Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 20

– Атышмы, тутушму? – деп, Бурунсуз
Бекир эмегеннге сорады.
– Атыш! – деп, эмеген атышыугъа ыразы
болады.
Чёп атадыла да, эмегеннге тюшеди кезиу.
Эмеген, садакъны къолуна алып, Бурунсуз
Бекирге, киндигинден ышанлап, садакъны
тартады. Ол садакъны тартханлай, бу да
ёзенгиде ёрге турады да, садакъ эки
бутуну арасы бла ётюп кетеди. Энди
кезиу Бурунсуз Бекирге жетеди.
Бурунсуз Бекир эмегенни мангылайын
тутуп атады. Эмеген, Бурунсуз Бекирден
кёргенин этип, ёзенгиде ёрге турады.
Садакъ, барып, жюрегинден тиеди да,
эмеген, созулуп, ажирден жыгъылады.
Биягъы ажир, къутулуп, къачады ызына.
Была да жылкъыны сюрюп кетедиле.
Бурунсуз Бекир Тулпарны дагъыда:
– Кюн къалайды? – деп, ызына къаратады.
Тулпар биягъы чаукала бла туманны
жетип келгенин айтады.
Ол заманда Бурунсуз Бекир Тулпаргъа:
– Бу жол келген эмеген экисинден да
къарыулуду. Энди атышыу угъай, тутушуу
боллукъ болур. Тутушуу болса, экибиз да,
суусапдан къарыусуз болуп, былай
экибиз эки жанына жыгъылып
къаллыкъбыз. Ол заманда, ким алгъа суу
ичсе, ол хорларыкъды. Сен, суу алып
келип, эмегеннге жууукъ бармай, манга
ичирсенг, мен хорларыкъма.
Эмеген олсагъатдан жетип келеди.
– Атышыуму, тутушууму? – деп сорады
Бурунсуз Бекир.
Эмеген таукел ауаз бла:
– Тутушуу! – деп къычырады.
Экиси да, атладан секирип тюшюп,
бууушадыла. Эмеген, кётюрюп алып,
Бурунсуз Бекирни жерге инчигине дери
батдырады.
Бурунсуз Бекир, кётюрюп алып, аны жерге
урады да, тобукъгъа дери кийиреди.
Эмеген, кётюрюп алып, урады да, муну
белине дери батдырады. Алай эте,
суусапдан къарыусуз болуп, экиси эки
жерде жыгъыладыла. Ол заманда Тулпар,
эрлай суу алып келип, экисини ортасында
тохтайды. Эмеген, жюз тюрлю ариу тил бла
сёлешип, сууну манга ичир деп кюрешеди.
Алай болса да, Тулпар сууну Бурунсуз
Бекирге ичиреди. Бурунсуз Бекир,
секирип туруп, эмегенни башын кеседи.
Ючюнчю эмеген ёлгенден сора, алтын
жалкъалы, алтын къуйрукълу ажир, келип,
жылкъыгъа къошулады. Экиси да, жылкъыны
сюрюп, Бурунсуз Бекирни жер юйчюгюне
келедиле. Юч кюн солуйдула. Юч кюн
солугъандан сора, юй иеси, алтын
къуйрукълу, алтын жалкъалы жылкъыны,
эки тенг этип, жартысын Тулпаргъа
береди, жартысын кесине къояды.
«Энди хар не ишибизни тындырдыкъ, муну
буруну нек болмагъанын бир сорайым», –
деп, Тулпар сорургъа таукел болады.
– Аны хапарын эрттенбла айтырма,
бюгече жукъла, жолоучу боллукъса, –
дейди Бекир.
Эрттенбла Тулпар, жылкъы юлюшюн да
сюрюп, тебирейди.
Бурунсуз Бекир, унутады да, бурунуну
юсюнден айтмайды. Сора Тулпар, бир
дуппургъа жылкъысын жайып, Бурунсуз
Бекир кёрюрча тохтайды. Кюн турады,
кече турады, кетмейди.
Бурунсуз Бекир, туурадан къарап, кёрюп:
«Бу не сакълайды, нек кетмейди?» – деп
сагъыш этеди.
Эки-юч кюн ётгенден сора, Тулпарны
сорууу Бурунсуз Бекирни эсине тюшеди.
Ызындан барып, Тулпарны жылкъысы бла
биягъы жер юйчюкге къайтарып келеди да:
– Тулпар, мен терс болгъанма, санга
айтхан сёзюмю толтурмагъанма! – деп,
жер юйчюкню бир жанындан эшикни ачып,
бир кюбюрню чыгъарады.
Кюбюрню башын ачып, ичинде ёлюп тургъан
бир ариу тиширыуну кёргюзтеди. Тулпар
тиширыуну кёкюрегинде Бурунсуз
Бекирни бурунун кёреди.
– Бекир, сен муну нек басдырмай тураса?
– дейди Тулпар.
– Да кёзюм къыймайды, кесим жангыз бир
талада жашайма.
– Угъай, сен аны ючюн тутмайса. Сени
муну сау этер муратынг барды. Ол затны
этер ючюн не керекди? айт! Мен аны
тапмай къоймам, –
дейди Тулпар.
Бурунсуз Бекир, тынгылап къояргъа да
бир болады, алай болса да, айтады:
– Жети тенгизден ётюп, онеки эмеген
барды. Аланы таматалары онеки башлы
эмегенди. Ол жетинчи башында тилини
тюбюнде алтын жюлгюшчюк жюрютеди. Аны,
алып келип, желкесине, чачыны тюбюне,
салсанг, бу къыз сау боллукъду.
Бекир, эрттенбла эртте туруп,
жылкъысындан ат сайлап, жерлеп,
Тулпаргъа береди. Анга кече жолда
къаллыкъ жерлерин юйретеди. Аны бла,
Тулпар атланып кетеди. Ол, жети
тенгизден ётюп, бир эмегеннге
жолугъады. Эмеген, Тулпарны саламын
алып, жашны аты бла къолуна алып,
кёкюрегинде жан хуржунчукъгъа салып
къояды. Ол ингирде эмегенле жыйылгъан
жерге барады.
Мында хар эмегеннге бир къазан къайнай
эди: бир башлы эмегеннге –
бир тууар сыйыннган, эки башлыгъа – эки
тууар сыйыннган, онеки башлы эмегеннге
– онеки тууар сыйыннган къазанла.
Эмегенле от жагъада олтуруп
тургъанлай, эмегенни хуржунунда
Тулпарны аты кишнейди. Ол заманда
эмеген:
– Мен бюгюн бир оюнчакъ тапхан эдим, –
деп, хуржунундан чыгъарып, Тулпарны аты
бла от жагъагъа салады.
Тулпар эмегенлеге айтады:
– Мени сизге Бурунсуз Бекир ийгенди.
Алгъын, сизни бла къазауат этген
сагъатда, сиз, къазауат этеригинги
билдирмегенсе деп, Бурунсуз Бекирге
гурушха этгенсиз. Ол себепден Бурунсуз
Бекир мени сизге, къазауатха
хазырланыгъыз деп, келечи этгенди.
Ол заманда эмегенле:
– Аны къаллай кючю болгъанын бизге
билдир! – деп тилейдиле.
Тулпар айтады:
– Мен, бу чёгюшчюкню да алып, бир темир
таякъ да алып, мунуча (бир бийик къаяны
кёргюзтгенди), юч къат бийиклиги
болгъан къаяны башына чыгъып, ташланы
къобарып, жиберсем, ол, тюбюнде сакълап
туруп, ташланы, башы бла уруп, ун этип
къояды, – деп.
Ол кюн Тулпар, эмегенлени къаяны тюбюне
тизип, башындан ташланы къуюп, алтысын
къырады.
Ингирде эмегенле бир жерге жыйыладыла.
Сау къалгъан эмегенле ингирде
махтанадыла:
– Биз Бурунсуз Бекирден да
къарыулубуз! – деп.
Экинчи кюн Тулпар:
– Бурунсуз Бекир, ма бу сиз эт биширип
ашагъан къазанладача, уллу къазанлада
къоргъашин къайнатып, шорпа орунуна
ичеди! – дейди.
Къоргъашин ичип да, эмегенлени бешиси
ёледи.
Онеки башы болгъан эмеген,
къоргъашинни ызына къусуп, сау къалады.
Сора махтанады:
– Ы-ы, бары да ёлдюле, мен сау къалдым! –
деп.
Эрттенбла Тулпар эмегеннге айтады:
– Бизни Бурунсуз Бекир, богъурдагъына
дери тенгизге кирип, мен да, жюлгюч бла
билеуню бир бирине билеп, Аллахдан
тилеп, тенгизни саулай бузлатып,
Бурунсуз Бекир, аны кётюрюп, тюзге
чыгъып кете эди.
Алай бла, Тулпар эмегенни тенгизге
кийиреди, тенгизни бузлатады да:
– Энди чыкъ! – дейди.
Эмеген, бузну ууатып, чыгъып келеди
тенгизден.
Экинчи кюн Тулпар тенгизни иги, ташча,
бузлатады да, ол заманда эмеген
къымылдаялмайды. Тулпар жюз пуд
ауурлугъу болгъан токъмакъ бла урады
эмегенни башына. Алай а, жюз пуд
ауурлугъу болгъан токъмакъ
тийгенликге, эмегеннге бюрче къапханча
да болмайды.
Ол заманда эмеген Тулпардан тилейди:
– Сен мени термилтме. Аллыбыз къаяда
дорбунчукъда юч ачхыч барды, аланы ал
да, экикюнлюк жолда сюелген къаягъа
бар. Бир ачхыч –
ол къаяны эшигин, экинчи ачхыч – ичинде
дорбунну эшигин, ючюнчю ачхыч анда
кюбюрню ачарыкъдыла. Аны ичинде къылыч
барды. Ол къылычны алып кел: жерни
юсюнде зат болуп, мени башымы жангыз ол
кесерикди.
Тулпар кетгенди. Ачхычланы алгъанды.
Эмеген айтханча, эшиклени ачханды.
Кюбюрню къатына барса, кюбюрню ачаргъа
къоркъады. Ол себепден бир узун илкич
алып, ачхычны аны учуна бегитип,
узакъдан узалады.
«Зынг!» – деп, кюбюрден чартлап,
жылтырап чыгъып, къылыч, темир
багъанагъа тийип, багъананы юзерге
жетдирип, жерге тюшеди.
Тулпар ол къылыч бла онеки башлы
эмегенни башларын кесип, жетинчи
башында тилини тюбюнден алтын
жюлгюшчюкню алып, Бурунсуз Бекирге
кетеди.
Ол кюн жолоучу болуп, жюлгюшчюкню
Бурунсуз Бекирге жетдиреди.
Бурунсуз Бекир, жюлгюшчюкню, алып, суу
сурат юй бийчесини желкесине салып,
анга жан кийиреди. Юй бийчеси, жукъудан
аязгъанча, аязып, Тулпаргъа кёп
бюсюреу-ыспас этеди. Ол, аязгъанлай, эр
кишисини бурунун кесини кёкюрегинден
алып, ызына, орунуна жабышдырады. Алай
бла, Бекирни бурунун сау этеди.
Бекир Тулпаргъа саугъагъа алтын
жалкъалы, алтын къуйрукълу жылкъыны
саулай, кесини учу-къыйыры болмагъан
мюлкюню да жарымын береди.
Тулпар да, Бекир да, юй бийчеси да
къызгъа къарай атланадыла. Хан,
миллетин жыйып, юч ай бла юч кюн той-оюн
этдирип, Тулпаргъа къызын береди.
Ханлыгъын да Тулпаргъа берип, аны
къаланы тахтасына миндиреди.
Аны кёрмегенибиз кибик, ауруу-талау
кёрмейик.
СОКЪУР ХАН
Бир элни бир сокъур ханыны юч жашы
болгъанды. Бир кюн хан, юч жашын да
жыйып:
– Мени аягъым басмагъан, кёзюм
кёрмеген жерден бир уууч топуракъ
келтирип, кёзлериме жакъсагъыз, мен
олсагъат сау боллукъ эдим, –
дегенди.
Ол алай айтханлай, тамата жашы, бир
аламат ажирге да минип, азыкъ да алып,
жолгъа чыкъгъанды. Бир айны тохтаусуз
барып, тамам арып, атам былайгъа уа
келалгъан болмаз деп, тохтагъанды.
Алайда, бир къара сууну къатында,
солугъан да этип, къол жаулугъу бла бир
топуракъны да алып, ызына къайтып
келгенди. Алай, келгенлей, атасы,
топуракъгъа тийип кёрюп:
– Да, жашым, сен бу топуракъны алгъан
жерде къара суугъа мен эрттенликде
кетсем, кюн къызаргъа, суу да ичип,
солугъан да этип къайтыучу эдим, –
дегенди.
Сора ортанчы жашы кетгенди. Ол да, эки
айны барып, бир жерк терекни къатында
солугъан да этип, бир уууч топуракъ да
алып, ызына къайтып келгенди. Алай,
келгенлей, сокъур хан, топуракъгъа
тийип кёрюп:
– жерк терекни къатынданмы алып келесе
муну? Мен алайгъа, эрттенликде чыгъып,
кюн ортагъа къайтып келиучюме, –
дегенди.
Ол да болмагъанды. Сора гитчеси
тебирегенди. Ол да, азыкъ алып, барып,
къайда эсе да бир жерде бир сюрюучюге
тюбегенди.
– Кел къошха, – деп, сюрюучю, аны къошха
алып келип, – къайдан келесе, къайры
бараса, кимсе? – деп соргъанды.
Жаш атасыны, къарындашларыны, кесини да
хапарларын айтханды.
– А-а, сени атангы уа мен таныучу эдим,
– дегенди сюрюучю. – Ол, эрттенликде
юйюнден чыкъса, ингирде мени бла
къалыучу эди. Аны себепли сен энтта
узакъ барыргъа керексе. Бу барыуунг
бла, бу ат бла сени атанг бармагъан жер
табаллыкъ тюйюлсе, – деп, бир къара
атны да берип: – Ма, мынга мин да, бар,
мынга сормай, жукъ этме, бу айтхандан
чыкъма, – дегенди.
Жаш, къара атха минип, иесине да сау бол
деп, кетгенди. Алай кетип баргъанлай,
жолда бир алтын тауукъ тапханды.
– Бу тауукъну алайыммы? – деп, атына
соргъанды.
Ат:
– Ал, кече бир къонакъбайгъа берсенг,
асыуду, – дегенинде, тауукъну да алып,
кече бир ханда къонакъда къалып, анга
алтын тауукъну саугъагъа бергенди.
Эрттенликде жаш, уянып, къараса – ханны
юйюню къатында халкъ жыйылып:
– Ушкок бла оймакъны ургъаннга хан
къызын береди, – деп, атышып
кюрешедиле.
– Мен да бир атып кёрюрмю эдим? – деп,
жаш къара атына соргъанды.
Ол да:
– Бар, къонакъ атаргъа боллукъмуду деп
сор да, хо деселе, ат, – дегенинде, жаш,
барып, жыйыннга къошулгъанды.
Ат айтханча, къонакъгъа атаргъа
боллукъмуду деп, соруп, боллукъду
дегенлеринде, жаш да атханды. Иги да
марамагъанлай, атханды да, оймакъны
тюшюргенди. Хан, олсагъат той-оюн этип,
къызын жашха бергенди, къызы бла
биргелей кёп жумушчу да, харекет да.
Ханны къуллукъчулары, анга зарланып,
жашны ёлтюрейик деп, элде бир къарт
къуртхагъа баргъандыла. Анга барып:
– Жашны къалай ёлтюрейик, бир юйрет, –
деп тилегендиле.
– Энди сиз, барыгъыз да, ханнга алай
айтыгъыз: «Сени киеуюнг берген алтын
тауукъну алтын гугурук нёгери барды.
Киеуюнгю ий да, ол гугурукну келтирт»,
– дегиз. Хан киеуюн ары ийсе, ол андан
къайталлыкъ тюйюлдю, – деп юйретгенди
къарт къуртха.
Андан къуллукъчула ханнга, келип,
былай-былай деп, къарт къуртха айтханны
айтхандыла. Хан киеуюне:
– Бар да, алтын гугурукну табып кел, –
деп буюргъанды.
Жаш, келип, атына:
– Атым, биз гугурукну табалырбызмы,
къалай этейик? – дегенди.
Сора ат айтханды:
– Биз гугурукну табаргъа боллукъбуз,
хан, элни къыйырында бир уллу уру
къаздырып, аны къатына да жюз арба тары
къуйдурса.
Хан, аны эшитгенлей, ала айтханча
этдиргенди. Жаш бла ат, барып, ол уругъа
бугъуннгандыла. Ат айтханды жашха:
– Энди бу тары тёбеге битеу дунияны
къанатлысы жыйыллыкъды, аланы
патчахлары – биз излеген алтын гугурук
да келликди. Ол: «Ашагъыз», – дегинчи,
къанатлыла ашамай турлукъдула, ол алай
айтханлай а, сен, «бисмилля» деп,
гугурукга мыллыгынгы ат да, тут.
Къанатлыла жыйылып, гугурук алагъа:
«Ашагъыз», – дегенлей, жаш, секирип
туруп, гугурукну тутханды да, ханнга
келтиргенди.
Ол кюнден сора хан жашны атын да, кесин
да алгъындан да иги кёрюп тебирегенди.
Ханны къуллукъчулары уа, андан да бек
зарланып, къарт къуртхагъа
баргъандыла. Сора биягъы къарт къуртха
айтханды:
– Энди, – дегенди, – тюгю
накъут-налмасдан, мюйюзлери алтындан,
туякълары кюмюшден бир буу барды. Хан
киеуюн ары ийсе, ол андан къайталмаз.
Андан къуллукъчула, келип, ханнга къарт
къуртха айтханны айтхандыла. Хан,
биягъынлай, киеуюне:
– Бар да, туталлыкъ эсенг, бууну тутуп
кел, – дегенди.
Жаш, келип, атына:
– Энтта ма быллай къайгъы келгенди.
Энди къалай этебиз? – деп соргъанды.
– Алай анда ёзен барды, – дегенди ат, –
хан, адамларын ийсин да, ол ёзенни андан
да кенг, андан да терен этдирсин, ол
сагъатда бууну тутаргъа биз
боюнубузгъа алырбыз.
Хан, адамларын ийип, къаллай бирге
этдирген эсе да, ёзенни ала айтханча
этдиргенди. Къара ат бла жаш ёзеннге
келгенде, ат:
– Энди сен, кюн чыкъгъынчы, былайда
сакъла да, мен ол заманнга бууну
былайгъа сюрюп келсем, сен, жигитча,
бууну мюйюзлерине нохтаны атарса, –
деп, чабып кетгенди.
Кюн чыгъаргъа, ат, айтханыча, бууну
сюрюп келип, жашны къатында тутханды.
Жаш, секирип туруп, нохтаны мюйюзлерине
атып, бууну ханнга алып баргъанды. Хан
андан сора жашны атын да, кесин да
сюйгенинден да бек сюйгенди.
Къуллукъчула, ачыуланып, не этерге
билмей, биягъы къарт къуртхагъа барып:
– Энди биз сени ёлтюребиз, сен бизни,
жаш ёллюкдю деп, алдап тураса, – деп
къоркъутхандыла.
– Ий, тохтагъыз, ёлтюрмегиз. Энди бир
жумуш айтайым да, жаш аны эталса, манга
не сюйсегиз да этерсиз, – дегенди къарт
къуртха.
– Айт, бу жол жаш ёлмесе, сен ёллюксе, –
дегендиле къуллукъчула.
– Къайда эсе да бир ажир барды. Аны
къуйругъу, жалы накъут-налмасды.
Къалгъаны уа жым-жылтырауукъ алтынды.
Ханнга айтыгъыз да, жашны ары
ийдиригиз. Сора ол андан къайтса, мен
адам тюйюлме, –
дегенди къарт къуртха.
Къуллукъчула, келип, ханнга ажирни
хапарын айтхандыла. Хан, олсагъатлай
жашны чакъырып:
– Ажирни изле да, тап да кел, керти
жигит эсенг, – дегенди.
– Къалай этейим? – деп, жаш биягъынлай
атына соргъанды.
– Да къалай этериксе, барыргъа керекди.
Биз баргъанны аллы бла хан ол ажир
болгъан тенгизни жагъасында бир уллу
къум тёбе этсин. Аны къатына он арба
желим ташытсын, олсагъатда биз ажирни
тутаргъа боюнубузгъа алырбыз, –
дегенди ат.
Хан ол кюн окъуна жаш айтханны этгенди.
Сора ат да, жаш да тенгизни жагъасына
баргъанлай, ат жашха желимни эритдирип,
юсюне къуйдургъанды да, ахшы ол къум
тёбеге аунагъанды. Къумгъа аунап,
дагъыда желимни юсюне къуйдургъанды
да, дагъыда къумгъа аунагъанды. Алай
бла, ол он арба желимни да бошап, ол къум
тёбени да тауусуп, ат жашха былай
айтханды:
– Энди бусагъатдан тенгизден отларгъа,
ызындан да алтын жылкъыны тизип, алтын
ажир чыгъарыкъды. Ол, чыгъып, бизни
кёргенлей, манга мыллыгын атарыкъды.
Биз бир бирибиз бла кёп тюйюшюрюкбюз.
Тюйюше келип, ол мени тобукъландырса,
сен, жукъ айтмай, юйге кетип къал; мен
аны тобукъландырсам а, эрлай чабып,
жюгенни аны башына атып, къаты тарт. Ол
заманда жылкъы да сени ызынгдан
тизилликди. Ол алай тебирегенлей,
суудан, алтын ажирден да шибиля бир
атха минип, бир къыз жетер. «Атышмы,
тартышмы?» – деп сорур. «Атышны ким да
атар, тартышайыкъ ансы», – де сен да.
Сора сиз тартышып тебирерсиз. Сен, аны
тартма да, кесинги анга тартма къой. Ол
сени тартхан сагъатда, мен таш таудан
эсе ауур болурма, сен манга къадалырса.
Сора къыз, тартып, сени тюшюралмаса:
«Энди сен тарт», – дер. Олсагъатда сен
аны, тартма да, къамичи бла ур да,
башындан бёркюн тюшюр. Бёркюн
тюшюргенинглей, сермеп чачындан тут да,
ахшы тюй да тебире. Ол сенден ий деп кёп
тилер, сен а аны: «Хамайылымы хакъы
ючюн, алтын ажирни жаны ючюн, не
айтханынгы да этерме», – дегинчи, ийме,
– деп, къара ат жашха алай юйретгенди.
Ол да алай юйретип бошагъанлай, суудан,
гюрюлдеп, алтын жылкъыны да ызындан
тизип, ажир чыкъгъанды. Алай чыгъып,
къара атны кёргенлей, желча, анга
учханды. Сора тебирегендиле экиси бир
бири бла жыртышып. Алтын ажир къара
атны этинден къабалмай, бу уа аны этин
юзюп-юзюп, жерге тобукъландыргъанды.
Алтын ажир алай тобукъланнганлай, жаш,
секирип, жюгенни аны башына атып,
ызындан тартып тебирегенди. Жылкъы да,
битеу бири къалмай, аланы ызларындан
тизилгенди. Жылкъы алай тизилгенлей,
шибиляча, бир атха да минип, тенгизден
чыгъып, бир къыз жетгенди.
– Кимди бу мени жылкъымы сюрюп
тебиреген жигит? Атышмы, тартышмы? –
дегенди къыз.
– Атыш неди, ким да атар, тартышайыкъ
ансы, – дегенди жаш.
– Да алай эсе, тарт, – дегенди къыз.
– Угъай, сен тарт, – деп, жаш да, ат
айтханча, къызны биринчи тартыргъа
унамагъанды.
Сора къыз жашны тартып тебирегенди,
алай а къара ат таудан ауур болуп, жаш
да анга къадалып, къызгъа кесин
тартдырмагъанды.
– Ыхы, энди сен тарт, – дегенди къыз.
Ол алай айтханлай, жаш, къамичи бла
уруп, бёркюн тюшюрюп, чачындан тутуп,
къызны иймей, анга:
– Хамайылымы хакъы ючюн, алтын ажирни
жаны ючюн айтханынгы этерме! – деп ант
этдиргенди.
– Да, айтханынгы этерме дей эсенг, кел,
манга къатын бол, – дегенди жаш.
– Энди мен санга бармасам болмайма.
Барайым, алай а мен тенгизни тюбюнде
къыралны патчахыма. Экибиз да, жетип,
мени байлыгъымы ала кетейик, – дегенди
къыз.
– Да кел, – дегенди жаш.
Экиси да тенгизни тюбюне киргендиле.
Къыз битеу къыралын – юйюн да, адамын
да бир оймакъгъа жыйгъанды, жаш да ол
тенгизни тюбюнден къол жаулукъ бла бир
топуракъ алып, экиси да, чыгъып, ханнга
баргъандыла. Ханнга да бир алтын атны
берип, андан да къатынын алып келип,
тенгизден чыкъгъан къатынына къошуп,
атасына тебирегенди. Келе-келип, къара
атны да иесине берип, дагъыда
жылкъысыны жартысын да анга къоюп,
кетгенди. Келип, атасыны элине тюгел
жетмей, бир жерде эл къурап, ол оймакъны
да къырал этип, эки къатынын да алып,
атасына баргъанды.
Келип, сокъур атасына къол жаулукъ бла
топуракъны узатханды. Хан, алып,
топуракъны эки кёзюне жетдиргенлей,
сау болгъанды. Сау болуп, кёзлерин
ачханлай, эки келинни да сюйюп
къойгъанды.
Хан, энди жашымы къалай къоратайым деп,
башына аман акъыл алгъанды. Ол акъыл
бла, бир кюн жашын чакъыртханды да,
къазанда бише тургъан этге ёлюр от
къуйгъанды, жаш келсе, ашатыр ючюн. Жаш
келгенди атасына къонакъгъа. Хан, бир
кесек хапар-мапар соруп, къазандан
этни, чыгъартып, жашны аллына
салдыргъанды. Жашха уа, ол къонакъгъа
тебирегенде, тенгизден чыкъгъан
къатыны:
– Ма бу ашамагъанны ашама, – деп, бир
маскени берген эди.
Сора жаш атасы берген этни, кеси
ашагъынчы, маскесине атып, ол ашаргъа
унамагъанында, кеси да аууз тиймей
къойгъанды.
Андан бир бёлек кюн кетгенден сора,
биягъы хан, эшигини аллында терен уру
къаздырып, аны юсюне кийиз жайдырып,
тансыкъ болгъан сылтау бла, жашын
чакъыртханды. Жаш къонакъгъа
тебирегенлей, тенгизден чыкъгъан
къатыны, биягъы маскени берип:
– Бу бармагъан жерге барма, – дегенди.
Жаш маскени ызындан келип тургъанды.
Эшикге жетгенлей, маске къабыргъагъа
къысылып ётгенин кёрюп, ол да,
къабыргъагъа къысылып, уругъа тюшмей,
ётгенди. Алай бла да жукъ эталмай, хан
жашына ашарыкъгъа жукълатыучу дарман
къуюп, жукълатып, къолларын-аякъларын
да жыжымла бла, сынжырла бла
байлагъанды. Жаш бир заманда уянып
къараса – болгъаны байланып, атасы да
къатында олтуруп, ышара.
– Не этгенлигингди бу, атам? – деп, жаш,
жыжымланы да, сынжырланы да юзюп, ёрге
къопханды.
– Жашым, мен сени сынап байлагъан эдим
да, сен а жугъунга да санамай, ол
сынжырланы юзюп къойдунг! Дунияда сени
тыяллыкъ зат болмаз! – дегенди хан.
– Тюз айтаса, атам, мени мыйыгъымдан
алыннган тюк болмаса, дунияда мени
тыяллыкъ кюч жокъду, – дегенди жаш.
– Къайда, кертими айтаса, бир кёрейим,
– деп, хан, жашны мыйыгъындан тюк алып,
аны къолларын-аякъларын байлагъанды.
Жаш, керти да къымылдаялмай къалып:
– Ий энди, атам, сынап кёрдюнг эсе, –
дегенди.
Хан, секирип туруп:
– Мен сени иймезме, ма былай этерме, –
деп, жашны эки кёзюн къармагъанды.
Андан сора, жумушчуларын чакъырып: –
Элтигиз да, бу сокъур итни къаядан
атыгъыз да, келигиз, – дегенди.
Жумушчула, хан айтханча, жашны, элтип,
бир бийик къаядан атхандыла. Жаш ёлген
да этмегенди, келип, бир жумушакъ
хансха тийип, алай жатып тургъанлай,
чыпчыкъла:
– Ол жашны тёгереги кёзню сау этиучю
ханс болгъанын билмей турады, –
дегенлерин эшитгенди.
Алай эшитгенлей, эки чапыракъны тартып
алгъанды да, эки кёзюне салгъанды.
Олсагъатлай жаш, алгъындан да иги
кёрюп, туруп, элине тебирегенди. Элини
къатына келип, къараса – аллайгъа
къарасын, аны алтын къаласыны
тёгерегин атасыны аскери алып,
къазауат эте. Къаланы башында эки
къатын, садакъ бла атып, кишини жууукъ
иймей, ычхыннган адам болса, аны да
къаланы тёгерегине чабып айланнган
алтын ажир ёлтюре. Жаш, олсагъат
атасына барып, кесин танытмай, анга
былай айтханды:
– Мен, барып, ол эки къатынны тутуп
келейим, кесинги да жалчынг болайым.
– Ий, маржа, байлыгъымы жартысын берир
эдим, алай этсенг, – дегенди хан.
Сора жаш къалагъа тебирегенди. Ол
къалагъа жетерге, алтын ажир, аны
узакъдан танып, чабып келип, сыртына
миндирип, учуп, къаланы башында
къатынларына миндиргенди. Анда,
къучакълашып, къууанып бошап, жаш
къатынларына былай айтханды:
– Энди мен, сизни хорлап баргъанча,
экигизни эки къолтукъ тюбюме алып,
ханнга бир барайым, не айтырыкъ эсе да.
Айтханыча этип, жаш, экисин да атасына
алып барып:
– Быланы башларынмы кесейим,
беллеринден экими этейим огъесе
ууакъмы туурайым? – деп соргъанды.
– Угъай, угъай, бармагъынг бла окъуна
тийме алагъа, – дегенди хан. – Андан
эсе, былай къатыма келтир да, бир
къучакълайым да, отоугъа элтип салырса.
Ол алай айтханлай, тенгизден чыкъгъан
къыз, эрини къолундан бичагъын тартып
алып, ханны башын тайдыргъанды. Киши
сюймеген, къазауат бла аманлыкъдан
сора жукъ билмеген къарт хан ёлгенлей,
хар ким къууанч этгенди. Жаш да, эки
элге да хан болуп, эки къатыны бла жашап
къалгъанды. Аны кёрмегенибиз кибик,
ауруу-талау кёрмей къалайыкъ.
БЕШНИ КИЧИСИ КИЧИ-БАТЫР
Бек эрттеледе бир элде бир жарлы киши
жашагъанды. Ол киши, элни тууарларын
кютюп, анга алгъан хакъы бла юйдегисин
кечиндирирге кюрешгенди. Алай а аны беш
жашы болгъанды да, жети башлы юйдегиге
алгъан хакъы бир да татымагъанды.
Быланы бек къыйналып тургъанларын
эслеп, элчиле, садакъа берип, болуша
тургъандыла. Алай а кишини сюрюуюнде
малла чалпый, алгъан жалы битеу тёлеуге
кете башлагъанды.
Бир жолда киши, олтуруп, сагъыш этгенди,
эсеплегенди. Эсеплеп къараса – алыр
хакъы бла берир тёлеую теппе-тенг болуп
тура.
«Эй, мен былай бедишлик болуп, юйдегими
да ачдан-жаланнгачдан инжитип, кёзюме
мудах къарагъанларын кёргенден эсе,
нени да унутурча, дуниядан тас болуп
кетсем игиди. Мен тургъанлай да,
садакъа бла кечинедиле, менсиз
болурлары да алайды. Мен болмасам, бир
да къуруса да, аталары жокъду дерле да,
садакъа ашагъанларына киши айып
этмез», – деп кёлюне келгенди.
Ол оноуну башына мадаргъа санап, тууар
сюрюуню эл таба къыстагъанды, кеси уа,
не юйдегисине жукъ билдирмегенлей, не
бир башха инсаннга кёрюнмей, башын
алып, тас болуп кетгенди.
Эл, ишлерин-башларын къоюп, юч-тёрт
кюнню муну излегенди. Алай а киши
табалмагъанды.
Болмагъанында, къайтып келип, хар ким
ишине жарашхандыла, юйдегиси уа,
тюнгюлюп, къара кийгенди.
Тууарчы киши уа, бара-барып, къалын
агъачда бир ариу талагъа чыкъгъанды.
Таланы ортасы бла бир таза къара суу
бара эди.
Киши, къара суудан ичип, эс жыйгъанды,
солугъанды. Кёгет жыйып, ашагъанды да,
сагъыш этгенди. Этген ишине сокъуранып,
мудахланнганды.
Ол да алай сагъышланып, мугур болуп
тургъанлай, тёрт ариу кийик эчки,
отлай-отлай, терекледен чыгъып, суу
ичерге келгендиле. Алай а, башха
жаныуарла этиучюча, келип, суугъа тюз
башларын ийип, ичип кетмей, ортасына
кирип, тизилип, суу келген жанына
айланып, сюелип, алай ичгендиле.
Киши, алагъа къарап, сукъланнганды,
сейирсиннгенди да, ол кюн алайда
къалгъанды.
Экинчи кюнюнде ол тёрт кийик дагъыда
келгендиле, дагъыда биягъынлай
тизилип, кирип, сууну келген жанына
айланып, суу ичгендиле.
Киши алагъа сынап къарап тургъанды.
Сора:
– Эй, жаратхан Аллах, мени да былача
къайгъысыз, сагъышсыз айланнган кийик
этип къойсанг, не боллукъ эди! –
дегенди.
Туруп, баргъанды да, къара суугъа кирип,
тамам ол кийиклеча, сууну, келген
жанына бурулуп, алай ичгенди. Алай
этгенлейин, кийик болгъанды да
къалгъанды.
Сора, чартлап суудан чыгъып, ол
кийиклеге къошулуп, биргелерине
агъачха кирип кетгенди.
Ёксюз къалгъан юйдеги, беш онгсуз сабий
бла аналары, жюз тюрлю дыгалас этип,
аманны кебинден кечиннгендиле. Жашла
ёсгендиле, кюнден-кюннге ишлерге
тюзелип, бешиси беш жарагъан жаш
болгъандыла. Эм гитчелери Кичи-Батыр а
– эл битеу сейирсиннген, барындан да
жигер.
Ол элни бийини аллай адети болгъанды:
элин битеу жыйып, бахчасын-сабанын
жыйдырып, малын къыркъдырып, сора, бир
бёлек мал союп, барына да ашатып-ичирип,
алай чачыла эдиле. Аллай кюнледе бий
кеси да, къаласына минип, хар кимни
къалай ишлегенине, ашагъанына къарап
турургъа ёч эди.
Бир жолда бий, биягъынлай, битеу элни
жыйып, не эсе да ишлетгенди да, ызы бла
аш-суу салдыргъанды. Кеси да,
биягъынлай, къаласыны башындан къарап
тургъанды. Къарагъанды да, бир
жашчыкъны, къадалып, бир талай адам
ишлерикни кеси мажарып баргъанын
кёрюп, сейирсиннгенди.
Ашагъан сагъатда къарагъанды да,
биягъы жашчыкъны тилине жукъ тийирмей
тургъанын кёргенди.
Сора, сейирсинип, бий, ол жашчыкъны
чакъыртып, кимсе деп соргъанды.
– Бешни гитчеси Кичи-Батырма, ол башсыз
болуп къалгъан тууарчыны жашыма, –
дегенди жашчыкъ.
– Халкъ алай жутланып ашагъан заманда,
сен нек ашамай тураса? –
деп соргъанды бий.
– Ашар кереклим жокъду, – дегенди
жашчыкъ.
– Ашар кереклинг болмай, сен неден тоюп
тураса да? – деп сейирсиннгенди бий.
– Сагъышдан тоюп турама, – дегенди
жашчыкъ.
– Аллай бир не сагъыш этесе? – деп, бий
андан да бек сейирсиннгенди.
– Сагъышым а уллуду, – дегенди жашчыкъ.
– Тилесем, сен манга кереги бла бир ат
бла сауут-саба бермезми эдинг тёрт-беш
жыл болжалгъа деп, сагъышым олду, –
дегенди жашчыкъ. – Андан сора хар
затынгы да ызына къайтарыр эдим.
«Эл къарыны къайгъылы заманда, бу ат,
сауут-саба, иш къайгъылыды. Эшта, мындан
бир зат чыгъарыкъ болур», – деп
сагъышланнганды бий. Сора бергенди ол
айтхан затланы.
Кичи-Батыр, ат, сауут-саба къоллу
болгъанында, къарындашлары да, ол да,
къадалып ишлеп, юч-тёрт жылгъа
юйлерин-башларын жарашдыргъандыла, мал
къурагъандыла. Бийден алгъан хаухларын
да къайтаргъандыла.
Элде ауур иши болуп, болушлукъ керекли
адам, жолоучу болуп, деменгили жёнгер
керекли адам – бары да Кичи-Батырны
чакъырыучу болгъандыла. Малы, адамы
сюрюлгенни барына чабыучу, жетип,
сермешип, сыйырып къайтарыучу бешни
гитчеси Кичи-Батыр эди. Ол угъай, къоншу
эллени да жауладан, кёнчекликге
келиучюледен ол къоруулап башлагъанды.