Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 30

Олсагъат Босхасан тогъуз къошну юсю
бла эмегенни ызындан кетгенди.
Бара-бара, бир бичен чала тургъан
жыйыннга тюбегенди. Алайда уа бир буу
адамла чалгъан биченни бир жерге жыя
тургъанын кёргенди.
– Бу буугъа тийме: биз алтмыш адам бола
эдик, бу уа, бизни ашап, жангыз онубуз
къалгъанбыз, – дегендиле адамла.
Босхасан, ала айтханнга къарамай,
жууукъ барып, уруп, бууну аудургъанды.
Аны ичинден марал чыкъгъанды. Жаш аны
да ёлтюргенди. Маралны ичинден юч чибин
чыкъгъанды. Аладан экисин ёлтюрюп,
бирин а хазырына сугъуп къойгъанды. Ол
чибин эмегенни жаны болгъанды. Алайда
Босхасан, чалгъычыланы къошлагъа иеле
этип, жолуна кетгенди.
Бара кетип, бир элге жетгенди. Элни
къыйырында къуртха къатыннга тюбеп,
эмегенни юсюнден соргъанды.
– Эмеген, бир жаягъы – кюн, экинчи
жаягъы ай болгъан бир ариу къызны, алып
келип, юйюнде тутады. Эмегенни сен
жаланда болат къама бла ёлтюраллыкъса,
ол а темир багъананы ичиндеди, –
дегенди къуртха.
Босхасан, эмегенни юйюне жетип, темир
багъананы ичинден болат къаманы алып,
юйге киргенди. Эмеген, аны кёргенде,
къалтырап:
– Не сюйсенг да берейим, жанымы сау
къой, – деп тилегенди.
– Сен мени юч жанымдан бирин
къайтаргъан нёгерими ёлтюргенсе,
къатынын да алып кетгенсе, башха
адамланы да жашаргъа къоймайса, –
деп, Босхасан чибинни, хазырындан
чыгъарып, болат къама бла уруп,
ёлтюргенди.
Алайда эмегенни жаны чыкъгъанды.
Босхасан, къызны да алып, юйюне
къайтханды. Сора, ёлгенлени Тейрисине
жал барып:
– Сары шинли, от маталлы, къара
къапталлы, жанла анасы, бу жашны сау эт,
– деп тилеп, жашны сау этдиргенди.
– Не татлы жукълап тура эдим, – деп, жаш
ёрге къопханды.
Ол кюнден башлап, ала барысы да бирге
къайгъысыз, ашап-жашап къалгъандыла.
Аны кёрмегенибиз кибик, ауруу-талау
кёрмейик.
КЪАРАУАШ КЪЫЗЧЫКЪ
Эртте-эртте, атасы-анасы да ёлюп, бир
къызчыкъ ёксюз къалгъанды. Аны бир бай,
асырап, ёсдюрюп, кесине къарауаш
этгенди. Байны къатыны къызчыкъгъа хар
не тюрлю жумушну да этдирип болгъанды,
кесини къызын а юйден да
чыгъармагъанды. Бир кюн байны къатыны
эки къызны да къабыргъада кюйюзню
аллында тенг сюеп, къайсы ариу эсе да,
бир кёрейим дегенди. Къарагъанды да,
кесини къызындан эсе ёксюз къызчыкъ
ариу кёрюннгенди кёзюне. Къатын,
олсагъатдан эфендиге барып:
– Къалай да болсун, мени къызым ёксюз
къыздан ариу болурча, мадар эт, –
дегенди.
Эфенди, китапны чапыракъларын ары-бери
аудуруп:
– Хы, сен аны кесинги къолунг бламы
тюйюучюсе? – деп соргъанды.
Байны къатыны:
– Хау, мен хар кюнден да аны кесим
тогъуз кере тюеме, – дегенди.
– Бюгюнден сора сен, китап айтханны
этерик болсанг, кеси къолунг бла
тюйгенни къоюп, къызны анасыны билегин
къабырдан чыгъарып, аны бла тюе тур, –
дегенди эфенди.
Байны къатыны, эки къарауашын да алып
барып, къызчыкъны анасыны къабырын
ачып, билегин кесип алгъанды. Ол кюнден
башлап, ёксюз къызчыкъны анасыны къолу
бла тюйюп башлагъанды.
Кесини анасыны билеги бла тюйюлюп
башлагъандан сора, къыз ариудан-ариу
бола баргъанды. Байны къатыны, не
этерге билмей, башха эфендиге барып:
– Мен ёксюз къызны не къадар тюе
барсам, ол ол къадар ариудан-ариу бола
барады. Анга не амал этерге билмей,
санга келгенме, сен бир мадар эт, –
дегенди.
Эфенди, китабын ачып къарап, бираз
сагъышланып:
– Сен къызны не зат бла тюесе эм къалай
тюесе? – деп соргъанды.
– Мен къызны кюнден тогъуз кере тюеме,
алгъын кеси къолум бла тюйюучю эдим,
энди уа – анасыны билеги бла, – дегенди
къатын.
Эфенди:
– Э-э, сен ишни кырты этип тураса да:
билемисе, сен аны анасыны билеги бла
неллай бир тюйсенг, аллай бир эт да, бет
да къошула барлыкъды къызгъа. Сен, ма бу
китап айтханны этерик болсанг, къызны
эриши болурун сюе эсенг, сибиртги бла
кюнден онеки кере тюй, хар кюнден
эшеклени кютдюр. Анасыны билегин а
черекге ат, – дегенди.
– Сау бол, мындан ары алай этип кёрейим,
– деп, байны къатыны ол кюн окъуна
къызны анасыны билегин черекге
атханды.
Билекни суу, элте барып, бир ариу
къыртышчыкъда терек этип, ёсдюргенди.
Байны къатыны ёксюз къызчыкъны
сибиртги бла тюйюп башлагъанды, анга
хар кюнден эки эшекни кютдюргенди.
Бир кюн къызчыкъ эшеклени кюте
тургъанлай, анга эки жаш
жолукъгъандыла. Къызны ариулугъуна
сейир этип:
– Быллай ариу къызгъа эшеклени кютерге
ким буюргъан болур? –
деп, ала, тохтап, ёксюз къызгъа
соргъандыла.
Къызчыкъ, бираз уяларакъ да болуп:
– Мен юйде не ишни да этеме, – деп
жууаплагъанды.
Жашладан бирини къызгъа алайда кёзю
къарагъанды.
Ала, аны атасын-анасын да соруп, хар
затны билип кетгендиле. Тёрт-беш кюнден
сора байгъа келечиле келгендиле. Байны
къатыны, ала кесини къызына келген
сунуп, къой сойдуруп, жарыкъ болгъанды.
Бай бла къатыны къызларын берирге сёз
бергендиле, келечиле толу сёз алып
кетгендиле.
Болжал жетгенден сора, киеу нёгерле
жыйылып келгендиле. Байны къатыны уа
кесини къызын омакъ кийиндирип,
хазырлап тургъанды. Киеу нёгерле,
ашап-ичип бошагъандан сора:
– Бир кёрейик, – деп, къызны кёрюрге
киргендиле.
Къарасала, ол а – башха къыз. Олсагъат,
байны къатынын чакъырып:
– Бизге берлик къызынг бумуду? – деп
соргъандыла.
Къатын:
– Сора уа сизге андан башха не къыз
керек эди? – деп, бетин тюрлендиргенди.
Киеу нёгерле:
– Угъай, биз элтирик къыз бу тюйюлдю,
мындан башха да бир къызынг барды, биз
ма аны элтирикбиз, – дегендиле.
Байны къатыны:
– Мени башха къызым жокъду. Эшекле
кютюп айланнган бир къарауаш къызым
барды ансы, – деп, барып, къарауаш
къызны алып келгенди.
Киеу нёгерле, аны кёргенлей:
– Ма биз аллыкъ къыз буду, – деп,
къууаннгандыла.
Къатын, амалсыздан, ёксюз къызны
кийиндирип, жолгъа хазырлагъанды, аны
биргесине уа эгечин бла кесини къызын
жибергенди. Ёксюз къызны биргесине
баргъанлагъа уа: «Уллу суудан ёте
туруп, бу итден туугъанны, тюртюгюз да,
суугъа атыгъыз. Аны орунуна уа мени
къызымы олтуртугъуз», – деп
юйретгенди.
Киеу нёгерле, къызны алып бара,
бираздан уллу суугъа жетгендиле. Сууну
ортасына жетгенлей, къызны биргесине
баргъанла, аны суугъа атып, жерине уа
байны къызын олтуртхандыла. Киеу
нёгерлени уа ол ишден хапарлары
болмагъанды.
Ёксюз къызны суу, элте барып, анасыны
билеги болгъан жерде тохтатып, терек
этип ёсдюргенди.
Кюнлени биринде ол къызны алгъан жаш,
чабакъ тута, сууну боюну бла келе-келе,
эки терекни да кёргенди, аланы ариу
ёсгенлерине бек сейир этип
къарагъанды. Тереклени биринден кесип,
жаш къыл къобуз этгенди. Бек ариу къыл
къобуз болгъанды, алай ол жаш умут
этгенча сокъмагъанды: кесини кёрген
къыйынлыгъын, чекген азабын айтханды.
Хар кюн сайын къыл къобуз ёксюз къызны
хапарын башдан-аякъ айтып тургъанды.
Бир кюн, эри тышына чыкъгъанлай,
къатыны къыл къобузну отха атханды. Ол
кюйюп, тёгерек алтынчыкъ болуп
къалгъанды. Аны киши кёрмей, кюл бла
къатыш багушха атып къойгъандыла.
Тогъуз-он кюн озгъандан сора, ол
алтынчыкъны бир жарлы къарт къатын,
табып, элтип, уллу кюбюрюню ичине
асырагъанды. Алтынчыкъ кюбюрню ичинде
ариу къыз болуп, ынна эшикге кетсе,
чыгъып, тизгинни жыйып, этиллик ишлени
этгенди. Бир ненча кере бу сейирлик
тюрлениулени кёрюп, ынна: «Не сейир, не
тамаша, къара сен бу ишге!» –
деп, мардасыз къоркъгъанды. Сора: «Ким
эсе да мени алтынчыгъымы зат урлар», –
деп, кюбюрню ачып къараса – анда уа бир
ариу къыз жатып тура эди.
Ынна:
– Къайдан чыкъгъанса, кимсе? – деп,
сейирсинип, соргъанды.
Къыз:
– Мен энди сени къызынгма. Мени санга
Аллах бергенди, сен а манга ана
болгъанса, – дегенди.
Ынна, къызына къууанып, адамлагъа да
айтмай, бир талай заманны тургъанды.
Кюнлени биринде ёксюз къызны аллыкъ
жашны юйюнде жюн тараргъа уллу изеу
жыйылгъанды. Ол изеуге тиширыула:
«Алайда къарт къатынны бир ариу къызы
барды, аны да чакъырыгъыз», – деп
тилегендиле. Къарт къатыннга экеуленни
ийгендиле. Къызын изеуге тилей
келгенден сора, ынна, тыймай, аны
жибергенди.
Жашны къатыны къызны кёргенлей,
борбайлары къыркъылгъандыла,
адыргысын билдирмезге кюрешгенди. Узун
кечени къалай терк ётдюрюрге билмей,
тиширыула, къыйырдан тутуп, тюрлю-тюрлю
хапарла айтып башлагъандыла. Хапар
айтыргъа кезиу ыннаны къызына
жетгенди.
– Къулакъ эшитгенними айтайым неда кёз
кёргенними айтайым? –
деп соргъанды къыз.
Олтургъанла бары да бир аууздан:
– Къулакъ эшитген ётюрюкдю, кёз кёрген
керти болады, кёз кёргенни айт, –
дегендиле.
Къыз да:
– Алай эсе, тынгылагъыз, – деп,
башдан-аякъ кесини кёрген
къыйынлыкъларын айтып чыкъгъанды.
Жыйылгъанла сейир-тамашагъа
къалгъандыла.
Жаш а, битеу хапарны билгенден сора,
байны къызын, элтип, суугъа атханды.
Сора, ёксюз къызны алып, эки сюйген бир
бирин табып, ашап-жашап къалгъандыла.
ОБУР
Эртте-эртте бир ёксюз жаш, иш излей,
кимге жалчыгъа барыргъа билмей, айлана
кетип, бир обур кишиге тюбегенди.
Обурну уа дунияда адам айтып эшитмеген
бир тамашалыкъ китаплары болгъандыла.
Жаш обургъа жалчы керекмиди деп
соргъанда, ол:
– Окъуй-жаза уа билемисе? – деп
соргъанды.
– Хау, билеме, – дегенди жаш.
– Да сора манга сенича жалчы
керекмейди! – деп къойгъанды обур.
Жаш кетгенди. Айлана-жюрюй кетип, арып,
бир жерде тохтап, ойлап башлагъанды:
«Окъуй-жаза билген жалчы нек керек
болмаз ол кишиге? Анга энтта да мен бир
бармай къоймам». Излеп, иш тапмагъандан
сора, дагъыда жаш, ол биягъы обургъа
къайтып келгенди да:
– Жалчы керекмиди? – деп соргъанды.
Обур, биягъыча:
– Окъуй-жаза уа билемисе? – деп
соргъанды.
Жаш:
– Угъай, билмейме, – дегенди.
– Сора кел, менде ишле, – дегенди обур.
– Мени китапларымы букъу басып,
жерлери да кир болуп турады. Аланы
ариулай турурса.
Жашны юйюне кийирип, бир къауум китапны
къолтукълап келип:
– Ма, башла ишинги, не да болсун, иги
таза этерге кюреш, – деп, аллына
салгъанды.
Жаш, букъуларын кетерип, бир китапны
тюз салса, экинчисин башын тюбюне этип
салгъанды, обур аны окъуй билгенин
сезмесин деп.
Жашны алай ишлегенин кёрюп, обур:
– Тап сал, ма ол тюбюндегин
салгъанынгча сал барын да, – деп
ачыуланнганды.
Алай эте, жаш обурда ишлеп башлагъанды.
Обур бир жары кетсе, жаш аны китапларын
окъуп тургъанды. Битеу болгъан
китапланы окъуп чыгъып, жаш не тюрлю
затха да айланып къалыргъа: сюйсе –
къанатлы, сюйсе – жаныуар, сюйсе – жаны
болмагъан зат болургъа юйреннгенди.
Жалчылыкъда юч жыл тургъандан сора, ол
обургъа:
– Хакъымы бер, энди кетген этеме, –
дегенди.
Обур аны хакъына юч алтын ахча
бергенди. Жаш аны къууанып алгъанды.
«Обур хакъны аз берсе да, мен уллу
керекли затха юйреннгенме», – дегенди
ичинден.
Жаш, кете барып, ач болуп, ашханагъа
киргенди. Юч алтынына да ётмек алып, аны
ашагъанды. Къолун хуржунуна сукъса –
анда уа дагъыда юч алтын ахча болгъанын
кёргенди. Юйюне келип, ахчасын анасына
бергенди. Хуржунунда, къараса –
дагъыда юч алтын. «Бу уа иги юч алтын
ахча кёре эдим», – деп, жаш
къууаннганды. Алай бла, юч алтынны неге
жойса да, хуржунунда дагъыда юч алтын
къалып баргъанды. Алай болгъанлыкъгъа
юч алтындан кёбюрек ахча керек болгъан
зат алыргъа тебирегенде уа, ахча жетмей
болгъанды.
Бир кюн жаш анасына:
– Анам, мен не зат болургъа сюйсем да,
ол зат болуп къалыргъа юйреннгенме.
Базаргъа барайыкъ да, мен ат болурма,
сен а – сатарса. Алай, не да болсун,
жюгенсизлей жарашырса, – дегенди.
Айтханларыча, базаргъа баргъандыла.
Жаш омакъ кереклери бла ат болгъанды.
Анасы аны юч жюз сомгъа сатханды.
Жюгенин а кесинде къойгъанды.
Атны сатып алгъан аны юйюне
келтиргенлей, ат, адам болуп, думп болуп
къалгъанды.
Жаш алай кёп кере этгенди. Хапар къалай
эсе да обур кишиге жетгенди. «Ол менде
жалчылыкъда тургъан эшекден туугъан иш
болурму ол? Окъуй-жаза билмейме деп,
алдап кетгенди сора. Тохтасын, мен аны
къолгъа тюшюрюрме энтта да», – деп,
обур базаргъа келгенди. Жашны анасы
атны башындан тутуп тургъанын кёргенди
да, къатына жууукъ келип:
– Атынга не айтаса? – дегенди обур.
– Жюгенсиз – юч жюз сом, – деп
жууаплагъанды къатын.
– Охо! Да, атны жюгенсиз сатханны уа ким
эшитгенди? Ма атынг ючюн юч жюз сомунг,
жюгенине уа – юч тюмен! – деп,
къатыннга ахчаны тутдуруп, обур атны
алып кетгенди.
Сора «атха» налла урдурургъа гюрбежиге
алып баргъанды. Гюрбежичи базаргъа
кетип, юйде къатыны бла къызчыгъы
болгъандыла. «Атын» терекге къысып,
обур, юйге киргенди да, темирчини
сакъларгъа олтургъанды.
Темирчини къызчыгъы эшик аллында ойнай
тура эди. «Ат» кесин жюгенден
ычхындыралмай, жухун терекге ышып
кюреше кетип, болалмагъанында,
къызчыкъны кесине чакъырып:
– Жюгенни башымдан энишге тарт да,
тюшюп кетерча эт, – деп тилегенди.
Къызчыкъ ол айтханча этгенди, жюген
жерге тюшюп, «ат» къачып кетгенди.
Къызчыкъ, юйге келип:
– Анам, ат адам тилде сёлешгенди
бусагъатда, – дегенди.
– Не зат айтханды да ол санга? – деп
соргъанды анасы.
Къызчыкъ:
– «Жюгеними бошла», – деген эди, –
дегенди къызчыкъ.
Алайда обур, ишни халын ангылап,
чартлап, «атха» къараргъа чыкъгъанды.
Къараса – ат, къоян болуп, къачып бара
эди. Олсагъатдан обур, ит болуп, аны
ызындан къууулгъанды. Энди жетеди
дегенде, къоян булбул болуп учханды. Ит
а илячин болуп къуугъанды. Булбул уллу,
омакъ шахарны юсю бла учханды, илячин а
аны ызындан тюшгенлей келгенди. Ол
заманда уа бир байны жашы, терезеден
къарап болгъанды да, аланы кёрюп:
– Къара, къара! Илячин ол гитче
булбулчукъну къуууп баргъанына!
Терезени ачып къояйым: булбул, къачып,
бери иш кирир эсе уа, – деп, терезени
ачханды.
Булбул да, учуп келип, терезе бла кирип,
орундукъ тюбюне букъгъанды.
Эрттенликде байны къызы, юй тюбюн
сыйпай туруп, бир ариу алтын жюзюкню
тапханды да, алып, бармагъына
салгъанды. Илячин а, булбулну юйге
киргенин кёрюп, адам болуп, байгъа
жалчы болгъанды. Юч жыл тургъандан
сора, жал хакъына байны къызыны жюзюгюн
тилегенди, башха затны уа алыргъа
унамагъанды. Жюзюг’а, бир ариу жаш
болуп, къызгъа:
– Жюзюкню тилеген адамгъа берме: аны
берсенг – мени бересе! Бек тилерге
къалса, жюзюкню ат да: «Тары бюртюкле
болуп къал», – деп
айт. Тары бюртюкле жети боллукъдула.
Алтысын жерде къой, жетинчисин а
аягъынг бла бас. Тогъуз баласы бла гурт
тауукъ келир да, аланы чёплеп башлар.
Гурт тауукъ жетинчисин излей туруп,
балалары уа чау-чаудан къырырла. Ол
заманда сен басып тургъан тары
бюртюкден бир жанына кет. Мен а агъаз
болурма да, балаланы къалдырмай
къырырма, –
дегенди.
Хар зат тюз айтылгъаныча этилгенди.
Артда «агъаз», биягъы ариу жаш болуп,
байны къызы анга барып къалгъанды.
ЮЧ ЖАШЧЫКЪ
Эртте бир тул къатын жашап болгъанды.
Аны бир бирге ушагъан юч ариу жашчыгъы
бар эди. Бирини аты Исхакъ, экинчисини
– Къоркъмаз, ючюнчюсюню да – Жамал.
Жарлы къатын, жазгъыда юч жашчыгъын да
агъачха жиберип, алагъа жемиш жыйдырып,
аны бла жашай эди. Бир обур къатын аланы
къоншулары эди. Обур къатын жарлы
къатынны алай къыйналып жашагъанына
эриген угъай, къууанып, къалай бла хата
жетдирирге билмей тургъанды.
Бир кюн юч жашчыкъ да агъачха
баргъандыла да, биягъыча, жемиш жыйып
башлагъандыла. Ол кюн обур къатын да,
аланы ызларындан барып, къалайда
жыйгъанларын кёргенди. Жашчыкъла уа
аны сезмегендиле. Обур къатын
жашчыкъланы:
– Тамбла да былайгъа келирбиз. Былайда
жемиш кёпдю, – дегенлерин эшитип, аман
акъылгъа киргенди.
Ала кетгенлей, обур къатын терк окъуна
андан-мындан уллу алмаланы излеп,
бутакълары бла бирге сындырып, бирге
къысып, чопал этип, бийикге чыгъарып,
бир сыннган бутакъгъа тагъып
къойгъанды.
Экинчи кюн жашчыкъла жемишле жыяргъа
келгендиле. Жыя-жыя кетгендиле да, ол
обур къарт къатын алмала такъгъан
терекге жетгендиле. Бир заманда Исхакъ:
– Жашла, ол терек башына бир
къарачыгъыз, ой, ол алма къадарны
кёремисиз? Кеслери да бир кибик уллула!
Мен аланы бир алайым, –
деп, терекге ёрлей башлагъанды.
Таматалары Къоркъмаз:
– Минме, – деп кюрешгенди. – Къой,
жыгъылырса, къой дейме, –
деп, Исхакъны этегинден артха
тартханды.
– Къоркъмаз, мен аланы алайда къояр
амалым жокъду! – деп, Исхакъ
унамагъанды.
– Алай эсе, мен кесим минейим, – деп,
Къоркъмаз кеси миннгенди.
Мине барып, алмалагъа жууукълашханда,
аягъын салгъанлай, сыннган бутакъ
айырылып, Къоркъмаз да энишге кетгенди.
Насыбына, чапыракъланы жумушакъ жерине
тюшгенди. Алай болгъанлыкъгъа, бутун
сындырып, эси аууп къалгъанды. Исхакъ
бла Жамал да, бушуу-бушман болуп,
Къоркъмазны кётюрюп, юйге
айланнгандыла. Жамал жол узуну
Исхакъгъа аямай урушуп келгенди.
Къоркъмаз да, эсин жыйып, Жамалгъа:
– Къой, урушма Исхакъгъа. Болур иш
болгъанды! – деп, ынычхай-ынычхай, юйге
жетгендиле.
Аналары, Къоркъмазны кёрюп,
къычырыкъдан къырып, жиляп, алларына
чапханды. Къоркъмазны аягъын кёрюп,
чачын-башын жыртханды.
Аланы алай болгъанларын кёрюп, обур
къатын бек къууаннганды. Аналары
Исхакъны бла Жамалны да тёрт-беш кюнню
жемиш жыяргъа жибермей тургъанды. Ол
алагъа да бир хата болур деп къоркъа
эди. Алай, жемиш тауусулгъанлай,
жибермей амалы болмагъанды. Кеси
барыргъа да бир умут этгенди, алай
ауруп жатхан Къоркъмазны къоюп, къалай
барлыкъ эди?
Жарлы ана, кёп жилягъандан сора:
– Сакъ жюрюгюз, – деп, жашчыкъланы
агъачха ийгенди.
Обур къатын а, Къоркъмазны соргъан
сылтау бла, барып, жашчыкъланы жемишге
кетгенлерин билгенди. Терк окъуна
юйюне къайтып, сибиртгиси бла кесин
уруп, къолуна да кийиз къамичисин алып,
жашчыкъланы ызларындан тебирегенди.
– Жамал, кел, бюгюн биз башха жанына
барып да бир кёрейик, ким биледи, анда
мындан да кёп эсе уа жемишле, – дегенди
Исхакъ, агъачха кирип башлагъанлай.
Жамал да хо деп, экиси да башха жанына
кетгендиле.
Обур къатын, чыпчыкъ сыфатха кирип,
аланы излеп, жетмеген жери
къалмагъанды, алай табалмагъанды.
Жашчыкъла, артмакъларын да жемишден
толтуруп, къууанып, юйге къайтхандыла.
Аналары да бек къууаннганды. Обур
къатын а, алагъа да хатасын
жетдиралмай, къыйналып къайтханына
ачыуу келип, кеси кесин ашай эди.
Экинчи кюн да жашчыкъла жемишге
чыкъгъандыла. Ол кюн ала Къоркъмаз
жыгъылгъан терекни бир кёрейик, ол
алмаланы да таш бла уруп окъуна
тюшюрейик деп, баргъандыла. Барсала,
биягъы алмала тагъылып тура эдиле.
Исхакъ да, Жамал да аланы бутакъла бла,
ташла бла уруп, тюшюргендиле. Алмаланы
халыла бла къысылгъанларын кёрюп,
жашчыкъла бек сейир этгендиле. Алай ким
къысханын билалмагъандыла. Юйге келип,
аналарына хапар айтып, алмаланы
кёргюзтгендиле.
– Сакъ болугъуз! Тышындан бир заран
барды, – деп, аналары алай айтханды.
Къоркъмазны аягъы да иги болуп, атлай
башлагъан эди. Жемишге ол да къошулуп
кетгендиле. Обур къатын, мен быланы
энди бюгюндамы тапмам деп, биягъыча,
чыпчыкъ сыфатлы болуп, аланы
ызларындан учханды.
Жолда жашчыкъланы башларында ойнагъан
кибик этип, ары-бери учуп, аланы
хапарларына тынгылагъанды.
– Жашла, бу чыпчыкъчыкъгъа бир
къарагъыз, бизни юсюбюзден кетмейди.
Сиз эслемегенсиз ансы, эрттеден бери
бизни бла келеди. Бизни бла жемиш
жыяргъа кел, чыпчыкъчыкъ! – деп
къууаннганды, аны кёрюп, гитче
Жамалчыкъ.
Обур къатын а, жашчыкъла къайры
барлыкъларын да эшитип, кёрюп къойдула
деп, учуп, ала барлыкъ жерге
ашыкъгъанды. Аны, биягъыча, бир хыйла
этер акъылы бар эди. Бу обур къатынны
хатасы кёплеге жетгенди. Тюрлю-тюрлю
жаныуарланы сыфатларына кирип, кимни
сабийин буууп, кимни юйюне от салып,
кимни харекетин урлап тургъанды.
Адамгъа аманлыкъдан сора аны башха
сагъышы болмагъанды. Алай ол бу жол
этген муратына жетмеди. Биягъы,
жашчыкълагъа бир заран этейим деп,
терекни башына къонуп тургъанлай, бир
уллу къуш, жетип келип, аны тырнакълары
бла къысып, бир къуругъан тюкгючге
къоннганады. Ач къуш аны ашайым деп
тургъанлай, жашчыкъла, жетип
келгендиле да, аны кёрюп, чыпчыкъны
къутхарыргъа чапхандыла. Чыпчыкъны
къушдан сыйыргъанларында, ол:
– Мени къутхаргъаныгъыз ючюн, не
десегиз да, берликме! – дегенди алагъа.
Алай къуш:
– «Бизни тас болгъан алтынларыбызны
бер», – дегиз, аланы ма ол кеси
урлагъанды. Андан къалгъанын артда
айтырма! – дегенди.
Жашчыкъла, кеслерине ийнаналмай, бир
бирлерине къарагъандыла. Бир заманда
Къоркъмаз, эс жыйып:
– Бизден урлагъан алтынларынгы
къайдагъыларын айт! – деп
къычыргъанды.
– Агъач къыйырында бир уллу къургъакъ
терек болур. Аны тюп жанында
чапыракъланы къазсанг, терекни пура
териси ачылыр. Анга къолугъузну
сукъсагъыз, анда алтын табарыкъсыз, –
деп, обур къатын, чыпчыкъ сыфатда
тургъанлай, алай айтханды.
– Сиз муну жиберип къоймагъыз. Мен,
барып, кёрюп келейим. Бу бош чыпчыкъ
тюйюлдю, – деп, Къоркъмаз ары
атланнганды.
Кёп да бармай, ол кеслерини ичинде
алтынлары бла тас болгъан
артмакъчыкъларын алып, жетгенди. Анда
дагъыда букъдурулуп тургъан кёп мюлкню
кёргенин жашчыкълагъа айтханды.
– Санга ол затла къайдан чыкъгъандыла?
– деп соргъандыла жашчыкъла
«чыпчыкъдан».
Билмейме дерге уа не къарыу. Аны
орунуна къуш жууап этгенди:
– Ол айтмай эсе, мен айтайым. Бу чыпчыкъ
– сизни къоншугъуз обур къатынды.
Сизге не хатаны да бу этип айланады.
Къуру сизге угъай, битеу элге да муну
хатасы уллуду. Ол сен кёрген мюлкню бу
ишлепми тапхан сунаса? Ол аланы, элден
урлап, букъдургъанды. Андан сора уа, кёп
адамны ёлтюрген кибик этип, юйдегиси
аны басдыргъандан сора уа, кече аны
къабырдан чыгъарып, кесини кийиз
къамичиси бла кимин эшек, кимин ат,
кимин а анга кёре бир зат этип,
сюйгенича файдаланып тургъанды. Сизден
биригиз, элге барыгъыз да, адамланы
чакъырып келигиз. Ол урланнганлада
мюлкюн таныгъан аны алсын. Къалгъанын
андан сора айтырма, – дегенди.
Исхакъ элге чапханлай жетгенди.
Хапарны айтып, адамланы келтиргенди.
Хар ким тас этген затын толусунлай
алып, Исхакъны ызындан бирсиле болгъан
жерге жетгендиле. Адамла алайгъа
жетгенлей, къуш адамча:
– Сизни мюлкюгюзню урлагъан, аямай
башха хата да этген ма буду. Сизден
биригиз алайда терек къатында ол кийиз
къамичини алып келигиз. Сора муну ким
болгъанын кёрюрсюз, – дегенди.
Къоркъмаз, чабып барып, ол къамичини
алып келгенди.
– Энди ол къамичи бла ур муну, – деп,
къуш чыпчыкъны кёргюзтгенди.
Халкъ сейир этгенди. Къоркъмаз
къамичини тийиргенлей, ол кеси
сыфатына келгенди. Халкъ, сейир этип,
кеслерини элли къатынны таныгъанды.
Асыры айып этгенден, аны бетине-бетине
тюкюргендиле.
– Энди мени ур ол къамичи бла. Мени да
таныргъа болурса, Къоркъмаз! – дегенди
биягъы къуш.
Къоркъмаз къамичини тийиргенлей,
мындан бир жыл алгъа асыралып, ашы-ташы
этилген атасын кёрюп, чабып
къучакълагъанды. Халкъны ауузу ачылып
къалгъанды, юйдегиси уа аны тёгерегине
басыннганды.
– Не болуп ёлген эдинг, къалай болуп
сау болдунг? – деген соруула
бергендиле адамла.
– Мени сизге ёлгенча кёргюзтген ма бу
обур къатын эди. Сиз а, аны билмей, мени
басдырып къойгъансыз. Сиз мени
басдырып кетгенлей, бу, келип: «Киштик
бол», – деп, ма ол Къоркъмаз мени ургъан
кийиз къамичи бла уруп, мени киштик
этгенди. Андан бери аны юйюнде киштик
болуп тургъанма. Не аман, кир ишлерин
кёрсем да, этерге амал тапмагъанма. Бу
таякъны да къайда букъдургъанын
билалмагъанма. Алай бюгюн, къамичини
алып чыкъгъанын кёрюп, мен да ызындан
тюшгенме. Ол мени эслемегенди.
Келе-келип, къамичи бла уруп, аны
чыпчыкъ болгъанын кёрдюм. Къамичини
салгъан жерин да билдим. Обур учуп
кетгенлей, терк окъуна таякъ бла кесими
уруп, къуш болдум да, аны ызындан
тюшдюм. Къалгъанын а сиз да кёрдюгюз, –
дегенди.
Обур къатын маллагъа айландыргъан
адамланы алгъын сыфатларына къалай
къайтарыргъа боллугъун айтханды. Халкъ
къууаннганды. Обур къатынны элден
къыстагъандыла. Ол агъач бла кетип бара
тургъанлай, аны бир ач бёрю ашагъанды.
Халкъ, аны хатасындан къутулуп,
къууаннганды. Юч жашчыкъ да ата-аналары
бла ашап-жашап къалгъандыла.
ХАРАМ АТА
Эртте-эртте бир хан жашап болгъанды.
Аны юч жашы бар эди. Эки уллу жашы –
жетген жашла, хар затны да этерге
къолларындан келгенле эдиле. Гитчелери
уа онекижыллыкълай, анасы ёлюп, ёксюз
къалгъанды. Хан, къатыны ёлгенден сора,
кёп турмай, бир башха къатын алгъанды.
Ол тиширыу, жилян кибик, жашланы да
тырман бла къанларын ичген, огъурсуз,
аман адам болуп тюшгенди.
Кюнлени бир кюнюнде ханны жылкъысы
сюрюлгенди деп, хапар жайылгъанды.
Ханны эки уллу жашы да, атларына минип,
сауут-сабаларын да тагъып, жолгъа
чыкъгъандыла. Къарай кетип, жылкъыны
бир жанына элтген ызларын табып, жетип
къайтарабыз деп, юч кюн бла юч кече
къуугъандыла. Алай болгъанлыкъгъа
жашла жылкъыны жеталмагъандыла. Бир
уллу суугъа келип, кирирге къоркъуп:
«Энди тапмайбыз, артха къайтайыкъ», –
дегендиле жашла бир бирлерине.
Къурлай юйге келип, ханнга жылкъыны
тапмай къайтханларын айтхандыла.
Жашлары хапарны бошагъынчы тынгылап
туруп, хан:
– Эй аманла, сиз юч кюн бла юч кечени
тохтамай барып жетген суугъа мен,
эрттенликде юйден чыкъсам, тюшге жетип,
анда алайда тюш намазымы этип, ингирде
юйге къайтыучума. Сиз а юч кюн бла юч
кече –
ары, юч кюн бла юч кече бери жол жюрюп,
жылкъыны да тапмай келесиз, – деп,
жашларына урушханды.
Сора хан кеси, атына иер салып,
жылкъысын излерге чыкъгъанды. Ханны
гитче жашы да:
– Атам, мени да, атынга миндирип, ала
бар, сенден айырылып къаллыкъ тюйюлме,
– деп, алайда атасы бла атланып
тебирегенди.
– Сен гитчесе алыкъа, мен узакъгъа
барлыкъма. Сен мени чырмагъан этериксе,
– деп, хан кёп кюрешгенди, алай
болгъанлыкъгъа жашчыкъ, къулагъына да
алмай, атасына тынгыламай, аны
аркъасына илинип, жиляп тохтагъанды.
Хан да:
– Жиляма, алай эсе, элтейим биргеме, –
деп, жашны да кесини атына миндирип,
жылкъысын излерге жолгъа чыгъып
кетгенди.
Хан, керти да, эки уллу жашы юч кюн бла
юч кечеге жетген уллу суугъа,
эрттенликде юйден чыгъып, тюшге
жетгенди. Алайда атындан тюшюп, энди
тюш намазымы былайда эте барайым деп,
абидезин алып, къыбылагъа айланып,
намаз этип башлагъанды. Жашчыгъ’а,
атасын намазгъа иги уюма къоюп, атасыны
сауутун-сабасын да тагъып, аны атына
минип, ол эки уллу къарындашы кирирге
къоркъуп къайтхан суугъа кирип, ат бла
сууну ары жанына ётгенди.
Бир заманда атасы, намазын бошап,
къобуп, къараса – ат да, жашчыкъ да жокъ
болуп тургъанларын кёргенди,
Тёгерегине къарагъанды, къарай кетип,
жашчыкъны, суудан ётюп, ат бла уллу
тауну тюбюнден ёрге айланып чыгъып
баргъанын, кёзюлдюреуюк бла къарап,
кёрюп:
– Жылкъыны юсюне гитче жашым да
къошулуп, тас болады, – деп, хан,
жаяулай артха айланып, юйюне къайтып,
олтуруп къалгъанды.
Жаш а, бийик тауну башына чыгъып,
тёгерекге къарай кетгенди да, бир зат
да кёралмагъанды. Сора бираздан бир
жерде, уллу агъачны ичинде, тютюн
чыкъгъанын эслегенди. «Кюн да кеч бола
башлагъанды, энди бюгече къайда
къаллыкъма? Андан эсе, ол тютюн
чыкъгъан не зат эсе да, ары бир
барайым», – деп, жаш салып ол тютюн
чыкъгъан таба тебирегенди. Келсе –
агъачдан ишленнген уллу юй. Жаш
арсарсыз юйге киргенди. Къараса, бир
уллу эмеген къатын, эки эмчегин да эки
инбашы бла аркъасына атып, бир уллу
тегенеде тылы ийлей тура эди. Жаш, чабып
барып, эмеген къатын аны эслегинчи:
– Ой, анам-анам! – деп, аны эмчегин
ауузуна алгъанды.
Эмеген къатын, сермеп жашны къолуна
алып, къарагъанды да:
– Ай, сен а терк бала болдунг манга