, ол алтын
терекни башына юч кёгюрчюн
къоннгандыла. Терекден
секирип-секирип, алтын тапчанны юсюне
тюшюп, кёгюрчюн къапларындан чыгъып,
мёлекле кибик, юч ариу къыз, сют кёлге
секирип, сютге кёмюлюп, жууунуп чыгъып,
кёгюрчюн къапларына кирип, жашны да
эслемей, учуп кетгендиле.
Аланы алай кёргенде, ханны жашы, иги
кесек заманны, эсин жыйып, артха чыгъып,
эшикни эталмай тургъанды. Эс
жыйгъандан сора, эшикни этип, ашыгъып,
кишини келлигин сакълап башлагъанды.
Бир заманда ол адам, келип, жашха:
– Андан бери къушдан тилеп, сени юйюнге
элтдирирге кючден- бутдан унатып
келеме, – дегенди.
Киши аны айтып бошар-бошамаз, жаш:
– Юйню-мюйню да къой да, мен бюгюн
кёрген юч къыздан бирин мен алырча
этеринги сени жаратхан Аллах бла
сенден тилейме! – дегенди.
Жаш алай айтханда, бу адам да:
– Мен санга ачма деп андан айтхан эдим
отоуну эшигин. Нек къарагъанса? Ала
санга келирге унамазла: ол сен кёрген
юч къыз – жин патчахны къызларыдыла, –
дегенди, дагъыда бираз сагъыш этип, ол
адам, – тоба-тоба, нек айтдым алай? Сен,
бу къадар къыйынлыкълагъа да тюбеп,
бери бу къызладан бири бла жазыуунг иш
болуп келген эсенг да, ким биледи, –
дегенди жашха. – Ол юч къыз, хар кюнден
бир келип, сют кёлде жууунуп кетедиле.
Юч кюнню сен, отоугъа кирип, бугъуп
сакъла. Къызла, биягъы, келип, терекге
къонарла, андан секирип, тапчаннга
тюшерле, андан, къапларын тешип,
кёлге-кёлге секириширле да, жууунуп
башларла. Ол кезиуде сен а, къайсы
къызгъа кёзюнг бек къараса да, аны
кийимлерин алып, букъдур. Къызла,
жууунуп, кёлден чыгъарла. Экиси,
кийинип, учуп кетерле. Сен кийимлерин
букъдургъан а тилеп башлар, кёп зат бла
ийнандырыргъа кюрешир, алай, Аллах бла
къаргъаннгынчы, ийнанма. Аллахны аты
бла къаргъанып, санга къатын болурма
десе уа, – ийнан, кийимлерин бер. Андан
сора ол кетмез,– дегенди.
Жаш, сют кёл болгъан отоугъа кирип,
кёгюрчюнле кёрмезча, бугъуп, сакълап
башлагъанды. Бир заманда къанат таууш
эшитилгенди. Юч кёгюрчюн да, келип,
алтын терекге къоннгандыла. Андан
секирип, алтын тапчаннга тюшгендиле.
Кёгюрчюн къапларын тешип, юч ариу къыз
болуп, кёлге-кёлге секиргендиле. Ол
заманда жаш гитчелерини кёгюрчюн
къабын алып, къоюнуна сугъуп,
букъдургъанды. Къызла, жууунуп бошап,
кёлден чыкъгъандыла. Эки тамата къыз,
кийинип, учуп кетгендиле. Гитчлери уа,
къабын тапмай, излей барып, мюйюшде
бугъуп тургъан жашны кёрюп, андан аямай
къабын тилеп башлагъанды.
Къыз айтып къаргъанмагъан зат
къалмагъанды, алай жаш къабын берирге
унамагъанды. Ахырында ол, Аллах бла
къаргъанып:
– Сен айтхандан чыкъмам, санга къатын
болурма, – дегенди да, жаш къызны,
кёгюрчюн къабын берип, къолундан тутуп,
алып чыгъып, ол адамны аллына келгенди.
Киши, къызгъа ахшы кийимле да берип,
кийиндирип, экисине да некях этип:
– Энди къайда сюйсегиз да, жашагъыз, –
деп, кеси тургъан жерде къалырларын
тилегенди.
Жаш бла къыз да:
– Ахшы, – деп, анда жашаргъа
къалгъандыла.
Ала экиси да, бир бирлерин бек сюйюп,
бири бирин кёрмей тёзалмай, алай,
ойнай-кюле, жашай тургъандыла. Кюнлени
биринде, жашны нек эсе да мудах
болгъанын кёрюп, къыз:
– Нек мудах болдунг, мени алгъанынгамы
сокъуранаса? Менми кёлюнге жетмедим,
башха къайгъынгмы барды? – деп
соргъанды.
– Мени атамы жаулары барды. Ала хар
жылдан, чабып, атамы ханлыгъын
сыйырыргъа келиучюдюле. Энди уа ол
ханланы чабар кезиулери жете турады.
Мен да юйде болмай, атамы ханлыгъын да
сыйырып, кесин да тутуп кетерле деп,
андан мудахма. Башха къайгъым жокъду, –

дегенди жаш.
Жаш алай айтханында, къыз:
– Аны ючюн мудах нек боласа: барыргъа
сюе эсенг юйюнге, барайыкъ, – дегенди.
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 43