Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 44

оноулашханды. Тойгъа аланы аталары да
барлыкъ эди, алай ол да тебирегенлей,
анасы:
– Кече, кесинги къыйнап, не затха
айланаса, андан эсе, жат да жукъла,–
деп, аны барыргъа къоймагъанды.
Жашы жатып жукълагъанлай, ол, аны
кийимлерин да кийип, тойгъа
ашыкъгъанды. Ол келирге той къыстау
бара эди.
Къатын, Хызырны кёрюп, анга сюймей
къарагъанды. Аны къатына барып:
– Хызыр, юйюнгю таплыгъына дау жокъду,
алай бу кёлюнгде алтын чабакъла
болсала уа, бек иги боллукъ эди, –
дегенди.
Хызыр а, сейирсинип:
– Да аллай чабакъла уа къайда бардыла
да? – деп соргъанды.
– Айхай, бардыла! Ма ол жерде, ол жерде,
къызыл тенгизден ётюп, мияла тау барды.
алтын чабакъла аны ары жанындадыла, –
деп юйретгенди къатын.
Той бошалгъанлай, атха минип, Хызыр
къызыл тенгизге жетгенди. Тенгиз
жагъада аны къайыкъчы киши сакълап
тура эди.
– Ма бу къамичини ал. Тенгизден
ётгенлей, мияла тауну муну бла ур. Сора
санга минер тапкала болурла, ала бла
ары жанына ёт да, терек бурууну ичинде
кёл болур, ол кёлде уа алтын чабакъла
жюзе тургъанын кёрюрсе. Сен а, алагъа
тиймей, кёлню сууундан бу аякъ бла бир
алып, артынга къарамай, терк къайт, –
деп юйретип, киши жашха къамичини,
агъач аякъны да бергенди.
Хызыр хар нени да ол айтханлай этгенди:
барып, мияла тауну къамичи бла
ургъанды, тапкала бла ары жанына
ётгенди. Терек бурууну ичинде кёлде
алтын чабакъла жюзе. Терк окъуна суудан
аякъны толтуруп, артха къайтханды да,
келгенди биягъы кишиге. Ол а:
– Юйге баргъанынглай, бу сууну кесинги
кёлюнге къуй да, къайгъырмай, жат да,
жукъла, – дегенди.
Хызыр ол айтханлай этгенди.
Эрттенликде, барып, кёлюне къараса –
анда алтын чабакъла жюзе тура эдиле!
Къууаннгандан, не этерге билмей, Хызыр,
чабакъланы ариулукъларына къарап,
тоялмай эди. Олсагъатдан окъуна жаш
уллу той этгенди. Битеу ханланы
жыйгъанды. Биягъы жашны атасы да
келирге керек эди. Алай аны анасы,
биягъы:
– Къой, кече айланып не этесе, кесинги
къыйнама, – деп, жашны, ашына
жукълатыучу дарман къуюп, жукълатып,
тойгъа уа, аны кийимлерин кийип, кеси
кетгенди.
Барса, той – аллыннгыдан да иги той.
Къонакъла битеу кёз къаматхан ариу
чабакълагъа сейирсинип къарай эдиле.
Биягъы къатын, Хызырны къатына барып:
– Бу бек сейирликди, алай энди кёл
ортасында жырлаучу алтын терек болса
эди, бу алтын чабакъла жырлап турлукъ
эдиле, – дегенди.
Хызыр, сейирсинип:
– Да аллай терек бармыды да? – деп
соргъанды.
– Хау, болмай а! Ма ол мияла тауну ары
жанында бир уллу алтын терек барды. Ол
хар заманда жырлап турады, аны келтир,
– дегенди къатын.
Хызыр экинчи кюн, биягъы къайыкъчы
кишиге баргъанды да, хапарын айтханды.
Киши уа:
– Ма бу къамичини ал да, мияла къаягъа
жетгенлей, аны бла ур. Сора бир уллу юй
ачылыр. Юйде бир къара киштик барды.
Анга эс бурмай, ётюп кет. Арлакъ барсанг
– алтын терек кёл ичинде жырлай
тургъанын кёрюрсе. Сен а, бир затха да
эс бурмай, аны бир бутакъчыгъын
сындырып алып, артха къайт, – деп,
биягъы къамичини бергенди.
Хызыр хар нени ол киши айтханлай
этгенди. Терекни бир бутакъчыгъын
сындырып алып, биягъы кишиге келгенди.
– Энди уа бутакъчыкъны, элт да, кёлню
ортасына ат, эрттенликде уа ол уллу
терек болуп турур, – дегенди киши
Хызыргъа.
Хызыр ол айтханлай этгенди.
Эрттенликде туруп, къараса – кёлню
ортасында уллу алтын терек чабакълагъа
жыр айта тура эди. Ол кюн окъуна жаш,
битеу халкъны жыйып, той этгенди.
Биягъы къатын жашына жукълатыучу
дарман берип, тойгъа уа, аны кийимлерин
да кийип, кеси келгенди. Келсе – бир да
болмагъан айтхылыкъ той бара. Кёп
ашарыкъла, къызыу тепсеу – несин
айтдыраса! Сора биягъы къатын, алтын
терекни кёрюп, Хызыргъа:
– Бу бек сейирликди, айтыуум жокъду,
алай энди санга кереги бир алтын
чыпчыкъды. Ол а биягъы мияла тауну ары
жанындады, – дегенди.
Той бошалгъанлай, Хызыр, биягъы къызыл
тенгизге барып, кишиге хапарны
айтханды. Алай бу жол киши:
– Боллукъду, жашы, байлыгъынг. Къой,
барма энди – ишинг тапсыз болур, – деп
тилегенди.
Алай Хызыр унамагъанды.
– Энди, бир да болмай эсе, сен бу
къамичи бла биягъы мияла тауну ур.
Ургъанлай, бир уллу юйню ичине тюшерсе.
Биринчи отоуда къара киштик санга
адамча сёлешир, алай сен анга эс бурма.
Экинчи эшикден ёт да, ючюнчю эшикни
ачып, ары кир. Кирсенг, отоуну ортасында
алтын четенде алтын чыпчыкъ болур. Ол
кече ортада жукълап болур, сора танг
атаргъа, уянып, четенден чыгъып,
ары-бери учар. Ол заманда сен анга
тийме, арыма къой да, алай тут, – деп,
киши жашха къамичи бергенди.
Хызыр ол киши айтханланы барын да
этгенди. Ючюнчю эшикни ачып, кирип
баргъанды. Алтын четенде алтын
чыпчыкъны кёргенди. Танг атаргъа
чыпчыкъ, уянып, четенден чыкъгъанлай,
чыдаялмай, чабып, Хызыр чыпчыкъны
тутханды. Олсагъатдан чыпчыкъ жокъ
болгъанды. Хызыр да таш болуп
къалгъанды.
Юйде уа сакълайдыла Хызырны. Бир-эки
кюн ётгенден сора, Хызырны эгечи
Халимат тенгиз жагъада биягъы кишиге
келгенди.
– Ма бу къамичи бла ол юйде ташланы
урсанг, къарындашынг ташдан адам болур,
– дегенди киши къызгъа.
Халимат хар нени ол айтханлай этгенди.
Чыпчыкъны, арымагъа къоюп, тутханды.
Къамичи бла юйде болгъан ташланы ура
кетгенди да, Хызыр сау болгъанды. Эгеч
бла къарындаш, юйлерине къайтып, уллу
той этгендиле. Алтын чыпчыгъ’а терекге
тюрлю-тюрлю жырланы айтып, аны да
жырлата эди. Бу тойгъа Хызыр бла
Халиматны аталары да келгенди. Ол
Хызырны боюнунда – алтын, Халиматны
боюнунда уа –
кюмюш мынчакъланы кёргенлей окъуна,
аланы кимле болгъанларын билгенди. Ала
бир бирлерин жиляп къучакълагъандыла.
Эгизлени анасы битеу хапарны айтханды.
Жаш анасын чакъыртханды. Жыйылгъан
халкъ къатынны, аман ишлери ючюн, элден
къыстатханды.
Хызыр бла Халимат аталары-аналары бла
тынч-ырахат ашап-жашап къалгъандыла.
ЖЕТИ КЪАРЫНДАШ
Эртте-эртте жети къарындаш
болгъандыла. Ала бек уста мараучула
эдиле. Аланы аталарына ёлюм ауруу
тийип, ол алагъа кюнчыгъыш жанына
бармагъыз деп, осуят этип, ёлгенди.
Жашланы юч таматалары бирге, къалгъан
тёртюсю да бирге жюрюгендиле. Юч тамата
къарындаш уугъа кюн батхан жанына
жюрюп болгъандыла. Бир жол ала ол
жанында кёп айланнгандыла, алай жукъ
тапмагъандыла. Сора аладан бирлери:
– Бу бийик сыртдан ол кюн чыкъгъан
жанына бир къарайыкъ, –
дегенди.
Бирси къарындашлары:
– Атабызны осуятын бузмайыкъ,–
дегендиле.
– Охо, не боллукъду, бу сыртдан
къарагъанлыкъгъа? – дегенди дагъыда
бирлери.
Барысы да, сыртха чыгъып, энишге
къарасала, анда кёп малла кёргендиле.
Энишге тигелеп барып, бир эчкини тутуп,
сойгъандыла да, алайда биширип
ашагъандыла. Кеч болгъанда, бир таууш
эшитгендиле:
– Хей, адам улула, мени жериме келип,
малымы нек ашадыгъыз? –
деп. – Мен сизни ёлтюрейимми огъесе
турушугъузлай ташмы этип къояйым?
Жашла, асыры абызырагъандан, не
айтыргъа билмегендиле. Алайда ючюсю да
сын болуп къалгъандыла.
Къалгъан тёрт къарындаш а, бир буу да
ёлтюрюп, юйлерине келгендиле. Аналары:
– Къалгъанларыгъыз а къайдады? – деп
соргъанды.
Ала билмегендиле. Сора аналары,
келтирген бууларына да къууанмай:
– Къарындашларыгъызны табыгъыз, – деп
ийгенди аланы.
Жашла чыгъып кетгендиле. Излегендиле,
тапмагъандыла, кюн чыкъгъан жанына уа
бармагъандыла. Къарындашларындан бири:
– Кюн чыкъгъан жанына кетген
болурламы? – деп, бийик сыртха чыгъып,
къарагъанды.
Не этерик эдиле, къарындашларын тапмай
амаллары жокъ эди, ала да, аталарыны
осуятын бузуп, сыртдан энишге
тигелегендиле. Тюшселе –
юч къарындашлары да таш болуп сюеле
эдиле. Жашла ол ташланы къатларында
тохтагъандыла. Кечени бир заманында
биягъы таууш эшитилгенди:
– Хей адам улула, сиз мени малыма,
жериме нек келдигиз? Мен сизни бу
сынлагъамы къошайым огъесе кюл-кёмюрмю
этейим? – дегенди.
Ала да абызырап къалгъандыла.
Юйде аналары уа жашларыны
келмегенлерине жарсыгъанды. Сора аны
эсине бир терен уру къазаргъа тюшгенди.
Алтын берип, уру къаздыргъанды. Аны
башында бир тешик къойдуруп,
къалгъанын жапдыргъанды. Уругъа,
киштик, макъа, ит болса да, тапханын
атханды да, аны толтургъанды. Анга да от
салгъанды, жандыргъанды. Аланы
ийислеринден кёкде, жерде да киши чыдап
болалмагъанды. Бир заманда кёкден бир
таууш келгенди:
– Бу ийисни кетер. Сен аны кетерсенг,
жети жашынгы да сау этерме неда аланы
багъасы бир жаш берирме, – деп.
Къатын: «Энди жети жашны кёргенме, ала
ючюн бериллик жашны да бир кёрейим», –
деп сагъыш этгенди. Алай тургъанлай,
аны къатына бир алма тюшгенди. Ол аны
ашагъанды эмда анга сабийден ауурлукъ
тюшгенди. Заманы жетгенде, къатын улан
тапханды. Жашны атына Алма улу деп
атагъандыла. Жаш бир жыл ёсеригин бир
айгъа ёсгенди. Алай бла, он жылы
толгъанды. Бир жол улан, къоншу
сабийлери бла ашыкъ ойнай кетип, аланы
ашыкъларын къытханды. Къоншу жашладан
бирини анасы:
– Мени жашымы ашыкъларын къытмагъы
эдинг да, къарындашларынгы къайда
болгъанларын билге эдинг, – деп, анга
алай ачыуланып сёлешгенди.
Алма улу, аны анасына айтып келгенди да,
андан садакъ тилегенди.
– Къой, балам, мен санга садакъ да, окъ
да табаллыгъым жокъду, –
дегенди анасы.
– Тапмай амалынг жокъду, – деп, жаш
къаты болгъанды.
Анасы, къоймазын билгенден сора,
садакъ, окъ, керекле да излеп, табып
бергенди. Жаш, къуралып, чыгъып
кетгенди. Кёп айлана, жюрюй кетип, бийик
сыртха чыгъып, кюн чыкъгъан жанына
къарагъанды. Ол да бир ариу аулакъда,
къырда бир кёп малланы эслегенди. Тюшюп
барса, алайда сюелип тургъан сынланы
кёргенди. «Была болур эдиле мени
къарындашларым», – деп келгенди аны
акъылына. Ол кече алайда къалгъанды.
Кечени бир заманында бир ачы къычырыкъ
таууш эшитилгенди:
– Сен кимсе? Адам улу, бу мени жериме
нек келгенсе? – деп.
Жаш а:
– Мен сени жеринге ажашып келгенме.
Санга этген хатам жокъду, малынгы,
ырысхынгы алмагъанма, – деп жууап
бергенди.
Андан сора ол таууш тохтап къалгъанды.
Эрттенликде Алма улу чыкъ ызы бла ол
къычырыкъ тауушу чыкъгъанны ызындан
баргъанды. Бара-бара кетип, бир сегиз
юйге жетгенди. Эм къыйырдагъы юйге
киргенде, бир къыз олтуруп тура эди.
Алма улу ол къыздан хапар соргъанды. Ол:
– Сен, менден хапар сорма да, мени
жетинчи эгечимден сор, – деп, анга
жибергенди.
Алма улу жетинчи эгечге баргъанды. Аны
кёргенде, ол:
– Кел, Алма улу, сау кел, ахшылыкъдан
тол, – деп тюбегенди.
«Бу нарт тиширыу мени атымы къайдан
билгенди?» – деп, сейир этгенди жаш.
Сора къыздан хапар соргъанды.
– Санга не хапар керекди?
– Бу жер, бу малла, байлыкъ кимниди? –
деп соргъанды Алма улу.
– Бу байлыкъ бизникиди, жерни иеси уа
бизни гитче эгечибизди, –
дегенди къыз.
– Сора мен не амал этерге боллукъма?
– Ол бусагъатда жукълап турады. Аны
чачы ундурукъдан, балас кибик,
салынады. Ариулугъу отоуну кюн кибик
жарытады. Сен а, барып, чачыны къыйырына
жип сал. Ол, не этсенг да, къыл къобуз
согъулгъунчу, уянырыкъ тюйюлдю. Ол
санга барыргъа айтхынчы, аны жиберме.
Ол, ычхынса, бир палах этер, кючлю
адамды, – деп юйретгенди.
Алма улу гитче къызны отоууна
баргъанды. Аны кёрюп, ариулугъуна бек
сукъланнганды. Сора къызны ундурукъдан
салынып тургъан чачын аркъан бла
байлагъанды.
Алма улу, тамата къыз юйретгенча, алай
этгенди, сора ундурукъну тюбюнден къыл
къобузну чыгъарып, согъуп тебирегенди.
Ол заманда къыз уяннганды.
– Сен кимсе? – деп соргъанды.
– Мен адам улума, – деп жууаплагъанды
Алма улу.
– не сурайса, не излейсе, чачымы нек
байлагъанса? – деп соргъанды дагъыда
къыз.
– Да мен сенден бир зат да сурамайма, –
дегенди жаш.
– Сен къарындашларынг ючюн келген
болурса, аланы сау этип берейим. Малла
да, мюлк да сени болсунла, эгечлерим да
сенидиле, – дегенди къыз.
Алай жаш, жетинчи эгечни аланы унама
дегенин эсге тюшюрюп, унамагъанды.
– Да санга не керекди? – деп соргъанды
къыз.
Нарт Алма улу:
– Сен манга къатын болургъа айтсанг,
иерикме, – дегенди.
Къыз жашха бой салгъанды. Къызны аты
Налмас бийче эди.
Ол Алма улун бал шауданнга элтгенди,
балдан ичирип, бютюн къарыулу этерге.
Къой бишген къазан чакълы бир гоппанны
балдан толтуруп, къолуна бергенди. Жаш
аны бла эки ичгенди. Ол заманда Налмас
бийче:
– Сен муну бла экини ичдинг. Мен а
бирден сора ичалмайма, сени къарыуунг
менден эки кереге кёпдю. Мен сен нарт
Алма улу болгъанынгы билдим. Алай санга
бир айтырым барды: хар ыйых кюн сайын
мени алып къачаргъа башха жерледен
аскерле келедиле. Мен аланы кесим
къырып турама. Сен да аланы жиберме.
Садагъынгы, къылычынгы да алып, къырып
тур. Алай болса, жашауубуз тюзелир.
Нарт Алма улу:
– Ол манга къыйын тюйюлдю, – дегенди.
Андан сора Налмас бийче, Алма улугъа
мюлкюн, жерин кёргюзтюрге сюйюп,
биргесине элтгенди. Барын да кёрюп,
сынланы къатларына келгендиле. Алма
улу Налмасха:
– Бу сынла не затладыла? – деп
соргъанды.
– Да была уа адамладыла, – дегенди
Налмас.
– Ала санга не хата этгендиле, сен
аланы сынла этерча? – деп соргъанды
жаш.
– Малымы ашагъандыла, – дегенди къыз.
– Не болса да, аланы сау эт, – деп
тилегенди Алма улу.
– Аланы сау этсем, ала санга не хайыр
берликдиле? – дегенди Налмас.
– Не этерик эселе да, сау эт, – деп
тилегенди дагъыда.
Андан сора Налмас бийче Кёк Тейриден,
Жер Тейриден да тилегенди. Къуф-туф
тауланы башында дарман суулагъа кийиз
къамичисин сугъуп, аны бла жети сын
ташны жетишер кере уруп, жашланы сау
этгенди.
Жети къарындаш, Алма улу, Налмас бийче
да андан сегиз къызны юйлерине
баргъандыла. Юйде Налмас бийче аланы
сыйлагъанды. Къуф-туф тауланы доммай,
акъ марал этлерин биширип, ашатханды,
сютлерин ичиргенди. Сыйлап бошагъандан
сора, Алма улу:
– Жашлагъа къатын алыргъа керекди, –
деп тохтагъанды.
– Да кимни алайыкъ? –деп соргъанды
Налмас.
– Эгечлеринги бер, – дегенди жаш.
– Мен а бек ыразыма, алагъа
айтханларымы этдиралсам, – дегенди
къыз.
– Сюйсенг, этдираллыкъса, – дегенди
Алма улу.
Алай бла, Налмас бийче тамата эгечин
тамата жашха, гитчени гитчеге
жарашдырып, эрге бергенди. Сора Алма
улу нартха:
– Энди ыразы болдунгму? – деп
соргъанды.
– Угъай, – деп жууаплагъанды жаш, –
тойгъан жерден туугъан жер багъалыды.
Биз анабыз болгъан жерге кетмей
амалыбыз жокъду, –
дегенди.
Алай бла, оналты адам болуп, алайдан
кёчерге тебирегендиле. Алма улу нарт
Налмас бийчеге:
– Кел, биз алгъа кетейик, была
келе-келирле, биз а, алгъа жетип, хар
затны къурап турайыкъ, – дегенди.
Айтханларыча этгендиле да, юйге
къарындашларындан алгъа жетгендиле.
Жаш, анасын кёргенде, аны, чабып:
– Кюн ахшы болсун, анабыз! – деп,
къучакълагъанды.
– Ой, балам, сау бол, сау кел,
ахшылыкъдан тол! – дегенди анасы,
жиляп. – Сени кёрмей, ёлюп къалама деп,
къоркъуп, ичимде жаным жокъ эди. Бирси
жашладан тюнгюлген эдим, алай сени уа
сакълап тургъанма.
– Анам, мен аладан хапар айтайым санга.
– Къор болайым, терк айт, мындан кёп
жюрегими къыйнама да, –
дегенди анасы.
– Бары да, саппа-сау болуп, аллынга келе
турадыла. Сенден жетеулен кетген эселе,
санга онтёрт болуп, малла бла, мюлк бла
къайтып келедиле, – дегенди Алма улу.
Бир кесекден жашла, келинле да
жетгендиле. Аналары, аланы кёргенде,
жангыдан, жаш келинча болуп,
тирилгенди. Сора тау тёппелерине
эмчеклерин ачып, шукурла этгенди.
Андан сора, барысы да къалай
жашарыкъларыны оноуун этгендиле. Алма
улу:
– Хар бирине бирер отоу жетсин,
анабызгъа уа уллу юйню къояйыкъ, –
дегенди.
– Уллу юйню манга нек къояса, жашым? –
деп соргъанды анасы.
– Да биз сени тёгерегинге терк-терк
жыйыла турлукъбуз да, ма аны ючюн, –
дегенди жаш.
Анасы, ыразы болуп, жашын
къучакълагъанды. Алайда кёп буула союп,
уллу къурманлыкъ этгендиле. Бир уллу
къазаннга эт салып, аны тюбюне да чынар,
эмен терекле бла от этип, биширгендиле.
Эт бишгенден сора, Алма улу ортанчы
къарындашына къазанны отдан алыргъа
буюргъанды. Ол, не кюрешген эсе да,
къазанны кётюралмагъанды.
– Ой, хомух а, къарачы къалай алыргъа
керекди къазанны, – деп, Алма улу, орта
бармагъы бла къазанны сермеп алып,
къарындашыны аллына салгъанды.
Сора этни юлешип башлагъанды. Базукну
гитче къарындашына атханды. Базук аны
кёкюрегине тийгенде, ол артына аууп
кетгенди. Къалгъан къарындашларына да
этни табынлай юлешгенди.
Жашла, ашап бошагъанларындан сора,
гитче къарындашлары анасындан:
– Анабыз, атабыз сау заманда Алма улу
жокъ эди, ол къайдан чыкъгъанды? – деп
соргъанды.
Аналары башдан-аякъ хапар айтханды.
Андан жетинчи гитче къарындашлары:
– Алай эсе, ол бизге къарындаш
болмайды, – деп башлагъанды.
Андан даулаш чыкъгъанды. Тюзню-терсни
айырыр ючюн, гитчелери агъач кишиге
баргъанды. Агъач киши уа, кёкде
къанатлы иймеген, аллай уста мараучу
болгъанды. Жаш, агъач кишини излеп,
жолоучу болуп кетгенди. Бара-бара
кетип, бир бийик ташны юсюне минип,
къычыргъанды:
– Бу жерни иеси къайдады? – деп.
Ол заманда агъач киши чыкъгъанды эм
анга:
– Сен кимсе? не батыр жанса, бери
келген! Санга не керекди? – деп
соргъанды.
Жетинчи гитче къарындаш:
– Сени бла оноулашыргъа келгенме, –
дегенди. – Биз жети къарындаш болабыз.
Бизни ичибизде бизге жашау бермеген
бир адам барды. Аны къурут деп тилейбиз.
Агъач киши:
– Ол не адамды? Аты къалайды? – деп
соргъанды.
– Аны аты Алма улуду, – дегенди жаш.
– Ыхы, энди сен бар, мен а, факъыра
кийимле да кийип, сизге барырма, сиз
мени къонакъгъа къоймазсыз, Алма улу уа
къояр, – деп, жибергенди.
Бир талай замандан агъач киши,
айтханыча этип, келгенди. Алма улу, ол
жети къарындашха да айып этип, аны
къонакъгъа алгъанды. Кечени бир
заманында, хар бири къаты жукълап
тургъанда, агъач киши Алма улуну
къатынын алып кетгенди. Эрттенликде
Алма улу, уянып, къараса – къатыны жокъ.
Къарындашларыны юйлерине да къарап,
кёрмегенден сора, къатынын излей
чыкъгъанды. Бара-бара кетгенде, ол
агъач киши жашагъан жерни башындан
энишге къарагъанды. Анда агъач киши,
къатынны тобугъуна башын салып,
жукълап тургъанын кёргенди. Къатын,
Алма улун кёргенде:
– Артха тур, муну чачыны тюгюнден эсе,
къарыуу кёпдю, – деп шыбырдагъанды.
Алма улу:
– Сен бери чыкъ, аны къарыуундан эсе,
мени къарыуум кёпдю, –
дегенди.
Ол заманда къатын, агъач кишини башын
тыншчыкъ жерге салып, кеси тышына
чыкъгъанды. Алма улу, къатынын алып,
къачханды. Къачып, бир талай жерни бара
кетип, бир жерде терен уру къазып, ары
букъгъандыла.
Агъач киши, уянып, къараса – къатын
жокъ. Алма улу, келип, аны алып
къачханын ангылап, ызларындан
къуугъанды. Уругъа жетгенде, Алма улу
аны садагъы бла уруп ёлтюргенди. Андан
сора, къатынын да алып, юйлерине
къайтып келгенди. Къайтып келгенде,
Алма улу анасына:
– Анам, къыйыным зыраф болгъанды. Сени
жети жашынг да, бир тилли болуп,
къатынымы урлатып, аны кёп излеп
къыйналдым. Энди уа, сен ыразылыкъ
берсенг, башха жерге кетип, анда жашар
эдим, – дегенди.
Анасы уа:
– Угъай, балам, Аллах манга сени аланы
барысы ючюн да бергенди. Мен сени
жибермейме, – дегенди.
– Огъесе, – дегенди жашы, – бу жол сени
сёзюнг бла къалайым. Алай, экинчи аллай
зат болса, барын да къырып кетерме, –
деп, аны бла ашап-жашап къалгъандыла.
ЁКСЮЗ КЪЫЗЧЫКЪНЫ НАСЫПЛЫЛЫГЪЫ
Эртте-эртте бир къызчыкъ болгъанды. Аны
анасы ёлюп, атасы къалгъан эди.
Къоншуларында уа бир къатын жашай эди.
Ол а:
– Мени атанга ал, – деп къысханды
къызчыкъны.
Кеси да анга жыйрыкъчыкъ, кёлекчик да
эте, алай алдай тургъанды. Ёксюз
сабийге уа ала ариу кёрюнюп, бир кюн
атасына:
– Атам, бу къатынны ал,– деп
тохтагъанды.
Атасы, ёксюз къызчыгъыны кёлюне
тиймейме деп, эки чабыр этип,
агъырыкъгъа такъгъанды.
– Ма, къызым, бу эки чабыр жыртылсала,
алырма, – дегенди.
Къыз, барып, къатыннга аны юсюнден
айтханды.
– Да чабырланы жыртхан а ишмиди, – деп,
къатын эки чабырны да, келтирип,
итлерине берип, чайнатып,
жыртдыртханды да, жерлерине салгъанды.
Ингирликде атасы келгенлей, къызчыкъ:
– Ма, атам, чабырла жылтыргъандыла,
хайда, энди къатын ал, –
деп къысханды.
Атасы, не этерик эди, амал тапмай,
къоншу къатынны алгъанды. Къатынны
кесини да бир къызы болгъанды. Ала
жашай келгенде, къатын, ёге къызын
сюймей, кесини къызын ариу кёрюп, аны уа
хар не жумушха да ийип тургъанды.
Ийнеклерин кютерге хар кюнден жиберип,
ийирирге юзмелтле да бергенди.
Бир кюн къыз ийнегин кюте тургъанлай,
юзмелтин жел элтип кетгенди. Къызчыкъ,
юйюне къайтыргъа къоркъуп, юзмелтин
излей тебирегенди. Кёп да бармай, бир
обур къарт къатыннга тюбегенди. Анга
жарсыуун айтханды. Обур къарт къатын:
– Сен мени башыма къарасанг,
юзмелтинги мен табарма, – дегенди.
Къызчыкъ аны башына къарап
бошагъанлай, обур къатын, юзмелтин
бергенди да:
– Энди чардакъгъа чыкъ да, анда мени
кюмюш ахчаларымы бир булгъап тюш, –
дегенди.
Къызчыкъ, ары минип, къарт къатынны
ахчаларын булгъап, алай тюшгенди. Къарт
обур ахчаларын урлагъан адам болса, аны
кийиз камичи бла уруп, кимини башына
мюйюзле, кимге уа къуйрукъ чыгъарып
тургъанды. Къызчыкъ чардакъдан
тюшгенде, къатын, тёшекле салып, энди
секир дегенди. Къызчыкъ секиргенде,
ахчала зынгырдамагъандыла. Къарт обур
ол ахчала урламагъанын билгенди. Сора
кийиз къамичи бла бир жаягъына тийип,
къызчыкъны ол жаягъын кюн этгенди.
Бирси жаягъына тийип, ол жаягъын ай
этгенди. Сора къызчыкъны юйюне ийгенди.
Къыз, дунияны жарытып, юйюне келе
тургъанлай, итлери, аллына чабып,
тилленип:
– Кюн жаякълы, ай жаякълы къызыбыз
келгенди, хап-хап! – деп юргенди.
Ёге анасы, аны эшитип, итни тюйгенди эм
аш бермей къойгъанды.
Бир кюн къатын, ёге къызына асыры
зарланнгандан, кеси къызына:
– Бар сен да ол къарт къатыннга, бу
ёксюзча болуп кел, – деп, къызын ары
ийгенди.
Къызы обур къатыннга баргъанда, ол аны
да чардакъгъа миндирип, ахчаларын
булгъатханды. Бошагъанлай:
– Хайда, энди секир, – деп буюргъанды.
Къыз къуш тёшеклеге секиргенлей,
къоюнундан урлагъан ахчалары жерге
тёгюлгендиле. Обур къатын кийиз
къамичини алып, къызны бир жаягъына
ургъанлай, мюйюз чыгъаргъанды. Бирси
жаягъына ургъанлай, къуйрукъ
чыгъаргъанды. Сора къыз, жиляй-жиляй,
артха кетгенди. Ол юйлерине жете
тургъанлай, биягъы ит а, чабып:
– Мюйюзлю къызыбыз келе, къуйрукълу
къызыбыз келе, хап-хап! –
деп юргенди.
Къатын, чыгъып, итни ёлтюрюрге аздан
къоюп, алай тюйгенди. Сора, къызын
кёргенде:
– Энди биз бу ийнекни кесмесек, биягъы
къыз, аны кютеме деп баргъанлай, энтта
да бир игиликге тюберикди, – деп,
ийнекни кесерге оноу этгенди.
Ийнек, аны кесериклерин билгенден сора,
тилленип, къызчыкъгъа:
– Мени кесгенде, къанымдан бла
шорпамдан урла да, экисин да бирер
уручукъгъа къуй, – дегенди.
Ийнекни кесгенде, къызчыкъ аны
къанындан бла шорпасындан урлап,
уручукълагъа къуйгъанды. Алай бла, бир
ауукъ заман озгъанды.
Бир кюн атасы бла анасы сыйгъа
тебирегендиле. Ёге анасы кеси къызын
биргелерине алып, ёге къызына уа, асыры
иш тапмагъандан, бир пуд будайны бла
бир пуд тарыны бирге къошуп, ала
келирге бирин биринден айырып турургъа
буюргъанды. Къыз, олтуруп, не этерге
билмей тургъанлай, ол уручукъла эсине
тюшюп, чабып баргъанды. Шорпа къуйгъан
уручукъну ачханлай, эки кёгюрчюн, андан
чыгъып, учуп келип, будайны бла тарыны
айырып, башха-башха тёбечикле
этгендиле. Къыз, чабып барып, къан
къуйгъан урусун ачханында, андан эки
алтын башмакъ чыкъгъанды. Ол, аланы да
кийип, дунияны жарытып, атасы бла анасы
баргъан тойгъа баргъанды. Аны аллына
чабып, тамашагъа къалып, олтуртхандыла,
бек сыйлы ашла бла сыйлагъандыла. Ёге
анасыны къызы уа, аны къатына барып:
– Бир этчик къапдыр, – деп тилегенди.
Къыз анга:
– Бир кёзюнгю чыгъарып берсенг,
къапдырырма, – дегенди.
Ол, бир кёзюн чыгъарып бергенди да, эт
ашагъанды. Той бошалгъанлай, ёксюз
къызчыкъ аладан алгъа юйге жетеме деп,
чабып келгенлей, бир башмакъчыгъын
тюшюргенди. Ол кезиуде киеу жёнгер
ханны жашына къатын излей келгенлей,
алтын башмакъны тапханды. Сора:
– Энди муну иесин тапсакъ, ханны жашына
аны алырбыз,– деп, къыйырдан тутуп, хар
юйге кирип, къызлагъа башмакъны
ёнчелей, ёксюз къызны юйюне жетгендиле.

Аланы кёргенде, къатын, ёге къызын
кюфге сугъуп, башмакъны кесини къызына
ёнчелетгенди. Жарамагъанда,
бармакъларын кесгенди. Ол кезиуде уа
ёге къызы, таууш этгенде:
– Юш, бош къаллыкъ, гурт тауукъ,– деп
тургъанды.
Алай къызына, не бек кюрешген эсе да,
башмакъны жараталмагъанды. Ёге къызы,
къалай-алай болса да, кесин
билдиргенди. Келгенле, аны кюфден
чыгъарып, башмакъны ёнчелегенлеринде,
ол анга жарап къалгъанды. Сора хан улу
къызны алып кетгенди эмда ала
ашап-жашап къалгъандыла деп, алай
айтыучудула.
ЭТГЕН АХШЫЛЫГЪЫНГ КЪАЙТЫР
Эртте-эртте бир элде, бир къарт киши
жангыз жашы бла жашап болгъанды. Ол
къарт киши кеси ёмюрюнде кёп
къыйынлыкъ кёргенди, алай аланы
унутурча къыйынлыгъ’а къатыны
ёлгенден сора сынагъанды. Бир жанындан
– жарлылыкъ, экинчи жанындан къатыныны
жокълугъу бек къыйнап, юй къыйынлыгъы
да анга къалгъаны ючюн, башын суугъа
атарыкъ болгъан эди. Сора ол, олтуруп,
кёп сагъыш этип, жашына къатын алыргъа
оноу этгенди. Алай олтуруп, мудах болуп
тургъанлай, жашы юйге кирип келгенди.
Атасыны мудахлыгъын кёрюп:
– Атам, нек мудахса? – деп соргъанды.
– Жашым, мен мудах тюйюлме. Мени
акъылыма санга къатын алыргъа тюшгенди
да, аны сагъышын эте турама, – дегенди
атасы.
– Да атам, биз жарлыбыз. Манга ким
келликди, жарлыны киши сюймейди.
Бусагъатда тели окъуна бол – бай эсенг,
биринчисе. Бизни къызларыбыз да
эсирикдиле, ала манга сёлеширге окъуна
унамайдыла: «Жыртыкъ», – деп къоядыла,
– дегенди жаш.
– Къоркъма, жашым, жарлы эсек да, «Кимни
– аллы, кимни – арты» дегендиле
халкъда. Аллай заман да келир, санга
адамла сукъланырча. Сен, мени айтханымы
эт да, барып, бир жёнгер алып кел, –
деп, къарт киши жашын элге жибергенди.
Жаш, атасына да ыразы болуп, кёп
айланнганды, кёп жюрюгенди. Алай анга
жёнгерге чыгъаргъа киши унамагъанды.
Мудах болуп, къайтып келе тургъанлай,
кесича, элде жарлылыкъдан къутулмагъан
Харун чыкъгъанды аллына.
– Жол болсун, Харун! Не айланаса?– деп,
жаш аны аллын тыйгъанды.
– Сау бол, жол Аллах берсин! Юйге кетип
барама! – дегенди Харун.
– Кел, Харун, бирге бир кесек
олтурайыкъ, эрикгенибиз да кетер, –
деп, жаш Харунну юйюне келтиргенди.
Къарт киши, Харунну кёргенде, бек
жарыкъ болуп, юйге кийирип, от башына
олтуртханды. Кёп ушакъ этгендиле,
жарлылыкъдан, сынагъанларындан бир
бирге хапарлашхандыла. Жашны атасы,
ушакъ этип бошагъандан сора, тепсиге
бир харбыз эм ётмек салгъанды да:
– Кел, Харун, туура харбызны, ётмекни
да, ашайыкъ,– дегенди.
Харун, кёп сагъыш эте турмай, бичакъны
алып, харбызны эмда ётмекни
туурагъанды. Бары да олтургъандыла,
ашап бошагъандыла. Сора къарт киши,
жашын бир жанына чакъырып:
– Бу санга жёнгер болаллыкъ тюйюлдю.
Бар башха адам тап, – деп жибергенди.
«Энди уа кимни табайым?» – деп, сагъыш
этип, айлана тургъанлай, Хамит деген
тенги чыкъгъанды аллына.
– Жол болсун, Хамит! Кел бизге бир кесек
олтурайыкъ, эрикгенибизни кетерейик, –
дегенди жаш анга.
– Сау бол. Жол Аллах берсин. Барайыкъ,