Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 37

аны окъуна болгъу эди. Ол келсе уа, бек
уллу сый-той къурар эдим.
Ниетин тап кёргенден сора, эгечи:
– Да аллай бир кюсей эсенг, сюе эсенг,
келгенди, – деп, къарындашын, бугъуп
тургъан жеринден чыгъарып, анга
кёргюзтгенди.
– Да муну андан бери, айтып къоймай,
неге букъдуруп тура эдинг менден? –
деп, ол, кесини кёкюрегине тартып,
къайынын къучакълагъанды.
– А-а, сиз а менден бек къоркъуп тура
кёре эдим. Да къалайды да
тынчлыгъынг-саулугъунг? Баям, менден
ёпкелеп окъуна тура болурса, алырын
алгъаны бла, бир да кёрюнмейди деп.
Кесинг да бизни къалай табып
келалгъанса?
– Аллахха шукур, бир да хатам жокъду.
Эгечлерими барын да эрге бергенме да,
энди аланы къалай, къайда
жашагъанларын бир билейим, киеуле
келмей эселе да, деп жайылгъанма да, эм
алгъа сизге келгенме. Артда уа бирси
эгечлерими излей айланырыкъма.
Киеу экинчи кюн къайыны келгенини
хурметине, битеу элни жыйып, той-сый
къурагъанды. Той, тохтамай, бир ыйыкъ
баргъанды. Жаш, бир ыйыкъдан сора:
– Энди тургъаным боллукъду. Кетейим,
бирси эгечлерими да излейим. Таныдым,
билдим сизни да къалай
жашагъаныгъызны, – дегенди.
– Угъай, тейри, алай къурлай кетиб’а
жарамаз. Бир кесек мычы, бир затчыкъла
элте бар, – деп, киеу къайынын
мычытханды.
Къайыны алай мычый тургъанда, киеу бир
заманда аны артмакъларын, алтын бла,
кюмюш бла толтуруп, атха жюклегенди.
– Къой, аланы манга керек жерлери
жокъду. Жюклесенг да, элтирик тюйюлме,
бош кюрешме. Андан эсе, сауутларымы
алышындырсанг сюерик эдим, – деп, жаш,
саугъаланы алыргъа унамай, къаты
болгъанды.
– Ай юйюнге, алышындырмай а, – деп,
къуш, чыгъарып, анга жаппа-жангы
сауут-сабала бергенди.
– Хайда, энди сау къалыгъыз. Таныдым,
келе-келе турурма.
– Хайда, ахшы жолгъа. Бизден да салам
айт эгечлеге, – деп, киеую, эгечи да
андан айырылгъандыла.
Жаш, ортанчы эгечини юйюн излей, бираз
баргъандан сора, жолуну аллы бла
кёнделен, алгъынча, ол агъач эчки
ётгенин кёрюп: «Бу жангы сауутладан а
къутулмазса энди», – деп, сауутларыны
хар бири бла атып кёргенди. Алай
болгъанлыкъгъа, алгъындан бир башха
тюрлю болмай, ол сауутладан тийген
окъла да бир жанына чартлап-чартлап
кетгендиле. «Жетип, уллу бичакъ бла да
бир урайым», – деп, аны бла да уруп
кюрешгенди. Ол жангы бичакъ да,
алгъыннгыча, бир жанына, «жынг» деп,
учхалап кетген болмаса, кесген эсде да
болмагъанды. Бу жол да саулай тутаргъа
кюрешгенди, алай, аны къолу
жетгенликге, эчки, бир жанына бурулуп
кетип, кесин тутдурмагъанды. Бир зат
эталмазын билгенден сора, жаш жолуна
кетгенди. Алайдан бираз озгъандан сора,
жол жанында къой кюте тургъан бир
къойчугъа тюбеп:
– Ой, кёп болсун, алан! – дегенди.
– Ой, сау бол, сау кел, жууукъ бол
къошха.
– Угъай, жууукълу бол, жууукъ бола
турургъа мени бусагъатда заманым
жокъду. Алай, былай-былай чыкъгъанма да,
ортанчы эгечими юйюн излей, сен аланы
таныгъан иш эте болурмуса? – деп
соргъанды.
– Да танымай а, мен аны эрини
къойчусума сора. Аны излей эсенг а, энди
кёп барлыкъ тюйюлсе. Ма бу кёрюннген
сыртны ары жанында бир эл барды. Ол элде
уа, аланы юй болмаса, шеша къалалы юй
жокъду. Ма ары барып къалсанг, эгечинги
анда табарыкъса.
– Ай, сау болгъун! Нечик иги болду санга
соргъаным! Алай эсе, хайда, энди хайыр
иш эт, мен а бара барайым.
– Ахшы жолгъа!
Жаш, къойчу юйретгенлей барып, шеша
къалалы юйню аллына жетип, алайда атдан
тюшюп, аны да такъгъычха тагъып, юйге
киргенди. Анда да ол, тамата киеуюню
юйюндеча, кёп отоула болгъаны ючюн,
ортанчы эгечини тургъан отоуун да,
жумушчулагъа сурамай, табалмагъанды.
Жаш, ортанчы эгечини отоууну эшигин
ачып, ичине атлагъанлай, эгечи, танып,
чабып къучакълагъанды, ийнакълагъанды.
– Къайдан чыкъдынг, къалай тапдынг? –
деп соргъанды.
– Да тапмай а, адам, излесе, тапхан
этгенди. Бир башха ишим болмай, ма сизни
къайда эм къалай жашагъаныгъызны бир
билейим деп айланама. Тамата эгечде да
болгъанма. Аланы юйлери да, ма сизни
юйюгюзча, шеша къалалы юйдю. Аллай
юйлери болгъанланы башха затлары да
анга кёре болур. Сау бир ыйыкъны ичинде
киеу мени тоюму-сыйымы этгенди. Кетип
тебирегенимде уа, атны артмакъларын
алтындан-кюмюшден жюклеп тебиреген эди
да, унамагъанма. Сизге келлигими айтхан
эдим да: «Бизден да къызыу салам айт», –
деп, бек къаты тилеген эдиле.
– Саламлары узакъ ёмюрлени болсун.
Экиси да алай сёлеше кетип, танг кесек
олтургъандан сора, бу эгечи да, тамата
эгечича, къарындашын эринден
букъдургъанды. Бир заманда, юйню башын
алыпмы кетеди деп, жел тауушха алдырып,
«шуу-шуу» этип, къуш къабы бла
келе-келип, ортанчы эгечини эри арбазны
аллына тюшгенди. Юйге кирип, отоуланы
биринде къуш къабын тешип, ариу,
чырайлы адам болуп, къатыны болгъан
отоугъа киргенди. Эшикден кире келип:
– Уф-уф-уф, бу адам ийис неди? – деп
соргъанды.
– Да адам ийис болуб’ а, не адам ийис
боллукъ эди, келсе, мени жангыз
къарындашым келлик эди ансы.
– Ай, ол келге эди ансы, битеу ырысхым
аны окъуна болгъа эди.
Къарындашыны юсюнден эрини тап ниети
белгили болгъандан сора, къыз:
– Да аллай бир тансыкъ болгъан эсенг
анга – ол а келгенди, – деп, барып,
къарындашын, бугъуп тургъан жеринден
алып келип, эрине кёргюзтгенди.
– Да мени быллай бир амалсыз этдире
турмай, андан бери айтып къойсанг эди
уа, – деп, киеу къатыныны къарындашын,
кёкюрегине тартып, тансыкълап
къучакълагъанды.
– Къалайды жашауунг-турууунг, къалай
да тапдынг бизни? – деп соргъанды ол.
Къайыны, бирсилеге айтханча,
жашауундан, не зат ючюн айланнганындан
хапар айтханды. Бу киеую да, къайыныны
келгенине хурмет эте, сау бир айны
той-сый этгенди. Анда бир ай тургъандан
сора, жаш:
– Энди боллукъду, кичи эгечими излейим,
– деп тебирегенде, киеу:
– Угъай, алай къурулай кетип къалыргъа
уа жарарыкъ тюйюлдю, бир кесек мычы да,
бир затчыкъла элте бар, – дегенди.
Къайыны алай мычый тургъанда, киеу бир
заманда къуру сыйлы затладан бир арба
жюклетгенди.
– Неди бу этгенинг? Манга къурай эсенг,
заманынгы керексиз оздурма. Аланы
манга кереги жокъду. Аны къой да,
табаллыкъ эсенг, мени сауутларымы
жангырт.
– Тапмай а, аланы уа бек жангыларын
берейим, – деп, киеу жаппа-жангы
сауутла чыгъарып бергенди.
Сауутланы алгъандан сора, жаш:
– Хайдагъыз, сау къала туругъуз, – деп,
атына миннгенди.
– Хайда, ахшы жолгъа бар, эгечибизге да
бизден салам айт, – деп, жашны эгечи да,
киеую да алай ашыргъандыла.
Жаш, алайдан узайгъандан сора, дагъыда,
алгъынча, жолуну аллы бла кёнделен ол
агъач эчки ётгенин кёрюп, жангы
сауутлагъа къармашып, хар бири бла
атып, уллу бичагъы бла да уруп, бир зат
эталмагъанды да, жолуна андан ары
кетгенди. Кете барып, жол жанында бир
къуш сюрюуню кюте тургъан бир кишиге
тюбеп:
– Ой, кёп болсун! – дегенди.
– Ой, сау бол, сау кел, къошха жууукъ
бол.
– Угъай, «сау бол, жууукъ бол» бола
турургъа заманым жокъду. Алай,
былай-былай айланама да, – деп, кичи
эгечини юйюн излей баргъанын айтханды.
– Да аны юйюн излей эсенг а, энди кёп
барлыкъ тюйюлсе. Ма бу кёрюннген сыртны
ары жанында тала барды. Таланы ары
жанында уа – эл. Ол элде шеша къалалы
жангыз бир юй сюеледи. Ма олду сени кичи
эгечинги юйю. Мен кесим да аны эрини
къуш сюрюучюсюме. Бу мен кютген къушла
аныдыла.
– Алай эсе, хайда, сау къала тур. Мен
кетейим жолума.
– Хайда, ахшы жолгъа.
Жаш, ол къуш сюрюучю юйретгенча, барып,
излеген юйюн табып, атдан тюшюп, атын ат
такъгъычха тагъып, ол юйге киргенди.
Анда да, бирси эгечлериндеча, асыры кёп
отоу болгъандан, эгечини тургъан
отоуун, адамлагъа сурамай, табалмагъан
эди. Эшигин ачып, ичине атлагъанда, кичи
эгечи, къарындашын тансыкълап, аллына
чапхан эди. Экиси да, тансыкълашып, кёп
сёлешгенден сора, кичи эгечи, бирси
эгечлерича айтып, къарындашын эринден
букъдургъанды. Бир заманда жашны гитче
киеую, бирси киеулерича, юйню башын жел
таууш этдирип, къуш къабы бла уча келип,
арбазына къоннганды. Юйге кирип, къуш
къабын отоуларыны биринде тешип,
къатыны тургъан отоугъа ариу сыфатлы
адам болуп киргенди да, эшикден кире
келгенлей:
– Уф-уф-уф, не адам ийисди бу? – дегенди.
– Да не адам ийис боллукъ эди, мени
жангыз къарындашыммы келлик эди?
– Ай, ол келге эди ансы, анга сыйгъа не
къоранч этсем да, кёлюме жетмез эди.
– Да алай эсе, ол а келгенди, – деп, къыз
къарындашын, бугъуп тургъан жеринден
чыгъарып, эрине кёргюзтгенди.
Киеу да, къайын да тансыкълашхандыла.
Эрттенликде бу киеу да, бирсилеча, аны
хурметине той-сый къурагъанды, битеу
элни жыйып. Бу той-сый да бир ай
баргъанды. Бир айдан сора жаш:
– Энди тургъаным боллукъду, бу эгечими
да къайда, къалай жашагъанын билдим,
кетейим, – деп, жол кёл алгъанды.
– Угъай, алай къурлай чыгъып кетерге
жарарыкъ тюйюлдю, бир кесек сабыр эт да,
бир затчыкъла ала бар, – дегенди киеу.
Жаш сабыр этгенди бир кесек.
– Не болду бу? – деп, ары-бери
къарагъанында, киеу арбаны алтын бла
жюклей тургъанын кёрюп: – Неди бу
этгенинг? Быланы манга деп къурай
эсенг, бош къыйналма. Аланы мен элтирик
тюйюлме. Андан эсе, табала эсенг,
сауутла бер. Сауутларым жарамайдыла.
Аладыла манга кереги.
– Сауутла тапхан а ишмиди, – деп, киеу,
чыгъарып, жаппа-жангы сауутла бергенди.
Сауутланы тагъып, атха да минип:
– Хайдагъыз, энди сау къалыгъыз, – деп,
айырылгъанды аладан жаш.
Алайдан бираз узайгъандан сора, бир
сыртны энишге, болгъанны тауушха,
дауургъа алдырып, бир айыу, бир бёрю
эмда бир тюлкю, даулашып, энишге
тигелеп келе тургъанларын эслегенди.
Ала да, жашны кёрюп, даулашларын сабыр
этип:
– Ыхы, энди адам улу келгенди, бизни
даулашыбызгъа ол тюз оноу этер, –
дегенлерин да жаш ангылагъанды.
Жаш да, ала таба барып, ала да жашны
аллына келе-келип:
– Ой, жол болсун! – дегенди айыу.
– Ой, сау бол! – деп жууаплагъанды жаш
да.
– Биз, бир затны юсюнден жарашмай,
ючюбюз да даулашып келе эдик да, сени
кёргенлей, сен бизни даулашыбызгъа тюз
оноу этерсе деп, сорургъа келебиз.
– Да айтыгъыз, не зат ючюн даулаша
эсегиз да, билгеними юйретирме.
– Ма биз ючюбюз тенг жюрютген бир
намазлыкъ, бир бёрк эмда бир къамичи
барды. Намазлыкъгъа минип, бёркню кийип
эмда къамичини да силкип, тебиресенг
жолоучулукъгъа, не адамны, не
хайыуанны, неда жаныуарны къатында
баргъанлыкъгъа, сени кёрмейдиле эмда
бек женгил жетесе барыр жеринге. Энди
бюгюнлюкде уа, айырылып, бизге аланы
юлеширге тюшгенди. Бирибиз намазлыкъ
мени болсун десе, бирибиз а угъай, ол
анга озгъан этеди, бёрк неда къамичи
азлыкъ этеди деп, аны ючюн даулашабыз
да, сен бир тюзюн айт, – дегенди айыу.
– Ол а алай къыйын зат тюйюлдю. Бек тап
оноуун этейим.
Жаш, ючюсюн да жардан атаргъа эсине
тюшюп, алагъа жетгинчиге жолда бир жар
кёрген эди да, былай айтханды:
– Энди мен намазлыкъны да, бёркню да,
къамичини да ма алайгъа салайым
(саллыкъ жери уа ол кёрген жарны
къыйырыды). Сиз а ючюгюз да тау тюбюне
барыгъыз да, ма ол жер таба айланып,
теппе-тенг чабып башлагъыз. Алгъа ким
жетсе, намазлыкъ аны болургъа
тийишлиди, аны ызындан жетгеннге уа –
бёрк, эм артда къалгъаннга уа – къамичи
деп, мен алай къарайма.
– Тюз айтаса, – деп, ючюсю да
тебирегендиле жаш кёргюзтген жерден
чабаргъа. Жетер жерлерине жетип, чабып
тебирегендиле. Чаба келип, эм алгъа
айыу жетип, намазлыкъ къоллу болама
дегенлей, къызыуун да, ауурлугъун да
тыялмай, жардан баштёбен болуп
кетгенди. Аны ызындан келген бёрю да,
тюлкю да, тюз аныча, жардан кетгендиле.
Аланы алайда даулашлары, жашаулары да
битгенди.
«Была уа ахшы затла болуп тюшгендиле
къолума», – деп, жаш намазлыкъны да,
бёркню эм къамичини да, алып,
артмагъына салгъанды. Алай бла, андан
ары жолуна баргъанды. Бу жол да анга
биягъы агъач эчки тюбегенди. Жаш, аны
алышындыргъан сауутлары бла атып,
бичагъы бла да кесип кюрешгенди, алай
болгъанлыкъгъа бу жол да бир зат да
эталмагъанды.
– Да энди уа сен менден къутулалмазса,
сени къаллай зат болгъанынгы билирча,
бек тап амал тапханма, – деп, жаш,
эчкиге кесин кёргюзтмей, ташагъа кетип,
артмакъларындан намазлыкъны да, бёркню
да, къамичини да алып, намазлыкъгъа
минип, бёркню кийип, къамичини уа бир
жанына силкип, кесин кёрюнмезча этип,
агъач эчкини къайры барлыгъын, ол не
тюрлю зат болгъанын билирге деп,
ызындан тебирегенди. Атын а бир жерде
тагъып къойгъанды.
Эчки, жюрюй кетип, бир къалын агъачны
ичи бла барып, анда бир къошха киргенди.
Жаш да, кеси кёрюнмез болгъаны себепли,
аны ызындан атлагъанды. Къошха
киргенлей, ол эчки, сыфатын
тюрлендирип, бир бек ариу къыз
болгъанды. Жаш, аны кёргенде, сейир
этгенди. «Не ариу затды бу!» – деп,
сукъланнганды.
Къызны къарт анасындан сора къошда
адам жокъ эди. Ол къошха киргенде, анасы
анга:
– Къайда айландынг быллай бир? – деп
соргъанды.
– Бир кесек солуюм да, артда мен санга
сейирлик затла айтырма.
Къыз, ашагъан да, ичген да этгенден
сора, анасына:
– Ай, анам! Ай, мен бир жигит жашха тюбеп
турдум да. Мен алыкъа андан батыр, андан
жигит кёрмегенме. Адам улу болуп, атда
мен алай къаты чапхан да кёрмегенме.
Хар тюбегени сайын, мени эчки сунуп,
сауутларындан ата эди, къуууп, жетип,
бичагъы бла ура эди. Алай мени терим
къаты зат бла тышланнганы ючюн, бир зат
эталмай эди ансы. Керти эчки болуп
тюбеген аны аллындан бир да
къутулаллыкъ тюйюлдю. Кеси уа – бир
чырайлы жаш. Игисагъан, ол мени
къарындашым болуп къалса эди.
– Сени къарындашынг болмагъы эди да,
мени киеуюм болгъу эди, –
дегенди анасы.
Анасы алай айтханына къыз, жукъ айтмай,
тынгылап къойгъанды.
Жаш анасыны бла къызны бу хапарына
тынгылап тургъанды.
– Барчы, энтта да тюберик эсенг ол
жашха! Тюбегенлей: «Анам чакъырады
сени», – деп, бери алып кел.
– Бусагъат, – деп, къыз, биягъы эчки
сыфатха кирип, къошдан чыкъгъанды.
«Алай а болгъу эди», – деп, жаш да,
кесине тюбетирге сюйюп, къызны ызындан
чыкъгъанды. Къызны барлыкъ жолун билип,
кёрюнмей, андан эсе алгъа озуп, атын
къойгъан жерине жетгенди. Былайда жаш,
къыз жетгинчи, намазлыгъын, бёркюн эм
къамичисин да артмакъгъа салып,
кёрюнюрча болуп, атыны иери бла
кюрешген кибик эте, юсюн сыйпай, жубана
тургъанды. Къыз бир заманда, жетип:
– Ой, жол болсун, ахшы улан! – дегенди.
– Ой, сау бол, сени да болсун жолунг!
– Мени анам къонакъгъа чакъырады сени.
– Не этеди мени?
– Билмейме не эте эсе да. Кеси айтыр не
этеригин.
– Да угъай демейме. Жюр, барайыкъ, –
деп, жаш, атына минип, къызны ызындан
тебирегенди.
Къыз, бара кетип, биягъы къошха
киргенди. Жаш да, атдан тюшюп, атын ат
такъгъычха тагъып, къошха кирип:
– Ой, къош къолай болсун! – дегенди.
– Ой, сау бол! Жууукъ бол! – дегенди
къызны анасы.
Жашны, сыйлы къонакъча кёрюп,
олтуртхандыла. Болгъан
затчыкъларындан къыз, ашарыкъ
жарашдырып, жашны аллына салып,
сыйлагъанды. Жашны сыйлагъандан сора,
къызны анасы жашха:
– Балам, бу аман къыз бюгюн, айлана
кетип, келгенинде: «Ай, анам, мен, мындан
кетгенли, бир жигит жашха тюбедим, –
деп, сени жигитлигинги айтып:
«Игисагъан, ол мени къарындашым болуп
къалса эди», – деп, сукъланнганда, мен
а: «Ай, ол сени къарындашынг болмагъа
эди да, мени киеуюм болгъа эди», –
дегенме. Ма аны ючюн чакъыргъанма сени,
– дегенди.
– Да жарата эсегиз, болайым. Угъай
демейме.
Жаш, алай бла, къатынны къызын алып,
анга киеу болгъанды. Жашауун да анда
тохташдыргъанды.
Жаш, киеу болгъандан сора, къайын анасы
анга былай билдиргенди:
– Биз, бир жукъласакъ, уянмай юч кюн
турабыз, уянсагъ’а, жукъламай юч кюн
турабыз. Сизде аллай зат болмаз. Аны
себепли сен, аллай бир жукълаялмай,
уянып, эригирге къалсанг, мени арлакъда
он отоулу юйюм барды да, бу къыйырдан
башлап, тогъуз отоуну да ач да, ичинде
болгъан хазналаны кёр. Алай, не да
болсун, ол къыйырда онунчу отоуну уа
ачма, – деп, ачхычланы киеуюне
бергенди.
Жукълар кезиу жетгенде, ючюсю да
жукъларгъа жатхандыла. Киеу,
мардасындан артыкъ жукълаялмай,
къопханды. Кесинлей отоуда тура кетип,
эрикгендди да, сора: «Бир къарайым, не
хазналары бар эсе да быланы», – деп,
эшикге чыгъып, ары-бери къарап, ол он
отоулу юйню табып, къайын анасы айтхан
жанындан ачып башлагъанды.
Биринчи отоугъа къарагъанында – жаз
башы ишле, экинчисине къарагъанында –
кюз ишле, ючюнчюсюн ачханда – кюз арты
ишле бара. Тёртюнчюсюн ачханда уа,
къышны бораны, сууугъу кёрюннгенди.
Бешинчиден башлап, тогъузунчу отоугъа
дери уа – кёп тюрлю хазнала.
Отоулагъа къарап бошап, олтура кетип,
дагъыда эрикгенден сора:
– Не боллукъ эсе да, бу онунчу отоугъа
да бир къарамай къоймам, –
деп, жаш онунчу отоуну да ачханды.
Ачып къарагъанында уа – тогъуз башлы
эмеген сынжыр бла байланып тура эди.
Эмеген да, аны кёрюп:
– А, маржа! Адам улу, ол эшик артында
агъач сибиртгини ал да, мени сыртымда
битлерими бир сыйпа, – дегенди.
Жаш, агъач сибиртгини алып, эмегенни
сыртын сыйпай киргенди да, уруп, бир
башын кетергенди. Бир башы кетгенликге,
анга бир зат да болмагъанды. Дагъыда:
– А маржа! Алайда ол чыккырда бозадан
ал да, бир ичир, – деп тилегенди эмеген.
Жаш, анга бозадан ичиргенди да, экинчи
башын да кетергенди. Ол заманда эмеген,
кючю бла кесин бир жанына уруп,
сынжырларын да юзюп, жашны да тутуп,
тюйюп, эринин-бурунун къаннга бояп,
эсин аудуруп, тургъан жеринден къачып
чыгъып, жашны къатынын да урлап, учуп
кетгенди.
Къызны анасы, уяныр заманы жетип, уянып,
къобуп, тёгерекге- башха къарагъанында,
не къызын, не киеуюн кёрмегенди.
«Отоулагъа кирип ишми айлана болурла?»
– деп, къыйырдан тутуп, къарай
баргъанында, къызын кёрмегенди, киеую
уа ол ачма деген онунчу отоуда,
эрини-буруну къаннга боялып, жыгъылып,
эмеген да, ычхынып, кетип тура эди.
Къатын, сормагъанлай, къызын эмеген
алып кетгенин билгенди.
– Ай, ауурунгу алайым! Мен санга бу
отоуну ачма деген эдим да. Быллай иш
болурун биле эдим. Бу отоуну эшиги
ачылса, палах келлигин айтхан эдим
ансы. Сени сюймегенденми айтхан
суннган эдинг? Сюймесем, чакъырып, киеу
да этмез эдим. Энди уа, кёремисе,
кесинги да, мени да эшиклерибизни
жапдынг, отубузну ёчюрдюнг да къойдунг.
– Да мен къайдан биллик эдим алай
боллугъун?! Айтып къойсанг эди уа, ол
отоуну ачсам, быллай къайгъыла
боллугъун.
– Да айтмагъаным ючюн – мен терсме.
– Аны тургъан жерин а билемисе? – деп
соргъанды жаш къайын анасына.
– Да аны уа билеме, алай билгенден не
хайыр? Аны жер тюбюне кирген бир тешиги
барды да, ол, ары бир кирсе, жерни жети
къатысына тюшеди. Ары барыргъа уа сени
къайдан къолунгдан келсин?
– Хо, сен бир кёргюзт манга ол не тешик
эсе да. Тюшалсам – тюшерме, тюшалмасам
– къалырма. Не – ёлюу, не – аны табыу.
– Да кирген а ма былайгъа кириучюдю, –
деп, къайын анасы, киеую къызын
табарыгъына ийнанмаса да, аны тешик
болгъан жерге келтиргенди.
Жаш, намазлыкъгъа да минип, бёркню да
кийип, къамичисин да бир жанына силкип,
кесин кёргюзтмей, къатынын излей, ол
тешикге тюшгенди. Къарап-къарагъынчы,
жерни жети къатысына жетгенди.
Къатынын да анда жунчуп, аман болуп
тургъанлай тапханды. Къатыны, эрин
кёрюп, аллына чабып, тансыкълап,
сейир-тамашагъа къалгъанды.
– Къалай келалдынг бери? Сен, мени
мында тапхан, къанатлы болуп, кёк
булутлагъа кирсем да, табарса, – деп,
къууаннганды.
– Да адам, нени излей эсе да, аны табады.
Энди сен эмегенни жаны къайда
болгъанын бил. Андан сора, иш къыйын
болмаз, – дегенди эри. – Жаны къайда
болгъанын айтдырыр ючюн, ол келгенде,
сен кесинги мудах кёргюзт. Аллай
халинги кёрсе, ол: «Нек мудахса?» –
демей къоймаз. Сен а: «Мудах болмай не
этейим? Сен айланаса, жюрюйсе,
сюймегенлеринг кёпдюле, бирле бир зат
этерле деп, анга къоркъама. Жанынгы
къайда болгъанын билирге сюеме, сен а
аны манга айтмайса да, ма аны ючюн мудах
болама», – де, – деп юйретгенди.
Къатыны ол оноуну къабыл кёргенди. Ала
оноу этип бошаргъа, эмегенни келген
тауушу эшитилгенди. Аны эшитгенлей,
жаш, биягъы, намазлыкъгъа минип, бёркню
кийип, къамичини да бир жанына силкип,
кесин кёрюнмезча этип, эмеген бла
къатыныны этер ушакъларына
тынгыларгъа хазыр болгъанды. Къатын а
мудах халли этгенди кесин.
Эмеген, юйге киргенде, къатынны
мудахлыгъын кёрюп:
– Нек мудахса? – деп соргъанды.
Къатын да эри юйретгенча айтханды.
– Да мени жаным а къайда боллукъду? Ма
алайда эшик артында сибиртгиде турады,
– деп, кюлгенди эмеген.
– Алай эсе, ахшыды. Иги болду айтханынг.
Энди бир кесек эт келир манга. Кёремисе,
мен, аны юсюнден асыры сагъыш этгенден,
бек аманнга кетгенме.
Экинчи кюн биягъы эмеген
жолоучулукъгъа кетгенди. Эмеген
кетгенлей, къатын да, аны эри да оноугъа
киргендиле.
– Эмеген, мени жаным ма алайда эшик
артында сибиртгидеди деп, тюзюн
айтмагъанды. Анга тюзюн айтдырыр ючюн,
ол келгинчиге, сибиртгини, ал да, алтын
бла, кюмюш бла тышлап, омакъ этип, тюз ол
кире келгенлей, кёзлери анга илинирча,
туура жерге сал. Эмеген, кире келип, аны
кёрюп: «Не затды бу?» – деп сорса, сен а:
«Да ол а сени жанынгды. Мен сени жанынгы
алай эшик артына атыпмы турлукъ эдим?
Аны тийишли жери былайыды деп, андан
салгъанма», – де, – деп юйретгенди эри.
Ингир бола, эмегенни келе тургъан
тауушу эшитилгенде, къатынны эри,
намазлыкъгъа минип, бёркчюгюн да кийип,
кесин кёрюнмезча этип, эмеген бла
къатынны этерик ушакъларына бу жол да
тынгыларгъа хазыр болгъанды. Эмеген
бир заманда, мурулдап, эшикден кире
келип, тюз кёз туурасында алтын бла,
кюмюш бла омакъ тышланнган сибиртгини
кёрюп:
– Не этгенингди бу уа? – дегенди.
Къатын анга жууабын эри юйретгенлей
айтханды.
– Сен а, харип, мен не зат айтсам да,
ийнанып къаллыкъ кёреме. Ой тели,
андамыды да мени жаным?! – деп кюлгенди.
– Мени жаным бек терендеди, сен, манга
бирле бир зат этерле деп, бир да
къоркъма.
– Да мен а неден биллик эдим? Сен манга
ётюрюк айтмазса деп, ийнандым да
къалдым.
– Тюзюн билирге сюе эсенг, мени жаным
ма ол жерде, ол жерде бир тенгиз барды.
Ол тенгизни тюбюнде тал чыбыкъла
бардыла. Аладан ючюсюн алып, юч садакъ
окъ этип, биринчиси бла мени урсала –
манга ауруу тиерикди, экинчиси бла
урсала – мен къыйын саусуз боллукъма,
ючюнчюсю бла урсала уа – ёллюкме. Ма ол
тенгизни къатында бир сарыуек жатады
да, ол, алайда тёгерекде болгъан
биченни ашап, суусапха уа тенгизни
ичеди. Тенгизден ичеме деп, ичине
тартып, уртлап башласа, тенгизни тюбю
ачылады, жутуп, тылпыуун тышына
бошласа, тенгиз жангыдан толады. Ма ол
ичине тенгизни тартып башлагъан
заманда, тылпыуун бошлап, тенгиз
толгъунчуннга дери, ким ол тал
чыбыкъладан ючюсюн алып, садакъ этип,
мени урса, аны къолундан келликди мени
ёлтюрюрге. Алай аны этерге уа кишини
къолундан келлик тюйюлдю. Ма андады
мени жаным, – дегенди эмеген.
– Да ол чыбыкъланы алыргъа уа кимни
къолундан келликди? Бир кишини да
угъай, – деп, къууаннганча этгенди
къатын.
Эрттенлик болгъанда, эмеген дагъыда
кетгенди жолоучулукъгъа. Ол кетгенлей,
къатын бла эри ушакъ этип
башлагъандыла.
– Да эшитдинг айтханын. Баям, бу жол а
тюз айтханнга ушайды. Къолунгдан
келлик эсе, ол айтхан жерге барып, тал
чыбыкъланы тенгиз тюбюнден алып,
садакъ окъла эт. Сора эмеген жанын
къаты сакъласын бизден, – дегенди
къатын.
– Ахшы, алай эсе, мен ары бир барайым,
мажараллыкъ эсем. Хайда, сау къал, –
деп, жаш биягъы намазлыкъгъа минип,
бёркню да кийип, къамичини да силкип,
мычымай, жер башына чыкъгъанды.
Къызындан да, киеуюнден да бир тюрлю
хапар билмей, юйде къуру кесинлей
тургъан къарт къатын: «Энди мен
экисинден да бошадым да къалдым. Ой мен
харип, мен жарлы, къайры къара жерге
кирейим?» – деп, асыры кёп жилягъандан,
кёзлери сокъур болургъа жетген эдиле.
Жаш, сарыуек болгъан жерге келип,
намазлыгъындан алыкъа тюшмей, бёркню
да кийип, кесин сарыуекге кёргюзтмей,
ол тенгизни къачан ичип башларыкъ
болур деп, сакълагъанды. Аз-кёп
сакълагъан эсе да, ким биледи. Сарыуек
тенгизни ичип башлагъанда, тюз
тенгизни тюбю ачылгъанлай, кесини
мыллыгын ары атып, жаш тал
чыбыкъчыкъладан ючюсюн кесгенди.
Сарыуек, тенгизни ичине жутхандан сора,
тылпыуун тышына бошлагъанды да, тенгиз
биягъы суудан толуп башлагъанды. Жаш
артха, жер башына, чыгъып келе
тургъанлай, тенгиз да толкъунлары бла,
жетип, аркъасындан уруп, жашха жер
башына чыгъаргъа болушханды.
– Энди бир зат болур, – деп, къууанып,
жаш, тал чыбыкъладан юч садакъ окъ,
садакъ да ишлеп, ол намазлыкъгъа да
минип, бёркюн да кийип, къамичисин да
силкип, къарап-къарагъынчы жер тюбюнде
сакълап тургъан къатынына табылгъанды.

Къатын эри ишин мажаргъанына бек
къууаннганды. Аны ёлтюрюр амал тапханы
себепли, къатынны эри энди эмегенден
букъмагъанды. Къатын да, эри да алай,
эркин олтуруп, ушакъ эте тургъанлай,
эмеген, мурулдап, эшикден кире келип,
къатынны эрин кёргенде, чабып,
малтаргъа умут этгенди. Алай жаш, андан
эсе терк болуп, садакъ окъну эмегенни
мангылайына ургъанды. Эмегеннге
олсагъат ауруу тийгенди да, ол къатынны
эрине бир зат да эталмагъанды. Жаш
дагъыда экинчи садакъ окъ бла ургъанды
эмегенни мангылайына. Эмеген къыйын
саусуз болгъанды. Ючюнчю садакъ окъ бла
уа, кёп термилте кетип, алай уруп
ёлтюргенди жаш эмегенни. Алай бла,
эмегенден бошап, болгъан затчыкъларын
да алып, экиси да, намазлыкъгъа минип,
бёркню да эри кийип, къамичини да
силкип, жер башына чыгъып, юйлерине
келгендиле. Келселе – къарт аналары,
аманнга кетип, сокъур болургъа жетип
тура эди.
Къарт аналары да, бир да билмей
тургъанлай, къызы бла киеую келип
къалгъанларын кёргенде, тирилип, чабып,
экисин да кезиу-кезиу къучакълай:
– Ой мен сизден алгъа ёлейим, сизге
къатайым, – деп тансыкълагъанды,
ийнакълагъанды.
– Ма-а, ийнанмай эдинг да къызынгы
табарыгъыма, – дегенди киеу.
– Ийнаныргъа ушашлы тюйюл эди сора уа.
Сен а кертда батыр кёреме.
– Эмегенни энди бери къайтып келмезча
этгенбиз. Сен аны ючюн къоркъуусуз бол.
– Ай сау болгъун а, не ахшы этдинг,
Аллах хакъына! Жашауунг, саулугъунг
узакъ ёмюрлени болсун.
Жаш былайда ол къарт къатынны агъач
эчкиге бурулушуп айланнган къызы бла
ашап-жашап къалгъанды.
ЁКСЮЗ ЖАШ БЛА АКЪ ТАЙ
Эртте-эртте бир къарт кишини, къатыны
ёлюп, жангыз жашчыгъы къалгъанды. Ол
киши экинчи да къатын алгъанды. Киши
бла къатын жашай кетгендиле да, жашчыкъ
беш жыл окъугъандан сора, атасы анга:
– Иги окъусанг, тай алып берликме, –
дегенди.
Жашчыкъ, иги окъугъанды да:
– Хар кимни да атлары барды, мени уа
жокъду, – деп, атасына акъ тай
алдыргъанды.
Ол жашчыкъ, медиреседен келсе, бек
алгъа тайгъа барып, аны жумушун тынгылы
этип, алай ашаучу эди ашын. Жашны ол
тайчыкъ бла кюрешгенин ёге анасы бир да
сюймегенди.
Жашай баргъанда, жашны окъутхан молла
киши бла аны ёге анасы, танышып, тос
жюрюп башлагъандыла. Кёп заманны
сагъыш этгендиле ала, жашчыкъны
ортадан кетерир амал излеп.
– Муну кетерсек, киши да биллик тюйюл
эди бизни бу халибизни, – дегендиле.
Сора эфенди айтханды:
– Мен санга ёлюр от берейим да, сен аны
жашха ашат.
Жаш медиреседен келир заманнга къатын,
хычинле этип, биринчи хычиннге от
салып, жашны сакълай эди. Жаш, келип, бек
алгъа атына баргъанды. Тай, мудах болуп,
салгъан ашын да ашамай тура эди. «Бу нек
ашагъан болмаз?» – деп, жашчыкъ атны
суугъа элтгенди. Тай, асыры мудахдан,
суу да ичмегенди. Къайтып келип,
жашчыкъ тайын баугъа такъгъанды да,
кеси да мудах болуп олтургъанды. Ол
заманда тайчыкъ, тилленип, сёлешгенди:
– Мени бир къыйнагъаным да жокъду.
Эфенди бла ёге ананг сени ёлтюрюрге
хычиннге ёлюр от салгъандыла. Сен,