Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 14

бермегенди. Анасы, барып, ханнга
айтыргъа уялгъан да, къоркъгъан да
этгенди, кюн сайын тюрлю-тюрлю сылтаула
этип, башын ала тургъанды.
Бир кюн жаш анасын, къоймай, ханны
къаласыны къатына алып барып:
– Тилегими ханнга айт да, манга жууабын
алып кел, – деп, кеси да алайда
тохтагъанды.
Жарлы къатын, не этерин билмей, къабакъ
эшикден кирип, сирелгенди. Сора аны
алгъа атларгъа базынмай тургъанын
эслеп, хан, чакъыртханды да:
– Не керек болуп келгенсе? – деп
соргъанды.
Жарлы къатын, уялып, буюгъуп,
жунчугъандан, къоркъгъандан ауузуна
сёз тюшмегенди. Алай болса да хан
къоймагъанды.
– Не керек эсе да, уялма, айт, – дегенди.
– Жаным-кёзюм, мен бир болмазлыкъ иш
ючюн амалсыз болуп келгенме, – дегенди
къатын.
Хан:
– Мени сёзюм мени адамларыма жорукъ
болургъа тийишлиди. Мен санга айт
дейме, айт, – дегенди.
Сора къатын:
– Мени акъылдан мысхам бир жашым барды,
ол, сизни къызыгъызны тиле деп, мени
къоймай, къондурмай айланады. Бир талай
кюнден бери, тюрлю-тюрлю сылтаула этип,
кечиннген эдим. Бюгюн а, къоймай,
биргеме келип, орамда сакълап турады.
Кёлюгюзге не келир деп, айталмай тура
эдим, – дегенди.
Сора хан, жарлы къатынны болушун толу
ангылап:
– Да аны ючюн уялма, сен келечисе, сени
терслерге боллукъ тюйюлдю. Жашынга уа
айт: манга Ашыкъны оюнларындан бир оюн
кёргюзтсе, мен, аны жарлылыгъына,
акъылына да къарамай, къызымы берирме,
–
дегенди.
Жарлы къатын, жашындан башын алгъанына
эмда ханны урушмай ийгенине къууанып,
орамгъа чыкъса – жашы орамда сакълап
тура эди.
– Не айтды? – деп, ол анасына
къадалгъанды.
– Ашыкъны оюнларындан оюн кёргюзтсенг,
берликме деди, – дегенди анасы.
– Ашыкъ деп кимге айтады? – деп
соргъанды жаш.
Къатынны уа андан хапары да
болмагъанды, ханнга сорургъа да
эсгермегенди да:
– Билмейме, – дегенди.
– Хайыр, – деп, жаш, ол кюн окъуна юйюне
барып, къуралып, жолгъа атланнганды.
Элден чыкъгъандан сора, кёп заманны
айланып, ахырында Ашыкъны билген
адамлагъа тюбегенди. Алай а, аланы
берген хапарларына кёре, Ашыкъ уллу
билими, хыйласы эмда амалы болгъан адам
эди. Андан юйренеме, окъуйма деген
адамгъа угъай демегенди, алай а, адам
юйренип бошаса, ол аны сау
жибермегенди.
Излей-излей барып, жаш Ашыкъны
тапханды. Ол баргъан кюн, Ашыкъ юйюнде
болмай, юч къызы юйде табылгъандыла да,
эм гитче къызы, тюбеп:
– Нек келгенсе? – деп соргъанды.
– Ашыкъны оюнларына юйренирге
келгенме, – дегенди жаш.
Сора къыз, муну харамлыгъы болмагъанын,
жукъну да жашырмагъанын билип,
жазыкъсынып:
– Сен, андан не кёп затха юйренсенг да:
«Билдим», – деп айтсанг, Ашыкъ башынгы
кесерикди. Ол себепден аны хар
соргъанына билмедим деп тур, – деп
юйретгенди ол жашны.
Сора Ашыкъ да келгенди. Ашыкъ жашны юч
ай чакълы бирни тюрлю-тюрлю хыйлалагъа
юйретип кюрешгенди, алай а,
хыйлалыкъларыны ненчасын юйретсе да:
– Билдингми? – деп сорса, жаш:
– Угъай, билалмадым, – деп тургъанды.
Ашыкъ, жашны алай айтханына толу
ийнанып, акъылы мысхам болуп, андан
билала болмаз деп, мурат этгенди. Сора
Ашыкъ:
– Сен, болумсуз зат, жукъгъа
юйреналлыкъ тюйюлсе, – деп, жашны
къыстап жибергенди.
Жаш, анасына келип:
– Анам, мен бир аламат къочхар болайым,
сен мени базаргъа элт да, сат, алай а баш
баууму берме, – деп, анасын алай
юйретгенди.
Эрттенбла, айтханыча, жаш бир аламат
къочхар болгъанды, анасы да аны,
башындан тартып, базаргъа, алып
баргъанды. Къочхарны сейирлигин кёрюп,
халкъ басыннганды. Къатын къочхаргъа
айталгъан багъасын айтханды, алай
болса да, алыучу табылгъанды. Къатын:
«Жашымы сатдым», – деп, мудах болуп,
юйюне келгенди. Кёп мычымай, жашы да
ызындан жетгенди.
Экинчи базарда да жаш бир аламат бугъа
болгъанды, алай а аны башха жерни
базарына элтирге керек эди. Биягъы жаш
анасындан аны баш бауун иймезлигин
тилегенди. Къатын ол базарда да бугъаны
хыйсапсыз кёп ахчагъа сатханды, алай
биягъы жаш, узаймай, юйге келгенди да
къалгъанды.
Жаш халкъны алдап айланнганын эшитип,
Ашыкъ: «Бир кёрсем эди...» – деп, излеп,
базарланы аралап тебирегенди.
Ючюнчю базарда да жаш анасына:
– Анам, бу жол мен бир аламат ажир
болайым да, элтип, сат, алай а, бек сакъ
бол, башымда нохтамы жиберип къоярса, –
деп, аманат этгенди.
Анасы, ажирни алып, энтта бир базаргъа
баргъанды. Эл, басынып, ажирге сейир
болуп, сукъланып, багъасына келиширге
кюреше тургъанлай, бир адам, жетип:
– Къой, эгечим, ажирге айтырыкъ
багъангы айт, не десенг да, берликме, –
деп тохтагъанды.
Къатын айталгъан багъасын айтса да, ол
адам, чыгъарып берип, ажирге миннгенди.
Къатын:
– Нохтам! – деп къычыргъанды.
– Ма нохтанг! – деп, нохтаны бермей,
къатынны къолуна ахчаны тутдуруп, ол
адам ажирни чапдырып кетгенди.
Ол Ашыкъ кеси болгъанды. Ажирни юйге
алып келип, къызларына:
– Терк, бичакъ чыгъарыгъыз! – деп
къычыргъанды.
Къызлары, жашны табып келгенин билип,
жазыкъсыннгандыла. Сора, бичакъны
жашырып:
– Тапмайбыз! – дегендиле.
Ашыкъ, ачыуланып:
– Ма былай келигиз, муну тутугъуз, мен
кесим излейим, – дегенди.
Гитче къызы, чабып келип, ажирни
тутханды. Ашыкъ бичакъ излерге юйге
киргенлей, къыз, туталмагъанча этип,
ажирни ычхындыргъанды. Сора атасына
къычыргъанды. Олсагъатдан Ашыкъ, андан
да иги бир ажир болуп, биринчи ажирни
къуугъанды. Сора, жашны жетерге
тебирегенлей, жаш, чыпчыкъ болуп,
учханды. Ашыкъ да, илячин болуп, аны
сюргенди. Чыпчыкъ, келип, ханны
босагъасында бир терекге къонуп, бир
къызыл алмачыкъ болуп къалгъанды. Сора
илячин, алмагъа къонаргъа ханны
къалауурларындан къоркъуп, эрлай хажи
болуп, ханнга келип:
– Ауругъан адамыбыз бар эди да, сени
тереклеринги алмасы жарарыкъды
дегендиле да, аны ючюн келгенме, –
дегенди.
Хан:
– Къайсы терекден сюйсе да, беригиз, –
дегенди. Сора: – Къайсы терекди дарман?
– деп, аны билир ючюн, кеси да, къатыны
да, къызы да къараргъа бахчагъа
киргендиле.
Хажи:
– Ма бу терекден, – деп, кёргюзтгенди.
Терекни къагъа тебирегенлей, къызыл
алмачыкъ, терекден чартлап, тёнгереп,
ханны къызыны къатына келгенди. Ханны
къызы алманы, алып, ууучуна къысханды.
Хажи, башха алмалагъа эс бёлмей:
– Къызны къолундагъы алма керекди, –
деп тохтагъанды.
Къыз:
– Башхаланы алсанг да, жетер, мен да бир
алмачыкъ ашагъанлыгъыма, жукъ да
болмаз, – деп, берирге унамагъанды.
Хажи хандан:
– Дарман алманы берсин, – деп
тилегенди.
Сора хан да, ханны бийчеси да:
– Бу адам ауругъаннга дарманнга
излейди, бер, башха алмала кёпдюле,
ашарса, – деп тохтагъандыла.
Къыз, ачыуланып, алманы Хажи таба атып
жибергенди. Алма, тёнгереп кетмей, тары
болуп, тёгюлюп къалгъанды. Олсагъатдан
хажи да, тауукъ болуп, чёплеп
тебирегенди. Сора тары, бир жерге
жоккучукъ болуп, бир жылтырауукъ ийне
болуп къалгъанды. Энди, ийнени
жуталмазча болгъанында, тауукъ, халы
болуп, ийнеге сууурулгъанды. Ханны
арбазында эт къазан къайнай эди. Халкъ,
сейирсинип, не болгъанын билмей
тургъанлай, олсагъатдан ийне отну
арасы бла, халыны да сюйреп, ётгенди.
Сора халыны от кюйдюрюп къойгъанды.
Олсагъатдан ийне, жаш болуп, ханнга:
– Хан, Ашыкъны оюнларын кёрдюнгмю? Мен
сен айтхан затны этдим, энди сен да,
сёзюнге ие болсанг, къызынгы манга
бересе, – дегенди.
Асыры сейирсиннгенден, хан сёз да
айтмагъанды, къызы уа:
– Ыразыма, – дегенди.
Сора къалада уллу той-оюн башланнганды.
Аланы тойларында мен да болгъанма, ол
къууанчха асыры сейир этип
къарагъандан, ашар-ичер заман
тапмагъанма ансы. Анда мен кёрмеген не
сейир оюн къалды дейсе. Ашыкъны юч
къызы да, ол тойгъа келип, зауукъ эте
эдиле.
АЛТЫН ЖАЛКЪАЛЫ ЖЫЛКЪЫ
Эртте-эртте бир хан жашагъанды. Ол
ханны юч жашы болгъанды. Дагъыда ол
ханны дуниягъа айтылгъан алтын
жалкъалы, алтын къуйрукълу бир
жылкъысы бар эди. Кюнлени биринде ханны
ол жылкъысы тас болгъанды. Хан да, ханны
юч жашы да жылкъыны излей кетгендиле.
Кёп да айланып, тас болгъан жылкъыларын
да тапмай, ызларына къайтып келе
тургъанлай, ол жылкъыдан бир тай
тапхандыла. Аны да алып, ала эллерине
келгендиле.
Ханны жашлары, тайны кесин бир уллу
баугъа жыйып, анга, кёп заманнга
болурча, аш эм ичерге суу салып: «Биз
келгинчи, бауну эшигин ачмагъыз», –
деп, биягъы жылкъыны излерге
кетгендиле. Ол заманда уа ханны къатыны
сабийден ауур болгъанды. Бир кесекден
а, ханнга ёлюр ауруу тийип, ол андан
ёлгенди.
Хан ёлгенден сора, ханны къатыны бир
жашчыкъ тапханды. Аны атына Мухаммат
атагъандыла. Ол жашчыкъ бир жылгъа
ёсерин бир айгъа ёсюп тебирегенди. Алай
бла, жашчыкъ бек терк ёсюп кетгенди.
Аланы къоншуларында уа бир къуртха
къатынны бир жашчыгъы болгъанды. Бир
жол Мухаммат бла ол жашчыкъ, ойнай
келип, тюйюшгендиле да, ол жашчыкъ,
барып, анасына:
– Мени Мухаммат тюйген этгенди, – деп
тарыкъгъанды.
Къуртха къатын, Мухамматха ачыуланып:
– Сен мени ёксюз сабийими тюерге киши
болмагъы эдинг да, тас болгъан
жылкъыгъызны табаргъа,
къарындашларынгы излерге жаш болгъа
эдинг, – дегенди.
Къуртха къатын алай айтхандан сора,
Мухаммат анасына, келип:
– Мени атамы сауут-сабасы къайдады?
Аланы, табып, манга бер! мен,
къарындашларымы не болгъанларын
билмей, тохтарыкъ тюйюлме, –
дегенди.
Анасы ол заманда:
– Аны санга айтханнга Аллах ыразы
болмасын! – деп, сауутланы анга
бергенде:
– Анам, атны уа къайсы жылкъыбыздан
тутайым? – деп соргъанды жаш.
– Жылкъылагъа бар. Сары жылкъыгъа бла
тор жылкъыгъа аркъан атма, къара
жылкъыгъа ат, – дегенди анасы.
Жаш, ол айтханча, барып, къара жылкъыгъа
аркъан атханды. Аркъан, барып, бир атха
тюшгенди. Ол тутулгъан атны териси, бир
жугъу да къалмай, туягъына дери
сыдырылып, ат да къачып, аркъандан
чыгъып кетгенди. Жаш, юйге къайтып,
анасына, ачыуланып:
– Сен манга: «Чириген атладан тутсун»,
– деп юйретип, ийгенсе, –
деп, кёлкъалды этгенди.
Ол заманда анасы:
– Мен, андан сора, не атыгъызны, не
жылкъыгъызны билмейме. Жаланда, жылкъы
тас болгъан заманда, атанг жылкъыдан
бир тулпар тай табып келтирген эди.
Энди, элни жыйып, анга миналлыкъ эсенг,
кёр, – дегенди.
Жаш тайны тургъан жерин соргъанды.
Анасы, барып, анга бир эшикни
кёргюзтгенди. Ол эшикни бийиклиги – юч
аршын, кенглиги бир аршын болгъанды.
Жаш ол эшикни аллына сауутларын да, ат
жерин да элтип баргъанды. Эшикни
ачалмагъанында, аямай табаны бла
ургъанды. Ол заманда эшикни безгилери
ууалып, эшик, учуп барып, ичинде атха
тийгенди. Аны ауурлугъун кётюралмай, ат
тобукъланнган этгенди. Ол
тобукъланнганлай, жаш, анга терк окъуна
жер салып, секирип, юсюне миннгенди. Ат,
чартлап, тышына чыкъгъанды да, жети
кере кёкге чыгъып, жети кере жерге
тюшгенди. Сора ат, тилленип:
– Эй, адам улу, мени нек ёлтюресе? Санга
не керекди менден? – дегенди.
– Мен ёлтюрмейме, ёлтюрген сенсе, –
дегенди Мухаммат.
Сора ат:
– Да сен кишилик этсенг, мен атлыкъ
этерме, – дегенди.
– Сен атлыкъ этсенг, мен да иелик
этерме, – деп жууаплагъанды жаш.
Сора ат ханны кичи жашына андан не
керек болгъанын соргъанда, бу мынга
битеу хапарын айтханды. Жаш хапарын
айтып бошагъандан сора, ат:
– Энди сен юч артмакъ ал. Ол юч
артмакъны бир жанларын ашарыкъдан, бир
жанларын а кийимден толтур, – дегенди.
Жаш артмакъланы ол айтханча
жарашдырып, экиси да жолгъа
тебирегенлеринде, ат Мухамматха:
– Энди, мени юсюме мин да, кёзлеринги
къаты къысып, аямай, теримден ётюп,
этими ачытырча, юч кере ур, – деп
юйретгенди.
Жаш, ол айтханча, кёзлерин къаты къысып,
битеу кючю бла атны юч кере ургъанды.
Ат, учуп барып, бир жерде тюшгенди.
Мухаммат, кёзлерин ачып, тёгерегине
къарагъанда, ат:
– Жукъ кёремисе? – деп соргъанды.
– Бир жукъ да кёрмейме, – дегенде жаш,
ат:
– Сора, биягъыча, кёзлеринги къаты къыс
да, мени энтта къамичи бла юч кере ур, –
дегенди.
Жаш атны юч кере ургъандан сора, ол,
биягъы, учуп, бир жерге тюшгенди да:
– Ач кёзлеринги. энди уа жукъ кёремисе?
– деп соргъанды.
– Бир жылтырагъанла бардыла, аланы
артларында уа, бек узакъда,
жаныуарлача, юч зат кёреме, – дегенди
Мухаммат.
– Энтта кёзлеринги къыс да, мени юч
кере ур, – дегенди ат.
Жаш атны ургъандан сора, ол, учуп барып,
ол юч жаныуар кибик кёрюннген затланы
къатларында тюшгенди. Ала уа аны юч
къарындашы болгъандыла. Ала, ашлары
болмай, асыры онгсуз болгъандан,
атларын ашап бошап, не этерге билмей,
амалсыз болуп тургъанлай, жетгенди
Мухаммат алагъа. Бир бирлерине хапар
сорушхандыла да, бир бирлерин
таныгъандыла. Сора Мухаммат алагъа
кийим да, аш да бергенди. Онгсуз болуп
тургъан жашла тойгъандыла. Андан сора,
ала жолгъа тебирегендиле. Жолда кетип
бара, бир уллу къалагъа тюбегендиле. Ат
Мухамматха:
– Бу къалада бир ариу къыз барды. Ол,
бир жукъласа, юч кюн жукълайды, бир
уянса уа, юч кюнню жукъламай турады.
Бусагъатда аны жукълап тургъан
заманыды. Бар да, аны эшмелерин
ундурукъ къулагъына къаты байла. Артда,
уятып, ол санга заран этмезча, къара аты
бла къаргъандырып, аны алай жибер, –
дегенди.
Мухаммат эрлай юйге киргенди. Анда
алтын чачлы бир ариу къыз жукълап тура
эди. Жаш, аты юйретгенча этип, къызны
уятханда, къыз:
– Жибер мени, – деп, андан бек
тилегенди.
Жаш къызны, къара аты бла
къаргъандырып, жибергенден сора, къыз
анга:
– Энди мени бир ием барды да, ол
бусагъат бери жетерикди, бар да, бир
жерде букъ, – дегенди.
Мухаммат тышына чыкъгъанда, аты, анга
айланып:
– Къызны иеси – юч башлы эмеген
келгинчи, бахчаны тюп жанында уру
къазып, аны ичине кир. Эмеген, жете
келип: «Арс-бурс! Адам ийис къайдан
чыгъады? Былай мени бла тюйюшюрге ким
келлик болур эди, жаланда хан улу
Мухаммат болмаса?» – деп айтханлай,
сен: «Айхай, келгенме! Сени бла
сермеширге келгенме», – деп айт да,
урудан чыкъ. Алай эмегенни башларын
сени къылычынг кесаллыкъ тюйюлдю. Аны
къаласында, кюбюр ичинде, бир къылычы
барды. Аны, алып, темирге тийдир да,
эмегенни андан сора серме, – деп
юйретгенди.
Жаш, уруну къазып, анга кирип
тургъанлай:
– Арс-бурс! Адам ийис! Хан улу Мухаммат
болмаса, мени бла урушургъа ким,
къайдан чыгъарыкъ эди?! – деп, дунияны
гузабагъа алдыра, эмеген жетгенди.
Ол алай айтханлай, Мухаммат:
– Айхай, келгенме! Сени бла сермеширге
деп келгенме, – деп, эрлай урудан
чыкъгъанды.
Ала экиси да жагъалашып тебирегендиле.
Жаш:
– Кезиу сеникиди, ур, – дегенди.
Алайлай эмеген аны, уруп, белине дери
жерге батдыргъанды. Жаш, терк окъуна
чыгъып, эмегенни кётюрюп ургъанды да,
аны юч богъурдагъына дери жерге
батдыргъанды. Сора, чабып барып,
эмегенни къылычын кюбюрден алып, аны
темирге жетдирип, эмегенни юч башын да,
бир бирини ызындан уруп, тюшюргенди.
Къарындашла, ол къалада алтын чачлы
ариу къызны тамата къарындашларына
алгъандыла да, жолгъа тебирегендиле.
Жолда ала тёрт башлы, артда уа беш башлы
эмегенлени къалаларына тюбегендиле. Ол
эмегенлени да Мухаммат, ол юч башлы
эмегеннича, хорлап, ол эки къалада
тургъан эки ариу къызны да башха эки
къарындашына алгъанды. Была барысы да
биягъы жолгъа тебирегенлеринде, аны
аты мынга былай айтханды:
– Мухаммат, сени атангы алтын жалкъалы,
алтын къуйрукълу жылкъысын ма бу
эмегенле урлагъан эдиле. Быланы энтта
тамата къарындашлары барды. Аны
къаласы былайдан узакъ тюйюлдю.
Жылкъыгъыз да ол къаланы тийресинде
турады. Сакъ бол, ол эмеген алты
башлыды, кеси да бек къарыулуду, –
дегенди.
Бара-барып, была алты башлы эмегенни
къаласына жетгенлеринде, Мухамматны
аты, тохтап:
– Энди бу къаланы ичинде бир тамаша
къыз барды. Сен аны кёрсенг, ол асыры
ариудан, сени эсинг ауаргъа боллукъду.
Сакъ бол, – дегенди.
Жаш, къалагъа киргенинде, ол къызны
кёргенди да, аны ариулугъундан эси
аугъанды. Мухамматны алай болгъанын
билип, аты, кишнеп, аны аяздыргъанды.
Къыз, жашны жаратып, мынга барыргъа
ыразы болгъанын билдиргенди да, сора:
– Бери бираздан алты башлы эмеген
келликди. Ол сени ёлтюрмезча, бир жерге
букъ. Эрттенбла уа экибиз да андан
къачып къутулургъа кюреширбиз, –
дегенди.
Жаш, эшикге чыгъып, биягъы уру къазып,
анда букъгъанды. Эмеген келгенде уа,
андан чыгъып, аны бла жагъалашып, бу
алты башлы эмегенни да, уруп, алты
богъурдагъына дери жерге батдыргъанды.
Артда, аны кюбюрюнден къылычын алып,
алты башын да чалып алгъанды.
Мухаммат алты башлы эмегенни
ёлтюргенден сора, аны аты:
– Кел, энди атангы жылкъысын сюрюп
келейик, – дегенди анга.
Бара кетип, ол бир айырыкамда
жылкъыларын кёргенди. Айырыкамгъа
жууукълашханлай, ат жашха:
– Энди бир амал этейим ансы, ол
жылкъыда мени хорламазлыкъ ат жокъду,
– дегенди. – Амалыбыз а олду: сен, терк
окъуна бир уру къаз да, ол уруда бир
тырхык эт да, ат жеринги да алып, ол
тырхыкны юсюнде тур. Мен а, барып,
жылкъыгъа къарайым, – дегенди.
Жаш, ат айтханча этип, уруну тырхыгында
бугъуп тургъанды. Аты уа, жылкъыны
къатына барып, кишнеп къачханды.
Жылкъыны ажири, аны ызындан къууа
келип, уругъа тюшгенлей, жаш, жерин
салгъанды да, терк окъуна аны юсюне
миннгенди. Ол алай этгенлей, ат жети
кере кёкге учханды, жети кере да жерге
эннгенди. Жашха жукъ эталмазлыгъын
ангылап, анга бой салгъанды. Жашны аты
уа жылкъыны, ызындан тизип, къала
аллына келтиргенди.
Жылкъыны да жыйып, Мухаммат
къарындашлары бла эрттенбла эртте
жолгъа чыгъаргъа оноулашханды. Кече
муну юч тамата къарындашы сагъыш
этгендиле.
– Бу, жылкъыны да табып, бир бирибизни
кесе тургъанлай, кийимле да берип, аш да
берип, бизге къатынла да алгъанды. Энди
мынга бир мадар этмейин, аны бла
элибизге баргъандан хайыр жокъду.
Битеу элибиз бизни хыликкя этерикди, –
деп тохташхандыла.
Тамата къарындашлары:
– Этеригибиз олду: Мухаммат
жукълагъандан сора, чалгъыны босагъа
юсюне кёнделен салайыкъ да, кечени бир
заманында, эшикге чыгъып: «Жылкъы
сюрюлдю!» – деп хахай этейик. Ол а,
чыгъама деп, кесин чалгъыгъа урур да,
ёлюр, – дегенди.
Ол оноуну Мухамматны къатыны эшитгенди
да, анга:
– Сени ёлтюрюрге кюрешедиле
къарындашларынг, – дегенди.
– Эй, мени къарындашларым манга алай
къалай этерле? – дегенди да Мухаммат,
аны айтханына ийнанмагъанды.
Кечени арасында:
– О, хахай! Жылкъы сюрюлдю! – деп, бир
къычырыкъ эшитип, Мухаммат, чабып,
эшикге чыгъама деп, чалгъыгъа уруп,
бутларын юздюргенди.
Мухамматны къарындашлары, аны къатынын
зор бла арбагъа олтуртуп, жашны кесин
къоюп, кетип къалгъандыла. Алай бла,
бутсуз Мухаммат, алайтын озгъан
къанатлы болса, ура да, аны ашай, кёп
заманны тургъанды. Бир кюн ол, сюркеле
бара, бир жерде бир ат баш сюек
кёргенди. Ол сюекни ортасы бла бир ханс
чыгъып, сюекни ханс жетген жерине уа
чий эт къозлап тургъанын эслегенди.
Мухаммат ,ол хансны жараларына сала
кетип, юзюлген бутларын сау этгенди. Бу
хансдан да жыйып, Мухаммат алайдан бир
элге баргъанды. Элни къыйырында бир
юйню арбазында бир атны кёрюп, аны таба
бурулгъанды. Аны къатына жетип, минип
тебирегенлей, ат, тилленип:
– Эй, адам улу, бу юйде бир кюзгю барды
да, сен, анга къарап, къайры барлыгъынгы
билип, аллымы да ары буруп, манга алай
мин ансы, экибизни ишибиз тапсыз болур,
– дегенди.
Жаш, юйге кирип, кюзгюню алып
къарагъанда, эллеринде уллу сый бола
тургъанын кёргенди. Адамланы ичинде
анасы да бар. Анасы, ол кетгенли, сокъур
болуп тура эди. Аны алай кёргенлей, жаш,
терк окъуна атны эли таба буруп, юсюне
минип, жолгъа чыкъгъанды. Ат жашха:
– Былайдан сизни элге дери жетижыллыкъ
жолду, биз а жети кюннге жетербиз, –
дегенди.
Бара-барып, была элге жетгендиле.
Мухаммат, атын элни къыйырында
отларгъа ийгенди да, элге жаяулай
атланнганды. Жолда ол бир къойчу
жашчыкъгъа тюбегенди. Жашчыкъ бир
жырлай, бир кюле тура эди. Ол:
– Жашчыкъ, сен былай нек этесе? – деп
соргъанда, къойчу жашчыкъ:
– Ханны кичи жашы, жылкъыларын излерге
кетип, тас болгъанды да, ма аны ючюн
жиляйма. Аны юч тамата къарындашы уа
жылкъыларын табып келгендиле да,
алагъа бюгюн уллу той этедиле. Мени
анам а анда шапады. Ол манга андан иги
ашла келтирликди да, жырлагъан а ма аны
ючюн этеме, – дегенди.
Мухаммат, жашчыкъдан къатыны тамата
къарындашларында тузакъда тургъанын
билип, марап туруп, къатыныны
къарауашы, къумгъанны да алып, суу
алыргъа эннгенде, ол, аны къатына барып:
– Сууунгдан бир ичир, – деп тилегенди.
Къыз къумгъанны Мухамматха бергенлей,
ол, къатыны анга берген жюзюгюн
жашыртын къумгъаннга атханды да,
къарауашха:
– Мен санга бир зат тилерик эдим: сен,
бийчени къолларын жуудургъан заманда,
сууну къуя-къуя кел да, ахырында уа
битеу сууну аны къолларына къантарып
къой, – дегенди.
Къарауаш, барып, Мухаммат тилегенча
этгенинде, жюзюк, чартлап, тазгъа
тюшгенди. Къатын, жюзюкню таныгъанды
да, къарауашына:
– Санга бюгюн бир адам иш
жолукъмагъанмыды жолда? – деп
соргъанды.
Къарауаш:
– Бир жаш, тилеп, къумгъанымдан суу
ичген эди, – дегенди.
Ол заманда бийче:
– Бар да, аны жашыртын бери алып кел, –
дегенди.
Къарауаш, барып, Мухамматны биргесине
алып келгенди. Ол къатынына битеу
болгъан ишни айтханды. Сора жаш,
къатынын да алып, барып, битеу ол тойгъа
жыйылгъан адамлагъа да
башындан-аягъына дери кесини хапарын
айтып бошагъанлай, ол кеси миннген эки
ат, кишнеп, жетип, аны эки инбашына онг
аякъларын салып, къучакълагъандыла.
Мухаммат ол келтирген ханс бла анасыны
кёзлерин терк окъуна сау этгенди.
Тамата къарындашларын кесине шапала
этип, элни ханы болуп къалгъанды.
НАСЫПЛЫЧЫКЪ
Эртте-эртте бир жарлы тул къатын гитче
жашчыгъы бла элни тёбен жанында жашап
болгъанды. Аны гитче юйчюгюню башын
мурса жабып эди, ол бек жарлы жашай эди.
Жашчыгъы, сау кюнню узунуна ойнаргъа
кетип, жангыз да ашардан-ашаргъа
келиучю эди.
Жашчыкъны тенгчиклери, масхарап, анга
«Насыплычыкъ» деп атагъан эдиле. Бир
жолда Насыплычыкъ, бир туурагъан
гыржынны да къолуна алып, аны да
къыйырындан кемире-кемире баргъанлай,
ууакъ жашчыкъла нени эсе да тюе
тургъанларын кёргенди. Жашчыкъланы
къатына баргъанда, ала бир киштикчикни,
тюе кетип, ёлтюрюрге жетдирип
тургъанлай кёргенди да:
– Бу харипни нек тюесиз? – деп
соргъанды.
Жашчыкъла жууап бермегендиле. Сора ол:
– Тюймегиз да, аны манга беригиз, –
дегенинде, ала унамагъандыла. – Да сора
аны багъасына ма бу гыржынны алыгъыз, –
деп, Насыплычыкъ жашчыкълагъа
гыржынчыгъын узатханды.
Жашчыкъ, гыржынын киштикге алышып,
юйюне къайтып:
– Анам, бир киштикчик алып келгенме, –
деп, хапарын айтханды.
Анасы:
– Иги этгенсе, балам, ол да чычханланы
тута турур, – дегенди.
Бир кюн биягъы Насыплычыкъ, бир гыржын
туурагъанны да алып, къыйырындан ууата,
къаба баргъанлай, биягъы жашчыкъла,
басынып, нени эсе да тюе тургъанларын
кёргенди. Чабып баргъанында, жашчыкъла
бир ит кючюкню тюе тура эдиле. Ала аны
кёпюрден суугъа ата тебирегенлеринде,
Насыплычыкъ:
– Сиз, аны ёлтюрюп, не табарыкъсыз?
Андан эсе, аны манга беригиз, – деп
тилегенди.
Алай жашчыкъла ол ит кючюкню берирге
унамагъандыла. Ол заманда:
– Магъыз, аны ючюн муну алыгъыз, – деп,
гыржынын алагъа бергенди да, ит кючюкню
алып, юйюне баргъанды.
– Анам, бир кючюк келтиргенме, – деп,
анга кючюкню хапарын айтханды.
Анасы, биягъыча:
– Ахшы этгенсе, жашым, ол да, къонакъ
келсе, билдире турургъа игиди, – деп,
ариу айтханды.
Бир къауум кюн озгъандан сора, биягъы
Насыплычыкъ ойнаргъа бара тургъанлай,
жашчыкъла не эсе да бир затны тюе
тургъанларын кёргенди. Къатларына
жууукълашып:
– Нени тюесиз? – деп соргъанды.
Ала:
– Чунгургъа бир жилян тюшгенди да, аны
ёлтюрюрге кюрешебиз, –
дегендиле.
Насыплычыкъ:
– Да ол да бир жанды. Мен аны багъасын
берейим, ёлтюрмегиз, –
деп тилегенди да, къоюнундан чыгъарып,
бир гыржын туурагъанчыкъны бергенди.
Сабийчикле, гыржынны да алып, дауур эте,
кетгендиле. Насыплычыгъ’а алайда
къалгъанды. Бир кесекден чунгурчукъдан
жилян адам ауаз бла:
– Сау бол, сен мени ажалдан
къутхардынг. Энди юйюме элтсенг эди,
бек уллу ахшылыкъ этерик эдинг, –
дегенди.
Насыплычыкъ, жилянны сёлешгенине
сейирсинип:
– Да мен сени юйюнгю къайдан табайым? –
деп соргъанды.
Жилян а:
– Сен мени кишиге тийдирмей сакъла,
ансы жолну кесим таныйма, –
дегенди.
Насыплычыкъ жиляннга болушургъа ыразы
болуп, экиси да жолгъа тебирегендиле.
Кёп заманны баргъандан сора, бир сырт
юсюне жетгенлеринде, Насыплычыкъ аны
тёбен жанында бир базыкъ затла
чулгъанып-чулгъанып тургъанларын
кёргенди. Ала уа жилянла болгъандыла.
Жашчыкъ, къоркъуп, арсарлы болгъанын
ангылап, жилян анга:
– Сен аланы нелеринден къоркъаса?
Къоркъма да, сюйгенингча атлап кел, –
дегенди.
Насыплычыкъ, жилянны алай айтханына
базынып, жатып тургъан жилянланы кимни
башындан, кимни къуйругъундан баса, ол
жилянны ызындан аны юйюне баргъанды.
Жилянчыкъны келгенине битеу жилянла
бек къууаннгандыла. Той къурагъандыла.
Не ючюн десенг, Насыплычыкъ жанын
къутхарып келтирген жилян жилянланы
ханларыны эрттеден бери тас болуп
тургъан къызы болгъанды. Жилян улула
барысы да жыйылгъандан сора, жилян
ханны къызы аны жанын сакълагъан, ата
юйюне алып келген адам улу Насыплычыкъ
болгъанын айтханды. Ол заманда жилянла
барысы да Насыплычыкъны бек сыйлы
кёргендиле.
Насыплычыкъ жилян ханны юйюнде бир
къауум кюн тургъандан сора, ханны
къызын чакъыртып, анга юйюне кетерге
сюйгенин билдиргенди. Ол заманда жилян
ханны къызы:
– Да, энди сен, кетерге тебиреген эсенг,
ахшы жолгъа бар. Манга бек уллу
ахшылыкъ этгенсе. Сен кетип башласанг,
мени атам сени къурлай жибермез. Ол
санга: «Малдан, харекетден да сюйгенинг
чакълы ал», –
десе, сен, жукъ алыргъа унама да: «Ол
ауузунгдагъы багъыр жюзюкню бер, алай
болмаса уа, сау бол, ырахат-саламат
къалыгъыз», – де да, кетип тебире.
Сюймесе да, ол аны санга бермей къоймаз.
Алай, бермесе уа, мен аны санга
бердирирча этерме. Ол багъыр жюзюкню уа
хайыры буду: сен, ол багъыр жюзюкню
ауузунга салып, буйругъунгу айтсанг,
олсагъатдан окъуна тёрт жыйырма
эмеген, чабып келип, сени не тюрлю
буйругъунгу да тамам эте турурла, –
дегенди.
Андан сора Насыплычыкъ юйюне кетерге
тебирегенди. Жилянланы ханы жашха:
– Сен мени тас болгъан баламы ажалдан
къутхаргъанса. Аны ючюн санга бек
ыразыма. Энди, сен алай бош кетип
къалсанг, жарамаз. Не къадар мюлк сюе
эсенг да, ал, – дегенди.
Ол алай айтханда, Насыплычыкъ:
– Угъай, сау бол. Жаланда ол
ауузунгдагъы багъыр жюзюкню берсенг –
бер, угъай дей эсенг да, сау бол, сау
къал, – деп, кетип тебирегенди.
Ол заманда жилян хан:
– Аны юйретген да, сен да Аллахдан аман
табыгъыз, ма! – деп, ауузундан чыгъарып,
багъыр жюзюкню жашха бергенди.
Насыплычыкъ юйюне келгенинде, къарт
анасы мурса башлы юйчюкде, муну тас
болгъан сунуп, бек жарсып тура эди.
Итчик бла киштикчик да, бу келирге,
ёсюп, уллучукъла болуп тура эдиле.
Жашны келгенине асыры къууаннгандан,
анасы бир жылгъа жаш болуп къалгъанды.
Насыплычыкъ багъыр жюзюкню, хапарын
бир адамгъа да айтмагъанлай, жашырып
тургъанды. Бир кюнлени кюнюнде ол
анасына:
– Анам, бар да, манга ханны къызын тиле,
– дегенди.
Жашыны алай айтханына анасы бек
сейирсиннгенди.
– Ой, сен тели, хан къызын сени
кибиклегеми берликди?! – деп,
урушханды.
Алай болсада, жашы дагъыда: