Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 18

Эриши къалагъа сени аны ючюн
жиберликди. Кюбюрню, эслеп, арт
жанындан узалып, ачарса, – деп, къарт
къуртха жашха ангылатханды.
– Хайыр! Кёрюшейим мен аны бла! Сау бол,
амма! – деп, Алгъабар, ол айтханча,
атына талай къат желим топуракъ
жакъгъанды.
Андан арлакъ баргъанлайын а, аты
кишнегенди. Олсагъатдан Эриши, аны
эшитгенлей, секирип атына минип,
чартлап жашны аллына чыкъгъанды.
– Ай, итден туугъан ит! Мени сакълап
тургъан жериме къалай келдинг?!
Атышыуму, тутушууму? – деп,
чамланнганды ол.
– Атышхан а, къатынла да атышадыла!
Тутушуу! Кел, тобукъ бла урушайыкъ! –
дегенди жаш.
Ол да:
– Кел! – деп, экиси да атларындан
тюшгендиле.
Жетип, бир бирин тутхандыла. Жаш, эрлай
биринчи уруп, Эришини тобукъларына
дери жерге кийиргенди. Секирип чыгъып,
Эриши да жашны кётюрюп ургъанды да,
жашны тобукъларына дери жетдиргенди.
Жаш, секирип чыгъып, сермеп Эришини
жерге ургъанды да, белине дери
кийиргенди. Ол да жашны, ургъанды да,
белине дери кийиргенди.
Алайда, ачыуланып, жаш Эришини, не кючюн
да салып, ургъанды да, боюнуна дери
кийиргенди. Сора была экиси да
тохтагъандыла: жаш –
белден, Эриши – къолтукъ тюпден.
Ол кезиуде эки ат да талашып
тургъандыла. Бир бирин къапханлары
сайын, Эришини аты топуракъ къобарып,
Алгъабарны аты бирсини терисин, этин
къобарып баргъандыла.
Эришини аты къарыусуз болгъанды.
Онгсуз болуп, къалагъа айланып,
къачханды. Жашныкъы уа, чабып, иесине
келгенди да, жаш, аны къуйругъундан
тутуп, секирип чыкъгъанды. Сора,
ашыгъып, кесини бичагъын суууруп алып,
Эришини башын кесерге кюрешгенди, алай
болалмагъанды.
Ол заманда Эриши жашха:
– Бош дыгалас этип, экибизни да
къыйнама. Мени башымы къуру кесими
бичагъым кесаллыкъды. Алайда-алайда,
бар да, аны алып кел, –
дегенди.
Къуртха айтхан эсине тюшюп, Алгъабар
салып Эришини къаласына баргъанды.
Къарт къуртха айтханча, кюбюрню
къадаууна жыжымны илиндирип, арт
жанына сюелип, тартханды.
Кюбюрню башы ачылгъанлай, мазаллы
къылыч, чартлап чыгъып, темир багъананы
белинден къыркъып, эки этип, жерге
тюшгенди. Аны да алып, жаш Эришиге
келгенди.
Къарап, аны къолунда къылычны
кёргенлей, Эриши:
– Эй, аны санга юйретген да, сен да
Аллахдан аман табыгъыз! Энди, кесмей
болмай эсенг, алгъы бурун кёкюрегимде
юч тюймеми тешип, башымы андан сора кес!
– дегенди.
Жаш, аны айтханын этеме деп, узалып,
кёкюрегинде юч тюймесин тешгенлейин,
Эриши дун-дунияда болмагъан бир ариу
къыз болгъанды да къалгъанды.
– Да сен манга этерни этдинг. Аллахдан
аман тап! Тобам бар эди, кесимден онглу
болмагъаннга бармазгъа. Бу къаланы да
кюнлюк жолда аны ючюн ишлетгенме. Мен,
бу эриши къапны кийип, бу жолну
сакълагъанлы, талай жыл болады. Алай а,
сен болмасанг, былайгъа, кесине
базынып, киши кирмегенди. Сен мени
хорладынг. Энди мен санга бой салама,
къайры сюйсенг да, элт! – дегенди къыз.
Алгъабар бери, бу къысха жолгъа, нек
келгенин мындан да жашырмай айтханды.
– Мен сёз берген къызыма тамбла жетмей
амалым жокъду. Ыразы эсенг, кел биргеме,
– дегенди.
– Угъайым жокъду, мен да барайым
биргенге, – дегенди къыз. –
Бир жугъунга жарарма. Ансы, къарайма да,
тынч жолгъа чыкъмагъанса.
Бара-барып, ол кийик къыз айтхан элге
жууукълашхандыла.
– Сен элге бар, мен былайда къалайым.
Болушургъа керек болса, жетерме, –
дегенди къыз.
Алгъабар салып ол къалагъа барса, анда
уа – уллу той-оюн бара. Къалагъа кирмей,
жаш суу ызында тохтагъанды. Ол да алай
тургъанлай, къаладан бир къызчыкъ
жагъагъа суу алыргъа эннгенди. Жаш анга
кюнахшы бергенди. Ол къызчыкъ жырлай
келгенди. Жырын тохтатып, жашны саламын
алгъанды.
– Не эсе да бир уллу къууанчынг барды,
жырны да къутуртаса, –
дегенди Алгъабар.
Къызчыкъ анга:
– Къууанмай не этерикме, ханыбыз бюгюн
къызын бир ханны жашына береди. Мен ол
къызны къарауашыма, аш-суу этилип,
барыбыз да сыйланырыкъбыз, – деп жууап
бергенди къызчыкъ.
– Алай эсе, ол да игиди. Суу ичерге
къошунунгу былай бир бер, –
дегенди Алгъабар.
Сора, суу ичген сылтау бла, къошунну
алып, ичине ол къыз берген жюзюкню
атханды. Сора къызчыкъгъа былай
айтханды:
– Сен ханны къызы къол-бет жуугъан
заманда къолуна аз суучукъ къуй, ол
санга: «Сууну сатыпмы алгъанса, аслам
къуй!» – дер, ол кезиуде къошунну сууун
къолуна къантар да, эрлай эшикге чыкъ
да кет.
Къызчыкъ ол айтханча этгенди. Жюзюк,
«зынг» деп, тазгъа тюшгенди. Къыз
жюзюкню алып къараса – кеси жашха
берген жюзюгю. Эрлай, къызчыкъны
чакъырып, хапар соргъанды. Жашны
келгенин билип, аны чакъырыргъа мадар
излегенди. Алгъабарны атыны боюнуна
бир тюшсе, аланы артда не бек къуусала
да, жангыз бир деп бир ат жеталмазын
биле эди ол.
Ол кезиуде, ол къыз атасы береме деген
жашха барыргъа ыразы болмагъаны ючюн,
атасы мынга ачыуланып болгъанды. Сора,
жюзюкню алып, сюйген жашыны келгенин
билгенинде, сагъыш этип: «Айтханын
этмей, атамы жюрегин кёп къыйнадым.
Энди ыразы болсун, ол сюйгенлей этерге
дегенме, алай а, кетгинчи, элим бла
саламлашыргъа сюеме. Ол затха эркинлик
берсин», – деп айтдыргъанды атасына
жумушчу къызчыкъдан.
Атасы, къызым мен айтханнга бой
салгъанды деп, къууаннганды, тилегин
къабыл этгенди.
Къыз бир фаэтонну жекдиргенди,
биргесине да эки-юч къызны миндиргенди.
Фаэтон бла орамгъа чыгъып, орамда
къарт-жаш бла да, сабий-сюбюй бла да
саламлашханды. «Сау къал, эсен бол!» –
деп, барыны да къолларын тутуп
баргъанды. Алай эте, суу ызына жетгенди.
Алайда, узалып, жашны да къолун
тутханды да, жаш, аны сермеп, ат аллына
алгъанды да, атын чапдырып, элден
чыгъып кетгенди. Аны эслегенле, чабып,
къызны атасына хапар билдиргендиле.
Хан къуугъун этдиргенди. Эки ханны
адамлары да, киеулюк да, эрлай атлагъа
къонуп, къачхынчыланы ызларындан
атылгъандыла.
Ала да къачып, была да сюрюп, Алгъабар
бла къыз Эриши къалгъан жерге
жетгендиле. Эриши жашха:
– Не къызны ал да, бар, неда ол келе
тургъан адамланы ызларына къайтар! –
дегенди.
Алгъабар, ол къыз бла болургъа сюйюп:
– Мен муну алып узаяйым, сен, не болса
да, алагъа бир мадар этерсе! – деп,
алайда къалыргъа сюймегенди.
– Хо! – дегенди Эриши. – Бар!
Кеси уа ол юрюлюп келгенлени алларына
чыкъгъанды. Аллында келгенлеге ариу
айтып, къайтыгъыз ызыгъызгъа,
къызыгъызны зор бла элтмейди, кеси
ыразылыгъы бла баргъанды деп, кёп
кюрешгенди. Алай а киеулюк бла эки хан
бир да сёз ангыларгъа, къайтыргъа
унамагъандыла.
Болмагъанында, Эриши, сермеп алып,
ючюсюн да, уруп-уруп, къылыч бла туурап
атханды. Тохтаялмай къызып келген
аскерни да ал къауумларын шындым этип
къойгъанды.
Аны кёргенлей, Эришини танып, халкъ, жал
барып: «Бизни ызыбызгъа къайтмагъа
къой!» – деп тилегенди. Аланы ызларына
къайтарып ийип, Эриши да Алгъабар бла
къызны ызларындан жетгенди. Алай бла,
ючюсю да Эришини къаласына келгендиле.
Эриши анда кесине керекли чакълы
хазна-харекет, мал-мюлк алгъанды.
Къалгъанын да ол жер жамаучу къарт
къатынлагъа – юч эгечге – къоюп,
жолгъа чыкъгъандыла.
Ючюсю да ол Алгъабар къарындашларына
болушхан къызгъа келгендиле. Ала да
жашны сау-эсен, жолу болуп келгенине
къууаннгандыла, къурманлыкъ, той-оюн
этгендиле. Эгечлерин жолгъа къурап, не
кереклисин да бергендиле.
ЗЫНГЫРДАУУКЪ
Бир жарлы кишини юч жашы болгъанды.
Къуру уугъа барып, ууда ёлтюргенинден
башха, ашаргъа ашы да болмай, алай
жашагъанды.
Бир жолда уа уугъа баргъан жеринде,
башындан курт юзюлюп, басханды да,
ёлтюргенди. Кишини уллу жашы, эки гитче
къарындашын да юйде къоюп, атасын
излей, тапса, кийик да ёлтюрюп, юйюне
келтирирге кетгенди. Бара-баргъанды да,
бир ариу талачыкъда, битеу окъ
болгъанын да бошап, кийикни
кючден-бутдан ёлтюрюп, сояргъа
башлагъанлай, бир жанындан бир
Зынгырдауукъ:
– Ой, юйюнг къурурукъ, атангдан да
кючден къутулгъан эдим, сырт толу
кийигимден атанг жангыз муну
къалдыргъанды, энди сен да аны сойдунг,
Аллах соярыкъ! – деп, жиляп, къаргъап
башлагъанды. Сора, жашны къатына келип:
– Атышыуму, тутушууму? – деп
тохтагъанды.
– Атышхан къатынла да этедиле, кел,
тутушайыкъ, – дегенди жаш.
Тутушхандыла да, жаш Зынгырдауукъну,
ёрге кётюрюп, эки инчигине дери жерге
батдыргъанды. Зынгырдауукъ да жашны
эки тобугъуна дери жерге ургъанды.
Экинчи да тутушхандыла да, жаш
Зынгырдауукъну эки тобугъуна дери
жерге кийиргенди. Зынгырдауукъ,
айландырып сермегенди да, жашны белине
дери ургъанды. Ючюнчю да тутушхандыла
да, жаш Зынгырдауукъну белине дери
жерге сукъгъанды. Зынгырдауукъ да,
жашны, кётюре келип, богъурдагъына дери
жерге ташайтып:
– Хы, ахшы улан, нечиксе? – деп, уруп,
баш токъмагъын кесип, ызына къайтып
кетгенди.
Эки-юч ай озгъандан сора, ортанчы жаш:
– Ярабий, къайда къалгъанды тамата
къарындашым, не болгъанды анга? – деп,
аны излей жайылгъанды.
Бара-барып, бир талачыкъгъа жетгенди.
Ол талачыкъда жашны аллына бир уллу
кийик чартлап чыкъгъанды. Жаш, атып,
уруп, аны сояргъа тебиреп тургъанлай,
биягъы Зынгырдауукъ, чартлап чыгъып:
– Ой, юйюнг къурурукъ, атангдан да
кючден къутулуп тура эдим. атанг да
сырт толу кийигими жангыз мынга
таяндырып кетген эди, энди сен да
мунуму сойдунг, Аллах соярыкъ?! – деп,
жиляп, къаргъагъанды да, анга да: –
Атышыуму, тутушууму? – деп соргъанды.
Жаш:
– Атышхан къатынла да этерле, тутушуу,
– дегенди.
Экиси да тутушхандыла да, жаш
Зынгырдауукъну эки тобугъуна дери
жерге ургъанды. Зынгырдауукъ да,
жагъалаша келип, кётюрюп, жашны белине
дери жерге кийиргенди. Зынгырдауукъ,
иги ачыулу болуп, айландырып
сермегенди да, жашны богъурдагъына
дери жерге батдыргъанды.
– Хы-ы, ахшы улан, нечиксе? – деп, жашны,
уруп, баш токъмагъын кесип, атып
кетгенди.
Ючюнчю эм гитче къарындашлары Сосран,
атасын бла эки къарындашын излей, кийик
тапса да, ёлтюрюр мурат бла, сауут-саба
да алып, жолоучу болуп, кетгенди.
Бара-баргъанды да, биягъы талачыкъгъа
келгенди. Талачыкъда Сосранны аллына
чартлап бир кийик чыкъгъанды. Жаш,
кийикни ёлтюрюп, сояргъа башлап
тургъанлай, биягъы Зынгырдауукъ
«зынгыр-зынгыр» этип жетгенди.
– Ой, юйюнг къурурукъ, атангдан да
кючден къутулуп тура эдим, энди сен а
къайдан чыкъдынг? Атанг сырт толу
кийиклеримден жаланда муну саулай
къойгъан эди, – деп, жашха, ачыуланып,
къатына жууукъ келип: – Атышыуму,
тутушууму? – деп соргъанды.
Жаш:
– Атхан, тиширыула да атарла, тутушуу,
– дегенди.
Экиси да алайда сермешгендиле. Жаш да,
Зынгырдауукъ да башлы-тюплю бола келип,
Сосран, Зынгырдауукъну, уруп, баш
токъмагъына дери жерге ташайтып,
кесерге башлагъанлай, Зынгырдауукъ,
жашны къолундан ычхынып, къачып
тебирегенди. «Зынгыр-зынгыр» де да,
къач, жаш да ызындан сюр, алай бла, бир
къамишге киргендиле. Андан да чыгъып,
бир темир къаланы къатына жетгендиле.
Зынгырдауукъ ары ташайгъанды. Сосран
аны ызындан тебирегенлей, бир жанындан
чыгъып, къарт къуртха:
– Энди, иги жаш, сен къалагъа кирирге,
ол, чыгъып, андан да къачарыкъды. Сен
аны аллына къысха жол бла ма былай бар.
Жолну тюз ортасында юч уру къаз.
Зынгырдауукъ, ат бла къачып бара
тургъанлай, эм аллын биринчи уругъа
тюшер да, атына къамичи жетдирип, андан
чыгъар. Андан чыгъып, бир кесек
секиргенлей, экинчи уругъа кетер да,
андан да, атын тюйюп, чыгъар. Ючюнчю
уругъа кетсе уа, ачыуланып, атын, тюйюп,
арытып, алай къоюп кетер. Тулпар атны
алалсанг, Зынгырдауукъну къарыуу, кючю
кетер. Ол заманда сен, бар да, ол арып,
тёнгереп тургъан атны дарий бусхулчукъ
бла сыла. Алай этсенг, ат, сау болуп, юч
кюнню жукълап турлукъду. Зынгырдауукъ
кеси къызды. Ол сени къолунга
тюшгенлей, сен аны, чачындан тут да,
къара багъанагъа байла да, ант этдир.
Антына уа: «Къара атымы жаны ючюн,
хамайылымы хакъы ючюн», – дегинчи
ийнанма, – деп, къарт къуртха жашха
алай юйретгенди.
Жаш да, тамам ол къарт къуртха айтханча
этип, Зынгырдауукъну, тутуп, къара
багъанагъа байлап, ант этдиргенди.
Дуния башында киши къарыу эталмагъан
Зынгырдауукъну Сосран хорлагъанды.
– Къара атымы жаны ючюн, хамайылымы
хакъы ючюн, – деп, Зынгырдауукъ ант
этгенди.
Андан ол жашны къатыны болгъанды, киши
миналмагъан, чапса, къушча учхан тулпар
атын кереги бла, андан сора да уллу
бичагъын жашха бергенди. Талай заманны,
ала ариу, жарашып, къалада жашап
тургъандыла. Жаш, Зынгырдауукъну асыры
сюйгенден, намаз къылгъан заманында да,
намазлыкъны башына аны суратын салып,
анга къарап, намаз алай этгенди. Бир кюн
жаш, атланып, бара-баргъанды да, бир
сууну жанында, къатыныны суратын да
намазлыкъны башына салып, намаз къыла
тургъанлай, бир жел келгенди да,
намазлыкъны башындан суратчыкъны
ургъанды да, суугъа атханды. Жаш, бек
къайгъылы болуп, намаз къылып, эрлай
юйюне баргъанды. Суратчыкъны суу алып
бара тургъанлай, бир элде бир ханны
къуллукъчусу, кёрюп, аны суудан алып,
элтип, ханны жашына бергенди. Ол
суратда тиширыу, дуния башына
чыкъмагъанча, аллай ариу болгъанды.
Ханны жашы, ол ариу тиширыуну суратын
кёргенинде: «Мен муну, тургъан,
жашагъан жерин излеп, табып, къатыннга
алмай къоймам, мени жаным сау болуп», –
деп, ант этгенди. Ханны жашы, суратын да
кёкюрегине салып, къызны излей, сууну
ызы бла ёрге тебирегенди.
Сууда жонгурчхала-зат кёре, аланы
илишанлары бла эл жашагъан, жолу
болмагъан бир жерде бир къаланы кёрюп,
ары баргъанды. Барса да, къала, керти да,
ол ариу къыз бла аны эри жашагъан къала
болгъанды. Къыз залим жашха баргъан
сагъатында уллу бичагъын да, ол жигит
тулпар атын да кереги бла анга берген
эди. Аскер, келип, Сосран бла къазауат
этип башлагъанды. Зынгырдауукъну эри
Сосран, аскерни битеу къырып, ханны
жашын ызына къайтаргъанды.
Ханны жашы, ызына барып, атасына хапар
айтып, ол алгъын келтиргени чакълы эки
аскерни алып, дагъыда къалагъа
келгенди. Сосран, бир да къулагъына
алмай, тулпар атына минип, уллу
бичагъын къолуна алып, къазауат этип
башлагъанды. Ханны жашыны ол эки къат
аскерин да, жугъун къоймай, къырып,
биягъыны ызына къайтаргъанды. Ханны
жашы дагъыда, барып, юч къауум аскер
алып келгенди.
– Мен, ол жашны ёлтюрмей, аны къатынын
сыйырмай, дунияда жашар амалым жокъду,
– деп, ол, юч къауум аскерни да алып,
келип, биягъы Сосран бла къазауат этип
башлагъанды.
Сосран, бир да къулагъына да алмай,
биягъы тулпар атына минип, биягъы уллу
бичагъын алып, къазауатха чыкъгъанды.
Ары айлан да, серме, бери айлан да,
серме, ханны жашыны ючюнчю къауум
аскерин да къырып, биягъыны ызына
къайтарып ийгенди. Ханны жашы, атасына
барып, хапарын айтханды. Хан да, жаш да,
аскер бла, къазауат бла бир жукъ да
эталмазлыкъларын билип, къатларында
бир къарт къуртханы чакъырып:
– Былай, былай, биз мынга аскер бла,
къазауат бла жукъ эталмайбыз, сен бир
амал эт, хакъынгы берирбиз, бек ыразы
этербиз, – дегендиле.
– Айхай, къолумдан келгенни аямай,
кюрешейим, жарайым, – деп, къарт
къуртха ханнга сёз бергенди.
Бир кюн Зынгырдауукъну эрине барып,
къарт къуртха:
– Бир жарлыма, аурууунгу алайым, бир
къартма, барыргъа, кирирге жерим
жокъду, юйюнгю сибирирге жарарма, мени
юйюнге къой, –
деп тилегенди.
Жаш, къарт къуртхагъа керти да жаны
ауруп, къатынына:
– Къояйыкъ юйюбюзге, – дегенди.
Къатыны:
– Угъай, къоймайыкъ, – деп,
унамагъанды.
Жаш уугъа кетгенлей, къарт къуртха,
келип, къатынчыкъгъа:
– Сени эринги жаны къайдады, билемисе?
– деп соргъанды.
Къатынчыкъ:
– Угъай, билмейме, – дегенди.
Къарт къуртха, сейирсиннгенча этип:
– Къара анга, телиге, эрини жаны къайда
болгъанын билмейди! Келе эсе, бир сорчу,
– дегенди.
Къатынчыкъ, эри келгенлей:
– Алан, сени жанынг къайдады? – деп
соргъанды.
Эри:
– Мени уа жаным ма ол эшик артында
сибиртгидеди, – дегенди.
Жаш ишге кетгенлей, къатынчыкъ
сибиртгини, алып, ариу кийиндирип,
ундурукъгъа салгъанды. Эри, уудан
келип, ундурукъ таба къарагъанында,
сибиртги, ариу кийиндирилип,
ундурукъда тургъанын кёрюп:
– Ол неди? – деп соргъанды.
Къатынчыкъ:
– Да мен сени жанынгы эшик артындамы
тутарыкъма, алай этмей, –
дегенди.
Жаш, урушуп, сибиртгини ундурукъдан
кетертгенди. Къатынчыкъ:
– Сора къайдады сени жанынг? – деп
соргъанды.
– Мени жаным итдеди, – дегенди жаш.
Къатынчыкъ, эри уугъа кетгенлей, итге
да алай этгенди. Эри келгенди да, итни
ариу кийинип тургъанын кёрюп,
урушханды:
– Мен санга ойнап айта эдим, ансы мени
жаным итде къайры болсун?! – дегенди.
– Сен манга жанынгы къайда болгъанын
айтмайса, мени сюймейсе, –
деп, къатын уллу кёлюн къалдыргъанды.
Сосран:
– Да Аллахдан аман табыгъыз аны санга
юйретген да, сен да, мени жаным башымда
алтын кекелими ичинде тургъан
жюлгюшчюгюмдеди, –
деп, болгъанын айтханды.
Эри уугъа кетгенлей, биягъы къарт
къуртха, келип:
– Билдингми эринги жаны къайда
болгъанын? – деп соргъанды.
Къатынчыкъ:
– Эрими алтын кекелини тюбюнде
жюлгюшчюгю барды, андады аны жаны, –
деп, къарт къуртханы аман ниети
болгъанын билмей, айтып къойгъанды.
Бир кюн Сосран, жатып, солуй тургъанлай,
къарт къуртха, келип:
– Жашым, башынга бир къарайым, – деп,
къоймагъанды.
Жаш, къаратыргъа унамай, кёп тургъанды.
Алай болгъанлыкъгъа къарт къуртха
тамам къадалып къалгъанында, къарама
къойгъанды. Къарт къуртха, жашны башына
къарагъан кибик этгенди да, алтын
кекелини тюбюнден жюлгюшчюкню
алгъанды. Жюлгюшчюк чачындан
кетерилгенлей, жаш ёлгенди. Жашны
ёлтюргенинде, къарт къуртха, жюлгючню
къолуна алып кетмей, асыры
къууаннгандан, ашыгъып, аны жашны
боюнуну къатында унутуп кетгенди.
Олсагъатдан къарт къуртха, ханнга
чабып баргъанды да:
– Мен жигит жашны ёлтюрюп келеме, энди
сиз, барыгъыз да, жашыгъызгъа аны
къатынын келтиригиз, – дегенди.
Хан жашына къатынчыкъны элтирге сау
элни жыйып келгенди. Жашны къаласын
оюп, келинликни фаэтоннга миндиргенди.
Жигит жашны аскерлени къырыучу тулпар
атын тутаргъа башлагъанларында, ат,
кесин тутдурмай, къатына баргъанны,
уруп, ёлтюрюп тебирегенди. Ол атны
жерин, бир-эки адам кётюралмай, ханны
аскери, бирден кюрешип, алты къош ат
жегилген арбагъа кючден-бутдан
салгъандыла. Жашны уллу бичагъын битеу
ханны аскери тёрт ат жегилген арбагъа,
лагъымла бла кётюрюп, кючден
орнатхандыла. Алай бла, жашны къатынын
да, атын да, уллу бичагъын да ханны
арбазына уллу къыйналып жыйгъандыла.
Атны, ханны арбазында тыялмай, юч-тёрт
къат темир бурууну ичинде тутхандыла.
Суу ичерге барса, аны суугъа элтген
адамны, уруп, ёлтюрюрге къалгъанды да,
халкъ къоркъуп, аны суугъа элтирге адам
табылмагъанды. Ол журтлада ол атха
къоркъмай миннген адам да болмагъанды.
Атны иери, киши жукъгъа жараталмай,
алай жатманы тюбюне атылып тургъанды.
Уллу бичагъына уа бир адам да бурулуп
къарамагъанды. Ол да, алай, ат иерни
юсюнде тургъанды. Ёлген жашны
бармагъында уа Зынгырдауукъну жюзюгю
болгъанды.
Бир кюн сюрюучюле, айлана баргъандыла
да, Сосранны ёлюп тургъанын кёрюп,
къатына барып, къарагъанларында –
бармагъында бир ариу жюзюгю, боюнунда
да бир ариу жюлгюшчюк, башында алтын
кекелни тюбюнде жюлгюшчюкню ызы.
Сюрюучюле, уллу сейирсинип,
жюлгюшчюкню жашны башында ызгъа салып
кёргенлей, жаш:
– Асто, не бек къаты жукълап тура эдим!
– деп, уяннганды.
Сюрюучюле:
– Жукълап турмай эдинг, ёлюп тура
эдинг, биз, сени башынгда жюлгюч ызны
кёрюп, жюлгюшчюкню ары салгъанбыз да,
сау болуп къалгъанса, – дегендиле.
Андан Сосран, къайгъылы болуп,
къаласына баргъанында, къаласы да
оюлуп, чачылып, къатыны да жокъ, аты да
жокъ, уллу бичагъы да жокъ. Сора Сосран
ол затлары бары да къуру да аны бла
кюрешген ханда болгъанларын билгенди.
Андан жаш, кесин бир садакъачыча этип,
ханнга тебирегенди. Бара баргъанлай,
къумгъан бла суу ала тургъан бир
къызчыкъгъа тюбегенди.
– Къызчыкъ, кимге суу аласа? – деп
соргъанды ол.
Къызчыкъ:
– Ханны жашына къатын келтирген эдик
да, анга алама, – дегенди.
Андан жаш да хапар сора, къызчыкъ да,
хар не затны да, болумуча, жарашдырып
айта, жашха хапар билдиргенди. Сора жаш:
– Былай бер къумгъанынгы, суу алып
берейим, – деп, къызчыкъны къолундан
къумгъанын алып, суу да алып,
къатынындан къалгъан жюзюкню да
жашыртын къумгъанны ичине атханды.
Сора къызчыкъгъа былай юйретгенди:
– Энди, бар да, ханны келинине:
«Къолларынг кирди, жуу», – де да, элт да,
бу къумгъанынгда болгъан сууну аны эки
къолуна къуй да, кесинг а къач да кет.
Къызчыкъ, баргъанды да, ханны келинине:
– Келин, эки къолунг бир кирдиле, кел,
жуу, суу къуяйым да, – деп, келинни эки
къолуна къумгъанны къантарып, къачып
кетгенди.
Жашны жюзюгю келинни къолуна суу
къатыш тюшгенлей, ол, эрини келгенин
билип, къызчыкъны ызына къайтарып,
хапар соргъанды.
Эшик аллында уа уллу той-оюн бара
болгъанды. Жаш, къызчыкъны къумгъанына
жюзюгюн атып ийгенден сора, кеси да
алай бир садакъачы халда тойну къатына
баргъанды. Жюзюк къолуна тюшгенлей,
къатынчыкъ, къайгъылы болуп, барып,
терезеден къарагъанында, бир
садакъачы, тойну къатына келип, ёре
сюелип тургъанын эслегенди. Сора жаш,
ханнга, барып:
– Атынга мен бир суу ичирейим, – деп
тилегенди.
Хан:
– Да болсун, элтала эсенг, ол къатына
баргъанны, уруп, ёлтюрюп къояды, суу
келтирип, ичиредиле жалчыларым ансы,
базып, суугъа киши элтмейди, – дегенди.
– Да, алай болса да, мен да бир кёрейим,
– деп, атны къатына баргъанында, ат, не
урмай, не кишнемей, иесин тансыкълап,
тёгерегине айланнганды.
Жаш, ханнга барып:
– Атынгы иерин салып, суугъа бир элтип
кёрейим да, атынга къараучу болайым,
атынг манга иги жарашырча кёрюнеди, –
дегенди.
Хан:
– Майна иери да жатма тюбюндеди, сал,
иги жаш, ат санга жарашсын ансы, сени
атха къараргъа жалчы этген къыйын иш
тюйюлдю, –
дегенди.
Жаш, ол талай адам болуп, кюрешип
кётюрген ат иерни бир къолу бла
кётюрюп, атына салып, ханнга барып:
– Хан, ол уллу бичакъны бир тагъайым, –
дегенди.
– Ол да сени окъуна болуп къалсын, ал, –
дегенди хан.
Сосран, атына минип, уллу бичагъын да
тагъып, барып, суу ичирип, къайтып, ол
уллу тойгъа кирип, ханны да, аны жашыны
да башын кесип, къаласын чачып,
къатынын алып кетгенди. Барып, бир
башха элде къала салдыргъанды, къатыны
бла бурундан да ариу туруп, къатыны эки
эгиз табып тургъанлай, ол биягъы
къуртха келгенди. Эгер итле анга
кеслерин атханда, ол къачып кетгенди.
Сосран а къатыны бла, эки эгиз жашчыгъы
бла жашап къалгъанды.
СОЛТАН-ГЕРИЙ
Бир жаш къатынчыкъны эри, бир къыйын
ауруудан ауруп, ёлюп къалгъан эди. Аны,
аты да Солтан-Герий деп, кесине да жалан
бир ай болгъан жангыз жашчыгъы бар эди.
Ёлюрюню аллында къатынчыкъны эри былай
осуят этген эди: «Сен бизни
жарлылыгъыбызны кёресе, биз, бирге кёп
жашап, ырысхы эталмагъанбыз, аны да
билесе, манга жюрегинг къыйналмасын.
Мени жанымдан сюйген булат-мукъуладис
къамамы сакълап, жашыма бер. Дунияда
жашауу болса уа, мени кибик жарлыланы
намыслары эм насыплары ючюн жашасын. Ол
заманда мени къабырда сюеклерим тынч
жатарла».
Ол ёлгенди, кетгенди. Аны къатыныны акъ
бетини къызыл нюрю кетгенди, толу
жаякъларында батыучукълары думп
болгъандыла.
Кеси жангыз къалгъаныны ачыуундан,
сютде дугъум ойнагъанча, ойнай туруучу
къара ачыкъ кёзлери, онгаракъ да болуп,
тереннге кетгендиле, будай
къылкъысыча, узун кирпиклери кёзлерине
ауурлукъ этип, кёзлерин толу ачалмай
башлагъанды.
Сыбызгъы кибик, субай санлары асыры
мыккылдан, сингирлери юзюлгенча,
къарыусузлугъу хорлап, кёл эталмай,
уллу инжилгенди.
Солтан-Герийни бешикге бёлесе, анасы,
ол атасы осуят этген къаманы да,
жашчыкъны онг къолчугъу жете турурча,
биргесине бёлеучю эди.
Бирде, бир къызыу жай кюн ортада, анасы,
жашчыкъгъа ёшюнюн салыргъа башын
ачханлай:
– Оу, кюнюм къарангы! – деп, артха
секиргенди.
Дагъыда, эс жыйып, жашчыкъны юсюне
къапланнгынчы, къурч бетли бир уллу
багъырбаш жилян, бешикден созулуп
тюшюп, айланч-бойланч эте, эки къулакъ
арты да алтынча жаннганлай, босагъа
тюбюне кирип кетгенди. Жашчыкъны анасы,
жашчыкъдан тюнгюлюп, бешикге кеси
жангыз къараргъа къоркъуп, чачын-башын
жырта, бутларын тюе, къоншулагъа
мыллыгын атханды.
Къатынла чабышхандыла. Отоу адамладан
толгъанды. Таш салыучу бир къарт
къатын, жашчыкъны башын акъырын ачып
къарагъанда, тюз чертлеуюк тенгли, хауа
чыракъча жаннган бир минчакъны сабийни
боюнунда тагъылып кёргендиле. Бек
тамаша этгендиле, алай жукъ айтыргъа уа
киши базынмагъанды.
– Ярабий, къапхан иш этмеге эди, – деп,
жашчыкъны, санчыкъларына къараргъа,
бешикден тешгендиле.
Сабийге болгъан заран жокъ эди, кесчиги
да, къолчукъларын да узатып, керилип,
эснеп, жарыкъчыкъ болуп уяннганды,
уяннганлай, кесин анасыны юсюне
атханды.
Бешикни жыя туруп, къаманы тышына
чыгъаргъандыла. Къарагъанда: къаманы
къыныны къабыргъасын да тешип, не эсе
да, ичинде жазыулары бла, бир тёгерек
тамгъачыкъ салынып кёргендиле. Киши
жукъ айталмай эди, алай ол тамгъаны
жилян салып кетгенин хар ким кеси
жюрегинде ишексиз биле эди.
Бу зат битеу тийре эллеге да сейир
болгъанды. Хар адам бу аламатны, кесини
акъылына келгенича, кёп тюрлю затха
тёрелей эди. Андан башха ауузда бир
таурух жокъ эди.
Бир къауумла: «Бу жашчыкъ дунияда
болмагъан бир тамаша болургъа
туугъанды. Кёп жашасын!» – дей эдиле.
Бирле да: «Бу жаш кёп жашар сюек
тюйюлдю, аны, кеч-эртте болсун, жилян
жокъламай амалы жокъду. Жилян аны
къайда да тапмай къоймаз», – дей эдиле.
Адамланы алай тюрлю-тюрлю айтханларына
жашчыкъны анасы, асыры къоркъуулу
сагъышланы башындан чачалмагъандан,
аны, бешикге салмай, биргесине жатдыра
эди.
Суху къайгъыла асыры учундургъандан,
къатын, жашчыкъны да жууургъаннга
чулгъап, элде бир жюз бла жарым жылдан
артыкъ жашагъан эмда бек акъыллыгъа
саналгъан къарт Бекмурзагъа келгенди.
Бекмурза, къатынны жашчыкъ бла
келгенин кёрюп, кюнахшы бергинчи да
тёзмей:
– Кел, маржа, кел. Мен, бу сабийни
хапарын эшитип, баралгъан а этмей тура
эдим, – деп, бек жарыкъ болгъанды. – Айт
хапар, нек келиучю болгъанса? – дегенди
дагъыда къарт.
– Да бу сабийни сен бир кёр, манга бир
оноу да эт, ансы, халкъ асыры кёп тюрлю
затла айтхандан, башым, тирмен ташыча,
тёгерек айланады, – дегенди жашчыкъны
анасы. – Бу минчакъгъа да не этейим,
кетергенми этейим огъесе турмагъамы
къояйым? Билмейме...
Жашчыкъны анасы кесини жарсыуларын
айта тургъан кезиуде, Бекмурза,
къартлыкъдан тукъуш-мукъуш айланнган
сюеклерини юсюнде базыкъ къан
тамырлары бла жыйырылгъан териси
къатып тургъан къургъакъ къоллары бла
жашчыкъны башын акъырын сылай, кеси да,
жаш заманы эсине тюшгенде этиучюсюча,
сюйюнюп ышара тура эди.
– Да, келин, – дегенди Бекмурза, –
бизни аталарыбыз айтып эшитгенме мен:
жилян сабийге не жарыкъ, неда мутхуз
минчакъ тагъыучуду деп. Алай а сени
жауунгу баласына тагъылсын мутхуз
минчакъ! Ол аманды. Жарыкъ минчакъ ючюн
а къоркъма. Хайт деп ёсдюр жашны, киши
болмагъа къой, эшита, андан бизге, Аллах
айтса, бир насып келир эсе уа, – деп,
къарт бираз тынгылагъанды. – Сора, –
дегенди Бекмурза, –
минчакъгъа да тийме, турма къой; аны
такъгъан жилян, хата этерге унутуп,
неда билмей кетмегенди, къоркъма, жашай
барсакъ, кёрюрбюз.
– Сау бол, аппа! Къор болайым жанынга!
Сени кюсер кюнню бизге Аллах бермесин,
– деп, къатынчыкъ, жашчыкъны да
жангыдан чёргеп, мор мухарске
жаулугъун бетине теренирек тартып, бир
къанатын да сол инбашына артха атып,
уяла-уяла, жашчыкъны да кёкюрегине
къысханлай, юйюне кетгенди.