Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 45

бек ыразыма, – деп, тебирегенди Хамит.
Жаш, Хамитни да алып, юйюне келгенди.
Къарт киши, Хамитни кёргенде, жарыкъ
болуп, от башына олтуртханды. Кёп ушакъ
эте кетип, жарлылыкъларын айтып
бошагъандан сора, къарт киши, туруп,
тепсиге харбыз бла ётмек салгъанды да,
Хамитге:
– Ма бичакъны, жаш тюйюлмюсе, туура
харбызны да, ётмекни да, бир иги
ашайыкъ, – дегенди.
Хамит, секирип къобуп, бичакъны алып,
къарап-къарагъынчы, харбызны
туурагъанды. Олтургъандыла бары да,
ашагъандыла. Ашап бошагъандан сора,
къарт киши, жашын бир жанына алып:
– Жашым, бу да санга жёнгерлик эталлыкъ
тюйюлдю. Бир башха адам табып кел! –
деп, жибергенди.
Жаш, атасыны айтханына уллу ыразы
болмагъанлыкъгъа, биягъы жёнгер излей
чыкъгъанды. Кёп жюрюгенди, кёп
айланнганды, алай уллу элде адам
тапмагъанды. Къайры барыргъа да билмей,
башы сагъышха къалып келе тургъанлай,
уллу къабырлагъа жетгенди. Къабырлагъа
къарагъанында, эки адам бир къабырны
къаза тургъанларын кёргенди. Жаш, ол
эки адамны къатына барып:
– Неди сизни бу этгенигиз? – деп
соргъанды.
Ала уа:
– Сау заманында бизге онбеш сом берлик
эди да, бермей, ёлюп кетгенди. Энди уа,
къабырын къазып, кебинлигин аллыкъбыз,
– деп жууап бергендиле.
Къартны жашы алагъа, къутургъан да
этип, жыйырма сом да берип, ол къабырны
топурагъын артха къуйгъанды да, алай
кетгенди.
Жолда, Кюллюм деген элчикге
жете-жетмез, ол суу боюнунда акъ
кийимли бир жашха тюбегенди.
– Салам алейкум, ахшы улан! – деп
саламлашханды.
– Алейкум салам! Не айланаса, не
жюрюйсе, башынгы да энишге бошлап? –
деп соргъанды акъ жаш.
– Да не этейим, сагъыш этмей? Манга
жортууулгъа чыгъаргъа жёнгер керек
эди, излейме да, тапмайма. Сен
келмезмисе мени бла? – деп соргъанды
жаш.
– Айхай, барырма! – деп, акъ жаш аны бла
тебирегенди.
Экиси да къартны юйюне келгендиле.
Къарт а, акъ кийимлини къолун тутуп,
ариу кёрюп, от башына ётдюрюп,
олтуртханды. Ала кёп хапар айтхандыла,
къарт киши жортууулгъа чыгъарыкъларын
да, къалай жюрюрюклерин да айтып,
ангылатханды. Ол заманда акъ кийимли,
секирип къобуп:
– Атам, Акъды мени атым, сизге жалчыгъа
берилгенди жаным, мен хазырма, – деп
тохтагъанды.
– Да алай эсе, багъалы Акъ, олтур тепси
артына, туура харбызны бла ётмекни,
ашайыкъ да, сора жортууулгъа
чыгъыгъыз,– деп, къарт барысын да
олтуртханды.
Акъ, секирип къобуп, бичакъны да алып,
харбызны туурагъанды.
– Атам, сен къартса, жумушагъын аша, –
деп, харбызны ичин эм ётмекни да ич
жумушагъын къартны аллына салгъанды.
Ала ашап бошагъандан сора, къарт киши
жашланы хазырлап башлагъанды
жортууулгъа. Жашла атлагъа минерге
тебирегенде, къарт алагъа:
– Не да болсун, кеч болуп, уллу ёзеннге
кирирсиз, – дегенди.
Жашла, жортууулгъа чыгъып, кёп
айланнгандыла, кеч бола башлагъанда,
бир уллу ёзеннге чыкъгъандыла. Къартны
жашы, атдан тюшюп:
– Бюгече бу ариу ёзенде къалмай
амалыбыз жокъду, – деп тохтагъанды.
Акъ ыразы болмагъанды.
– Эй, ахшы улан, атанг не айтхан эди,
эсинге тюшюрчю. Ол бир зат билмей айта
болмаз эди, мин атха, – дегенди.
Алай жашны женгалмагъанды. Атланы да
бошлап, от этип, ашларын жылытып, ашап
бошагъанлай окъуна, къартны жашы терен
жукъугъа киргенди. Акъ, къарт кишини
айтханын эсине тюшюрюп, садагъын да
алып, от жанында олтуруп тургъанлай,
къычырыгъы бла дунияны къалтыратып,
къаяланы зынгырдатып, бир зат жетгенди.
Акъ, секирип къобуп, къарагъанда,
мангылайында жангыз кёзю бла, ол да
дунияны жарытып, бир эмегенни келгенин
кёргенди. Эмеген, атын тыйып:
– Ой, итден, эшекден туугъанла, ким
бергенди сизге эркинлик мени жеримде
от этип, ат бошлап турургъа? – деп
къычыргъанды.
Акъ, эмегенни къызып келгенин кёрюп:
– Эй, эмеген, къанынгы сууут,
суууталмай эсенг а, атышайыкъ уллу
ёзенде, – дегенди.
Эмеген, атдан да тюшмей:
– Мен сизни анагъыз танымазлыкъ
этейим, бирер къабын боллукъсуз да.
Атышханмы, тутушханмы этебиз? – деп
соргъанды.
– Ай, хомух, быллай ёзенде тутушхан
къатынла этедиле. Андан эсе атышайыкъ,
къызып да келгенсе, сен биринчи болуп
ат, – деп тохтагъанды Акъ.
Эмеген, садагъын алып, атханды, алай окъ
Акъны къулакъ жаны бла озгъанды. Акъ,
садагъын алып:
– Сени бюгече былайгъа ажалынг
къутуртуп келтиргенди, энди мен да бир
атайым,– деп, садакъ атханды.
Дуния къарангы болгъанды. Эмеген, ачы
къычырыкъ этип, келген жолу бла артха
къачханды. Акъ, кёп мычымай, эмегенни
ызындан болгъанды. Бара кетип, бир уллу
дорбуннга келип къарагъанда, эмеген
ёлюп тура эди. Акъ эмегенни жанындан
жети ачхычны чыгъарып, дорбунну
эшиклерин ачып башлагъанды. Дорбунну
ичинде жети отоу бар эди да, жетиси да
ырысхыдан, алтындан топпа-толу, аланы
барысына да ие болуп, Акъ ызына
къайтханды. Артха къайтып келгенде,
къартны жашы жукълап тура эди. Акъ, от
жанына чёгюп, жукъламай, танг
атдыргъанды.
Танг атып, кюн тийгенлей, къартны жашы
да уяннганды.
– Мени атам не биледи, харбызны ичин,
ётмекни жумушагъын ашагъандан сора? Не
болду бизге? Мен бюгечеден тынч бир
заманда да жукъламагъанма, – деп, от
жанына олтургъанды.
Акъ, жукъ айтмай, жашны аллына
жылыннган аш салып, экиси да
ашагъандыла. Ашап бошагъанлай,
атларына минип, жолларына кетгендиле.
Азмы, кёпмю жюрюгендиле – келгендиле
бир уллу элге кеч болуп, кюн батып. Ол
кече элни къыйырында бир жарлы юйде
къонакъда къалгъандыла.
Эрттенбла Акъ юйню иеси къарт
къатыннга:
– Элигизде не хапар барды? – деп
соргъанды.
– Да, балам, элибизде байны бир къызы
барды да, аны алама деп келген болса, юч
кере бугъаргъа къояды, ючюнчюсюнде
тапса, башын тайдырады. Ма бюгюннге
токъсан тогъуз адамны башын
тайдыргъанды, –
деп, хапар айтханды.
Къартны жашы:
– Анам, бар, айт, мен аны алыргъа
келгенме. Мен да букъгъан этерикме, –
деп, ундурукъ тюбюне кирип башлагъанды.

Ол заманда Акъ, жашны ундурукъ тюбюнден
чыгъарып, къызгъа алып баргъанды.
Къыз – ариуланы да ариуу, халкъ да
юсюне басынып, алай тура эди. Акъ,
къызны аллына барып:
– Мен сени къарындашыма алыргъа деп
келгенме, бугъаргъа эркин эт, –
дегенди.
Къыз эркин этгенди. Ол заманда Акъ
жашны, алып кетип, бир уллу агъачха
элтгенди. Ала да агъачха жетерге, андан
бир тюлкю къачып чыкъгъанды. Акъ,
тюлкюню аллын тыйып:
– Сен манга къуллукъ этмей амалынг
жокъду, – деп сюелгенди.
Ол заманда тюлкю:
– Мен сени айтханынгы этерге деп
чыкъгъанма, айт, не жумушунг барды, –
деп сёлешгенди.
Акъ, тюлкюню башын да сылап:
– Сен бу жашны ханны къызы табалмазча
букъдур, – деп тилегенди.
Тюлкю:
– Тутсун къуйругъумдан, келсин мен
баргъан жерге,– деп, тебирегенди.
Тюлкю жашны, къуйругъундан да тутдуруп,
бара-барып, бир уллу ёзенде бир ташха
элтгенди. Ташны бир жанына аудуруп,
тешикге кирип тохтагъанды. Къартны
жашы да тюлкюню ызындан тешикге кирип,
экиси да узакъ баргъандыла. Жетер
жерлерине келгенден сора, тюлкю жашха:
– Энди олтур былайда, къайда да ёрге
къобарса. Къыз бир кере излер, тапмаз
сени, ол заманда санга чыкъ деп
къычырыр – чыкъма. Экинчи кере
къычырыр – чыкъма. Ючюнчю кере
къычырыр: «Чыкъ, Аллахдан аман
табарыкъ! Бюгюнден ары сеникиме,
тапмайма», – деп. Ол заманда ёрге
къобуп къал, – деп, тюлкю артха айланып
кетгенди.
Къыз жашны излегенди, жер бузгъанды,
жер чачханды, тапмагъанды да:
– Чыкъ! – деп къычыргъанды.
Алай жаш чыгъаргъа унамагъанды. Къыз
экинчи да излегенди, тапмагъанды.
Дагъыда:
– Чыкъ! – деп къычыргъанды.
Жаш чыгъаргъа унамагъанды. Къыз ючюнчю
кере излеп башлагъанды. Кёкге
миннгенди, жерге тюшгенди, жаш думп
болгъанды. Табалмагъандан сора, къыз,
чачымы ичине букъгъан болур деп, чачын
да къозгъагъанды. Керти да
болмазлыгъын билгенде:
– Чыкъ, Аллахдан аман тап, бюгюнден
арысында мен сени адамынгма,
табалмайма! – деп къычыргъанды.
Ол заманда къартны жашы, секирип
къобуп, къызны аллына сюелип
къалгъанды.
Халкъ къызны бла жашны къууанчын
этерге хазырланып башлагъанды. Хан ол
къууанчха жюз асыралгъан ёгюз союп,
келгенни-кетгенни сыйлап, он кюн
тургъанды. Онбиринчи кюнюнде, юч ат
жегилген фаэтоннга миндирип, аланы
жолгъа атландыргъанды. Къартны жашын
ариу къатынчыгъы бла фаэтонну артына
миндирип, кеси уа фаэтон башчы болуп,
Акъ къарт киши жашагъан юйге бара
тургъанлай, ол дорбуннга жетгендиле.
Ары жетгенлей, атланы тыйып:
– Келигиз, дорбуннга къайта барайыкъ,
– деп, Акъ аланы дорбуннга элтгенди.
Барып къарагъанда, бир эмеген ёлюп тура
эди. Аны да уругъа атхандыла. Сора
отоуланы эшиклерин ачып, Акъ жашха
сейирлик ырысхыны кёргюзтгенди.
– Ма ол кече, сен жукълап тургъанда, бу
эмегенни ёлтюрюп, бу ырысхыны тапхан
эдим. Ма бу мюлкню, ырысхыны да санга
береме, –
деп, жашха ачхычланы узатханды.
Жаш, къууанып, ачхычланы алып,
хуржунуна салып, фаэтоннга миннгенди.
Женгил атла, кёп да турмай, фаэтонну
элге жетдиргендиле. Суу боюнунда
къабырланы къатларында Акъ, фаэтондан
секирип тюшюп, аланы да тохтатханды.
Жаш къатынчыгъы бла фаэтондан
тюшгенлей, Акъ:
– Къызны экибиз да бирча тапханбыз, аны
себепли, эки этейик, жартысы – сени,
жартысы – мени, – деп тохтагъанды.
Жаш да, къатыны да асыры къоркъгъандан,
бетлери тюрленнгенди. Алай, Акъ, жашха
къызны онг къолундан тутдуруп, кеси да
сол къолундан тутуп, бичакъ бла
сермегенди. Ол заманда, къыз къычырыкъ
этерге ауузун ачханлай, ауузундан бир
кюзгю бла жилян тюшген эдиле. Акъ,
кюзгюню, жилянны да алып:
– Ма энди къатынынгы эки юлешдик, –
деп, аланы хуржунуна сукъгъанды.
Къыз а жерни башында букъгъанны кюзгю
эм жилян бла табып болгъанды.
– Сен ары-бери кетсенг, бу жилян, излеп,
сени ёлтюрюрге боллукъ эди. Хайдагъыз,
Аллах жашау берсин. Мен а былайдан ары
барыргъа эркин тюйюлме. Ол кюн ол эки
адам мени къабырымы къаза тургъанлай,
сен аланы тохтатхан эдинг да, манга
болушханынг себепли, буйрукъ болгъанды
манга санга эсеплик этерге. Энди мен
кетейим, – деп, саламлашып, къабырла
таба кетгенди.
Ол къатына жетгенде, къабыр эки
ачылгъанды, Акъ ичине киргенлей а,
жабылып къалгъанды.
Жаш, къатынчыгъын да алып, юйюне келип,
халкъ да юслерине жыйылып, уллу къууанч
этген эдиле. Дорбунда мюлкню
бюгюн-бюгече да ташыйдыла, алай
тауусалмайдыла. Не кёп жашай эселе да,
не иги ашай эселе да, сабийлери уа
жокъду. Озгъан базар кюн мен, алагъа
барып, кёп олтуруп, бек иги сыйланып
кетген эдим. Мени хапарыма ийнанмагъан
а, ол элге барып, соруп-сурап, аланы
табып, къонакъда сыйланып, манга
хапарын айтсын.
ШАМСА БЛА ЗАМША
Бир элде анасы бла Замша деп бир жаш
жашап болгъанды. Ол бир кече тюшюнде
Шамса деген бир къызны кёрюп,
уяннганды. Ол къызны, андан сора, асыры
сюйгенден, шашыргъа жетгенди. «Ай мен
маржа болайым, ол къызны, табып, алмай
къойсам», – деп, ант этгенди. Кёп
айлана-жюрюй кетип, кёп жерлени да
кёрюп, кёп тауну да ётюп, Шамсаны
жашагъан жерин табалмагъанды. Сора бир
кюн, амалсыздан, базаргъа баргъанды.
Анда уа бир киши:
– Манга кюн жарымгъа ким къуллукъ этсе
да, анга быллай бир, аллай бир алтын
береме, – деп, айлана эди.
Замша аны эшитгенди. Сора анга барыргъа
сёз бергенди. «Кел», –
дегенди ол киши анга. Баргъандыла
юйюне. Киши да, Замша да, эки къадыргъа
минип, бир уллу тауну тюбюне
тебирегендиле. Киши бир къадырны союп,
терисин тулукъгъа сыдыргъанды.
– Энди, – дегенди киши жашха, – сен бу
тулукъгъа кир, сени бир къуш, келип, ма
ол тауну башына чыгъарыр. Анда уа
алтынла бардыла да, сен аланы бери
тёнгеретирсе. Атып бошасанг а, тюшер
жеринги мен айтырма. Хайда, бар, ахшы
жолгъа! – дегенди.
Замша къадыр тулукъгъа киргенди. Киши
аны башын къаты къысханды да, кетгенди,
кенгнге кетип, бугъуп, къарап
тургъанды. Бир уллу къуш, келгенди да,
тулукъну, кётюрюп, тау башына
чыгъаргъанды. Къуш тулукъну чача
башлагъанда, жаш, тулукъну бичакъ бла
жаргъанды да, чартлап чыкъгъанды. Къуш
да, къау-къау эте, кетгенди. Андан Замша
алтынланы, накъут-налмас ташланы
энишге атып башлагъанды. Къадыргъа
жюклюк болгъандан сора:
– Энди атханны къой! – деп
къычыргъанды киши. – Ёргерекге бар да,
жол бла тюш.
Жаш, ёргерек баргъанлай, бир къулакъда
адам сюеклени кёргенди. Тёгереги –
чынгыл къая, жан-жанындан жел юфгюре,
тюшер жер а жокъ. Киши уа, къадырны
алтын бла, сыйлы ташла бла жюклеп:
– Да энди сен, келалсанг, келирсе,
келалмасанг а, къатынгдагъылача
ёлюрсе, – дегенни да айтып, кетгенди.
Замша, андан айлана-жюрюй кетип, бир тар
тешик тапханды. «Ёлсем да, бу тешикде
ёлейим», – деп, ол тешикге киргенди.
Тешик бла бара тургъанлай, бир жерге
чыкъгъанды. Тешикден ётюп, тау башлада
бир кишиге жолукъгъанды. Ол а тауланы
иеси болгъанды. Сора ол кишиге тюшюню
юсюнден айтханды.
– Да, – дегенди ол Киши анга, – ала юч
эгеч боладыла. Бек гитчелери Шамсады.
Ала, былайда сют кёл барды да, ары
жууунургъа жылдан бир келип кетедиле.
Келселе да, кюн тийгенлей, келедиле, кюн
тюшмейин, кетедиле.
Замша аланы келир заманларын
сакълагъанды. Бир заманда сют кёлге
жууунургъа юч кёгюрчюн келгендиле.
Замша да ол заманда, бугъуп, къарап
болгъанды. Юч кёгюрчюн тёгерекге
къарагъандыла, бир да жан кёрмегендиле.
Бирлери айтханды:
– Адам ийис чыгъады, къызла, бир
къарармы эдик?
Бирсилери айтханды:
– Хо бир да, мында ким боллукъду? Ол
мында жашагъан къартны ийиси болур.
Ала, эрлай окъуна кёгюрчюн къапларын
ташлагъандыла да, сют кёлге кирип,
жууунуп башлагъандыла. Замша кёзюн
къызладан айыралмагъанды. Къызла иги
аума болгъунчу жуууннгандыла. Сора,
суудан чыгъып, кёгюрчюн къапларына
киргендиле да, учхандыла да,
кетгендиле. Жарлы Замша, жеринден
тебалмай, ызларындан къарап
къалгъанды. Андан таула иесине
келгенди да, хапарын айтханды. Ол да
ачыу этгенди. Сора ахырында:
– Сен, – дегенди Замшагъа, – кетмей,
энтта менде бир жыл жаша. Мен санга не
этеригинги айтырма. Сени хар ненге да,
кесинг кибик, къарарма.
Жаш таулада бир жылны тургъанды. Уста
мараучу да болгъанды. Асыры жигитден,
кийиклени къуууп тутуучу эди. Бир
чапханлай, тауну башындан тюбюне
чыгъып, дагъыда ызына къайтыучу эди. Ол
киши бла да бек татлы болгъанды – ата
бла бала кибик. Алай биягъы къызланы
жууунур заманлары жетгенди. Киши:
– Энди, ала келирле. Сен биягъы жеринге
бугъарса, эм артында тешиннгенлери
Шамса болур. Ол быстырларын бла
кёгюрчюн къабын къалайгъа салгъанына
иги къара. Ала быстырларын
къатышдырыргъа боллукъдула. Сора
чыгъар заманлары жетгенде, кюн
чыкъгъан жаны бла, шыбыртсыз бар да,
Шамсаны быстырларын ал. Эгечлери,
кийимлерин киерле да, кетерле. Шамса уа
сени бла къалыр, – деп юйретгенди.
Кишини этген оноууна Замша бек
къууаннганды.
Жылны биягъы заманы жетгенде,
кёгюрчюнле учуп келгендиле. Иш
алгъынча болуп къалыр деп, жашны ичинде
жаны жокъ эди. Къызла тешиннгенлей, жаш,
кюн чыкъгъан жаны бла шыбыртсыз барып,
Шамсаны кийимлерин къучагъына жыйып,
артына да къарамай, биягъы жерине
ташайгъанды. Шамса, жашны эслеп:
– Ой, быстырларыбызны биреу алып
барады! – деп, эгечлерине билдиргенди.
Ала, къайгъы-къаугъа болуп, сют кёлден
чыкъгъандыла. Быстырларына келселе уа
– гитче эгечлерини быстырлары жокъ.
Андан экиси кийиннгендиле, Шамса уа
кийимсиз къалгъанды. Ол заманда тамата
эгечлери айтханды:
– Мен кёрген эдим тюшюмде Замша деген
жашха барлыгъынгы. Бар, ол болса –
насыбынг, ол болмаса уа – къыйынынг.
Эгечлери Шамсаны алайда къоюп
кетгендиле. Шамса бла Замша экиси бирге
жолукъгъандыла. Ол заманда кюн да,
тохтап, алагъа къарагъанча
кёрюннгенди. Къыз кийимлерин кийгенди.
Экиси да, уялгъандан бир бирлерине
къараялмай, къарт кишиге келгендиле.
Ол, экисин да алгъышлап, некях этип,
жолгъа ашыргъанды. Жаш къызны юйюне
элтгенди. Анасы анга бек къууаннганды.
Тас болгъан жашыбыз келгенди деп,
саулай эллери окъуна той этгенди.
Замша Шамса бла талай заманны ахшы
кюнде жашап тургъанды. Шамса эки жаш
тапханды. Алай аланы экисин да бир
къара ит алып кетгенди.
Жашай кетгенде, Шамса кёгюрчюн къабын
излеп башлагъанды. Жаш а, ол жангыдан
кёгюрчюн болуп кетмесин деп, аны бек
къаты букъдургъан эди. Алай къыз,
къайын анасына ариу айтып, кёгюрчюн
къапны къайда болгъанын билгенди.
Замша уугъа кетгенлей, Шамса, аны
алгъанды да, сора кёгюрчюн къабына
кирип, учаргъа хазыр болуп тургъанлай,
Замша келип къалгъанды.
– Энди мени излесенг, Жаухар къалагъа
бар, – деп, ол алайдан учуп кетгенди.
Андан жаш, олтуруп, аяусуз жилягъанды.
Жюреги да къыйналып, анасына келгенди.
Анасына, уялып, жукъ айтмаса да, анасы,
аны мудахлыгъын кёрюп, не болгъанын
кеси да ангылагъанды. Сора жашына:
– Бар, изле, мени хатам жетгенди, –
дегенди.
Жаш, айлана кетгенди да, биягъы
базаргъа баргъанды. Биягъы киши
алгъынча айта тургъанын эшитгенди.
Замша аны бла барыргъа айтханды. Халкъ,
анга жазыкъсынып: «Да, харип адамы,
ажалынг андан болур», – деп, шыбырдай
эдиле.
Аланы айтханларын эшитмеген кибик
этип, жаш ол киши бла тебирегенди. Ала,
эки къадыргъа да минип, кетгендиле.
Бара-барып, алтын къаяны тюбюне
жетгендиле. Саудюгерчи къадырланы
бирин сойгъанды, тулугъун алгъанды,
жашны ичине кийиргенди да:
– Энди сени бусагъат бир къуш, алып,
къаяны башына чыгъарыр, сен а анда
алтынланы бери атарса. Атып бошасанг а,
къалай тюшеригинги мен юйретирме,–
дегенди.
Кеси уа, кенгнге кетип, къарагъанды. Бир
уллу къуш келгенди, тулукъну кётюрюп,
къая башына элтип атханды. Жигит жаш,
тулукъну жарып чыгъып, къушну да
къыстагъанды. Сора, кишиге айландырып,
къаядан ташла атып башлагъанды. Къая
ташладан бири тийип, кишини буту
сыннганды. Ол, къадырына жюк болуп,
юйюне къайтханды. Жаш кеси алгъын
тапхан тешикге тюшгенди. Бара кетгенди
да, биягъы кишини тапханды.
– Ол жерде, ол жерде, узакъ араб тауланы
тюбюнде Жаухар деген шахар барды. Ары
барсанг, ала сени кеслери табарла, –
деп юйретгенди къарт киши Замшагъа.
Жаш Жаухар шахарны табып, ары келгенди.
Эки къайын къызы аллына чыкъгъандыла,
юйлерине элтгендиле, бек сыйлы къонакъ
этгендиле. Шамса уа эки тулпар жашчыкъ
бла жубана тура эди.
– Была кимникиледиле? – деп
соргъанында, Шамса, уялып, айтмагъанды.
Замшаны жюреги ауругъанды, бек ачы
шургу этгенди. Шамсаны бир башха иши
болгъан суннганды. Ол заманда ортанчы
эгечи, келип:
– Нек мудахса? – деп соргъанды.
Жаш абери айтмагъанды. Болсада, къыз
айтдырмай да билгенди. Сора былай
айтханды:
– Бу жашчыкъла туугъанда, мен, ит
сыфатха кирип, келип, алып кетген эдим
аланы. Андан бери ала бизде ёседиле.
Сизде къалсала, аланы бир жилян, ёсерге
да къоймай, ёлтюрюп къоярыкъ эди, –
дегенди.
Жаш, аны эшитгенде, жюреги жарыгъанды.
Бир къауум кюн ол жерледе жашагъанды.
Сора, Шамсаны да алып, ызына
айланнганды.
Кёп жолну келгенлеринде, арыгъан да
этип, бир уллу ёзенде солургъа
тохтагъандыла. Ала алайда къалкъып
къалгъандыла. Бир заманда ачы
къычырыкъ чыкъгъанды. Сагъайып
уянсала, гитче жашлары эки башлы жилян
бла сермеше тура эди. Уллу бичагъын да
чыгъарып, Замша жилян таба атылгъанды.
Ол жиляннга чапханда, жилян, андан
къачып, Шамса таба чапханды. Сора
Шамсаны онг бутундан къабып, ууун
жибергенди. Шамса алайда ёлгенди. Замша
жилянны туурам-туурам этгенди. Алай
анга болуру болгъанды – Шамса ёлгенди.
Аман жиляу алагъа келгенди. Замша,
Шамсаны юсюне къапланып, юч кюн бла юч
кече жилягъанды. Жюреги асыры
къыйналгъандан, ол къыйынлыкъны
кётюралмай, ол да аны юсюне
къапланнганлай, ёлюп къалгъанды.
Жашлары аталарын бла аналарын, кётюрюп,
эллерине элтгендиле. Анда, Ата
журтларында, жашны анасы жашагъан
жерде басдыргъандыла. Кеслери уа къарт
аналарыны къолунда, айтханын да этип,
алай ашап-жашап къалгъандыла.
АХМАТ
Эртте-эртте бир элде къатыны бла бир
киши жашап болгъанды. Аланы сабийлери
жокъ эди. Ол кишини къатыны
кюнден-кюннге къарыусуздан-къарыусуз
бола баргъанды. Бир кюн, экиси да
олтуруп тургъанлай:
– Ой, къатын, былай аман нек боласа,
ауругъанынгмы барды? – деп соргъанды
киши.
Къатын, эринден уяларакъ да болуп:
– Къарыусузлугъум барды, – дегенди.
Ол кюнден башлап, къатыннга киши къыйын
иш ишлетмей, суу да кеси алып тургъанды.
Бир кече, кёкню къара булутла басып, кёк
ачы кюкюреп, уллу жауун жаугъанды. Ол
кече кишини къатыны ауруп жатханды.
Киши, къоншуларындан бир къатынны
чакъырып:
– Къатыным ауругъан этеди, тилейме,
анга бир къара, – дегенди.
Киши, эшикге чыгъып: «Жашмы, къызмы
болур?» – деп, сакълап олтура эди.
Къоншу къатын, бираздан эшикге чыгъып:
– Аллах узакъ ёмюрлю этсин, жигитледен
да жигит, тулпарладан да тулпар этсин,
къатынынг улан тапханды, – деп
билдиргенди.
Киши, асыры къууаннгандан, чабып юйге
кирип, жашын къолуна алып:
– Сен жигитлеге уша, алагъа тенг бол,
атанга ушама! – деп, анасыны къолуна
бергенди.
Жашны туугъаныны къууанчын эте, киши
бир къауум къартны да жыйып,
къурманлыкъ этгенди. Къурманлыкъны
ашап бошагъандан сора, жашны атына
Ахмат деп атагъандыла. Ахмат, жылла бла
угъай, айла, кюнле бла ёсюп, мазаллы эм
жигит болгъанды. Анга онбеш жыл
толгъанда, анасына ёлюр ауруу тийгенди.
Ол, кеси жангыз къалса: «Мен бу ауруудан
иги боллукъ болмам. Ахматны атасы уа
жаш адамды, къатын алмай турмаз. Ёге ана
уа, тапхан ана тюйюлдю, жашым къалай
жашар, ким башын сылар?» – деп, сагъыш
этип, жиляучу эди. Кёп бармагъанлай,
Ахматны анасы ёлген эди. Ол кюнден
башлап, Ахмат багъалы анасыны сёзюн
эшитмей, ана жылыуун сезмей,
быстырчыкълары жыртылып, кир болуп,
алай жашагъанды. Аны тенг жашлары,
масхара этип: «Жыртыкъ, жыртыкъ!» – деп
тургъандыла.
Ахматны атасы жыл бармай къатын
алгъанды. Ёге анасы Ахматны келген
кюнюнден окъуна сюймегенди. «Муну
мындан къалай къурутайым?» – деп
тургъанды. Ахматха аш бермей, аш берсе
да, тырман этип, гыржынны да кюйгенин
бериучю эди. Кеслери жау бла ашасала,
Ахматха жукъа айран бла ашатып, андан
да къарыны тоймай, алай туруучу эди.
Анасы ёлген кюнден башлап, кийимлерине
суу тиймегенди, жылтыргъаны жамалмай,
тобукълары ачылып айлана эди.
Ахмат, ёге анасыны кёлюне жетерге не
бек кюрешсе да, жеталмай эди. Суу алса
да, отун этсе да, юйге къараса да, ёге
анасы къуру тырман этгенлей тургъанды.
Кёп кюнлени Ахматны атасы, къатыныны
айтханы бла, аны тюйюп, юйден
къыстагъанды.
Бир кюн Ахмат юйде болмай тургъанлай,
ёге анасы эрине:
– Ахматны кетер, аны кетермесенг, мен
кетерикме, – деп тохтагъанды.
Ахматны атасы, кёп сагъыш этип, азыкъ да
этдирип, Ахматны алып, отуннга
тебирегенди. Ючкюнлюк жолну барып, ала
бир къалын агъачны ичинде уллу сыртны
башына чыкъгъандыла. Ахматны атасы:
– Энди отунну былайда этерикбиз,
арбадан азыкъны ал да, ашап, ишибизни
алай башлайыкъ, – дегенди.
Ахмат, арбадан азыкъны алып, атасыны
къолуна узатханды. Атасы, машокдан
гюттюню алама дегенча этип, аны
къолундан ычхындырып жибергенди.
Гюттю, тёнгерей кетип, уллу терен
къолгъа тюшгенди. Ахматны атасы:
– Кёремисе мени, къартлыгъымда
къолларым къалтырап, гюттюню
туталмагъанымы, чап да, гюттюню чыгъар,
– деп буюргъанды.
Ахмат гюттю тёнгереген къолгъа тюшюп,
гюттюню да алып, кючден чыгъып
келгенинде, не атасы, не арба жокъ.
Ахмат: «Атам, мени къыйнамай, отун этип
къайтайым деп, кетген болур», – деп
ойлагъанды. Сора, сырт башына чыгъып,
кёп олтургъанды. Не кёп сакъласа да,
атасы уа келмегенди.
Ахматны атасы уа, тюйюлюп ычхыннган
адамча, артына къарай да къача, артына
къарай да къача, алай бла, элине
жетгенди. Жолда келе: «Энди манга халкъ
сорур: «Жашынг къайдады?» – деп. Не
сылтау этерикме?» – деп, сагъыш эте эди.
Юйге келип, къатыны бла оноулашып,
экиси да жиляу-сыйытха къалгъандыла.
Халкъ: «Не болуп къалды былагъа?» – деп,
юслерине жыйылгъанда, Ахматны атасы,
сылтаугъа кёзлерин да сюрте:
– Бир уллу кёлню къатында отун эте
тургъаныбызлай, кёлден бир жаныуар
чыгъып, Ахматны жутуп, кёлге ташайып
кетгенди. Энди мен къалай жашайым? –
деп жилягъанды.
Халкъ, хапаргъа тынгылай, алайда уллу
жаныуар болгъанын къартла
айтыучуларын эслерине тюшюргендиле,
сора, жарсыгъан да этип, чачылгъандыла.
Алай бла, Ахматны атасы, къатыны да,
андан къутулуп, жашап къалгъандыла.
Ол харам атаны хапарын бошайым да, энди
Ахматны юсюнден айтайым.
Ахмат, ингир къарангысы болгъунчу,
атасын сакълап, келмезлигин билгенден
сора, къайры барыргъа билмей, уллу
терекни башына миннген эди. Кече
жукълап тургъанлай, жыгъылып кетерме
деп, кесин терекге бел бауу бла байлап,
тангын алай атдыргъан эди. Эрттенликде
терекден тюшерге къоркъуп тургъанлай,
алайгъа, бир атха да минип, бир залим
адам келгенди. Атлы, Ахматны кёрюп:
– Не адамса, нек тураса терек башына
минип? – деп соргъанды.
Ахмат, къоркъаракъ да болуп:
– Атам отуннга кетгенди да, аны
сакълайма, – дегенди.
– Сени атанг эртте кетгенди юйге.
Атангы сакълама, тюш, ат боюнуна мин,
мен санга ата болурма, – дегенди ол
адам.
Не этерик эди, Ахмат, ол залим адамгъа
бой салып, терекден тюшюп, атха
миннгенди. Ахматны да алып, ол атлы бир
уллу элге келгенди. Ол элни ичинде не
адам, не жаныуар жокъ эди. Атлы Ахматны
элни къыйырында бир уллу къалагъа
кийиргенди. Ахматны атдан тюшюрюп:
– Биз былайда жашарыкъбыз. Мени бир
атым бла итим барды, алагъа къараргъа
адам жокъду. Энди сен алагъа къарап
турлукъса, – дегенди ол.
Ол кече Ахмат къалада къоркъуусуз
къалгъанды. Экинчи кюн залим адам,
Ахматны чакъырып:
– Мен жортууулгъа кетеме, бир жылдан
къайтырыкъма, сен а, мен къайтхынчы, бу
жерлеге иесе, итге акъ ундан аш этип
ашат, суу орунуна жау, бал ичир. Атха уа
къара бичен салып, къара суу ичирирсе.
Ма, ачхычланы да ал, къайры сюйсенг, ары
бар, къайры сюйсенг да, ары кир, алай арт
отоугъа уа кирме, – деп кетгенди.
Ахматны итни бла атны бакъгъандан сора
бир иши болмай, сау жыл тургъанды. Жыл
толгъан кюн, аты бла дунияны жел
этдирип, залим адам жетгенди. Атдан
тюшюп, Ахматны юйге чакъыргъанды.
Къабыргъада ёпке шишни алып, отха
салып, къыздырып:
– Келчи, иги семирген эсенг, бир
кёрейим, – деп, Ахматны, тутуп, табанына
ол шишни сукъгъанды. Ахматны
табанындан жау акъмагъанын кёргенде: –
Иги нек семирмегенсе? Мен къайтхынчы,
иги семирип тур, – деп, дагъыда
кетгенди.
Ахмат: «Бу адам мени семиририми нек
сюеди? Семирсем, ашагъан этерик болур»,
– деп, къайгъы этип башлагъанды.
Жилягъан да эте, тёгерекге айлана
кетип: «Мен адам тюйюлме, ол арт юйню
ачмай къойсам», –
деп, юйню ачханды. Эшиклени тартып ачса,
юйню ичи адам сюекден толуп тургъанын
кёргенди. Ахмат ол заманда нек
семирирге керек болгъанын
ангылагъанды. Жиляй-жиляй, атны къатына
келгенде, ат, тилленип:
– Нек жиляйса, ахшы жаш? – деп
соргъанды.
Ахмат атха кёрген затларыны хапарын
айтханды. Ол заманда ат:
– Сен мени акъ ун бла бакъ, бал суу ичир,
итге уа къара ундан сал, къара суу ичир,
мен сени къутхарырма, – дегенди.
Ахмат, ол кюнден башлап, итге салгъан
ашын атха салып, атны багъып
башлагъанды. Бир кюн ат:
– Ахшы жаш, экинчи отоуну ач да, анда
иер барды, иерни юсюнде кийимлени
кийип, мюйюшде ичи сары алтындан
толгъан къазаннга кирип чыкъ. Сора
ючюнчю отоуда кюбюрню ичинде таракъ,
билеу, кюзгю барды, аланы да алып чыкъ.
Мени къуйругъума, жалкъама къазанда
ийилген сары алтындан жакъ, – дегенди.
Ахмат, ат айтханча этип, къазаннга
кирип чыкъгъанда, къарачач Ахмат
алтынчач болуп къалгъанды. Алтындан,
келтирип, атны къуйругъуна, жалкъасына
жакъгъанды. Ат айтханча, таракъны,
билеуню, кюзгюню алып, атха иер салып,
анга миннгенди.