Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 02

Жаш, саламын алып, ёрге къобуп, къолун
тутду.
– Не айланаса, ахшы жаш? – деп
соргъанда къарт, жаш хапарын айтды.
– Ахшы, мен да сени бла бирге бираз
барайым, – деп, къарт ол жаш бла
тебиреди.
Экиси да кете баргъанлай, узакъда бир
къара агъач кёрюндю. Къарт:
– Ол къаралгъан не болгъанын билемисе?
Ол агъач тюйюлдю. Ол сюелгенле да,
терекле угъай, шыйыхха баргъан адамла
болуп, анга ёталмай, бузлап
къалгъанладыла. Дуния жаратылгъанлы,
шыйыхха адам ёталмагъанды. Алай санга
Аллах жол берлик эсе, бир кёр! Кесинг да
мени атымы ал! Кесинги атынг бла
ёталлыкъ тюйюлсе, – деп, къарт кесини
атын жашха берди. – Эсингде болсун:
сени бетинге сууукъ уруп башласа, бу
къамичи бла атны тюйюп тебире. Не да
болсун, къолунгу къымылдатханынгы бла
къычыргъанынгы къойма, – деп, жашха бир
кийиз къамичи да берди.
Жаш:
– Сау къал, – деп, саламлашып кетерге
сюйюп, къартха бурулса, къарт жокъ.
Ары-бери айланып да къарады, къартны
тапмады. Сора жаш, андан ары жорта
барып, сууукъгъа жетгенлей, атны
къамичи бла уруп башлады. Атны тюйгенин
да къоймай, къычырыгъын да тохтатмай,
ай, энди ёлеме дей, ол чекге жетип,
аманны кебинден буз ёзенден ётдю. Ызы
бла кём-кёк кырдык талагъа чыкъды. Ол
заманда юсюнден жарым метр къалынлыгъы
болгъан бузла сынып-сынып тюшдюле. жаш,
эс жыйып, тёгерегине къараса – кенг
таланы ортасында бир талай къаралгъан
зат кёрдю. Тюзюнлей тартып ары барды да,
тамашагъа тюбеди: сансыз кёп адам,
кийиннген халларында бузлап, сын
ташлача болуп тура эдиле. Жаш аланы
ичине агъачхача кирди. Арлакъда, узакъ
болмай, бир къара суу бара эди. Аны
къатында бир мермер ташны юсюнде шыйых
намаз эте тура эди. Бир жанында китапла
да хунача къаланып. Шыйых асыры намаз
этгенден, ташны юсюнде аны аякълары,
тобукълары, къоллары, мангылайы жетген
жерлери чунгурла болуп къалгъанларын
да кёрдю жаш. Сора, шыйыхны къатына
къысыла барып, шош салам берди. Шыйых,
намаздан бошагъандан сора, саламын
алды. Жашны анга не ючюн келгенин билип,
анга бир хамайыл берди. Жаш, къууанып,
хамайылны алып, ызына тебирегенде:
– «Шыйых не айтды?» – деп, атам алай
сорса, мен анга не жууап берирме? – деп
сорду шыйыхха.
– Атанга менден салам айт! Ызы бла:
«Сени жашаргъа къоймай, быллай бир
къыйынлыкъ бергенлери ючюн, атанг
къара къабан болуп, аны къоймагъан эки
жашы да ала къабанла болуп, бир бирни
къуууп, агъачха кетсинле», – деп айтды
дерсе, – деди.
Жаш бери ётген халинде артха да ётдю.
Буз ёзенден озгъанда, жашны атына
минип, биягъы акъсакъал къарт аллына
чыкъды.
– Ай, жигит жаш, барыпмы келесе? Ма энди
атынгы, – деп, аны атын анга берип,
кесини атын алып, минер-минмез думп
болуп къалды.
Энди къарындашлары жашны ёлгеннге
санап тургъанлай, жаш, «шырт» деп, кирип
келди. Ол китапны, келтирип, атасына
бергенде, атасы кесине къоркъду,
къарындашлары уа, бушуугъа къалып,
юйлерине кирдиле.
Хан, кичи жашын чакъырып:
– Шыйыхны кесин кёрдюнгмю? – деп сорду.
– Кёрдюм.
– Не айтды?
– Да санга салам айтды.
– Андан сора уа?
– Андан сора уа: «Сени анда жашаргъа
къоймагъан атанг къара къабан болуп,
аны къоймагъан эки жашы да ала къабанла
болуп, бири бирин сюре, агъачха
кирсинле», – деп айтды, – деп, жаш
айтханын бошар-бошамаз, атасы къара
къабан болуп, эки жашы уа ала къабанла
болуп, юйлеринден чартлап чыгъып, бири
бирин къууа, агъачха кирип кетдиле.
Андан сора ханлыкъ жашха къалды. Жаш
халкъгъа – иги, халкъ да жашха ыразы
болуп, ашап, жашап турадыла дейдиле.
АТАСЫЗ ТУУГЪАН БАТЫР УЛАН
Бизде, жомакъда айтылгъаннга кёре,
къачан эсе да бир ёмюрде, бийик тауну
этегинде эки жашы бла бир къызы, сора
къатыны бла бир къартыракъ киши
жашагъанды. Жолоучулугъундан къайтып
келе, ол киши, жол жанында бир адам баш
сюекни кёрюп:
– Арабин, бу жазыгъ’а къачан ёлген
болур? – деп, таягъы бла тюртгенди.
Ол заманда ол баш сюек:
– Эй, жууугъум! Ёлгенни юсюнде нек
ойнайса? Ёлген да сауладан болады, –
дегенди.
Киши, ызымдан адаммы келеди деп,
сескенип, тёгерегине къарагъанды. Жан
иеси кёрмегенди. Сюекге ишекли болуп,
дагъыда таякъ бла тюртгенди. Сюек энтта
да алгъынча айтханды.
– Аха, мында тамашалыкъ барды, – деп,
сюекни кюйдюрюп, кюлюн хуржуннга къуюп,
юйюне алып келгенди да, юйде кюбюрчекге
салгъанды.
Энди кюнлени биринде къыздан
къалгъанла барысы да къоншуларында
сыйгъа кетедиле. Ол заманда къыз, юйде
кеси къалып: «Неллай бир бернем боллукъ
болур?» – деп, кюбюрчеклеге къарай
келгенде, ол баш сюек болгъан
хуржунчукъну ачханлай, кюлю, кётюрюлюп,
къызны ичине кетеди. Энди, къалай-алай
болса да, къызны андан къарыны болады.
Кюнден-кюннге, айдан-айгъа къыз сыфатын
ташлап башлайды. Юйдегиледен не къадар
жашырыргъа кюрешсе да, къыз алгъыннгы
субайлыгъын къайтаралмайды. «Ташада
эрге баргъан туурада къозлар», –
дегенлей болады. Къыз кетмез бедишге
тюшеди. Атасын-анасын да къара жерге
къаратады.
Айхай, къыз а бир бош къызчыкъ болса уа,
не жарсыу бар эди. Хапарына кёре,
насыплыны баласыды дерча эди.
Сёзню къысхасы, атасы, бир кюн къызын
чакъырып, ишни болумун тинтип:
– Сен бу эриши, бедишли ишни этип, бизни
бетибизни нек жойдунг?! – деп, жарсыйды.
Ол заманда къыз, жиляп, атасына:
– Угъай, атам, бу насыпсызлыкъ манга
мени кесими эркинлигим бла келген зат
тюйюлдю. Сизни бетигизни уялтыр ишни
мен ёмюрюмде да этмез эдим. Ол сиз
сыйгъа кетген кюн, кюбюрчеклени ача
келгенде, аладан бирини ичинде кюлю бла
бир хуржунчукъ къолума тюшген эди. Аны
башын ачханымлай, ичинде кюлю
тамагъымдан ичиме кетген эди. Мен да, ол
кюнден башлап, ма бу халгъа жетип
къалгъанма, – дейди.
Ол заманда баш сюекни айтханы кишини
эсине тюшюп: «Ай, байтамал, кесим этдим
кесиме! Болсада не амал?! Буюрулгъан
болады», – деп, эринин къабады.
Иш аман, иги болгъан эсе да, болду.
Къызны аурур заманы жетди. Анга бир
тулпар улан тууду. Уланнга Къанбермез
атадыла. Къанбермез сагъатла, кюнле бла
ёсюп тебиреди. Аягъы юсюне болгъанлай,
атхан огъу жерге тюшмей башлады.
Ахырында халкъ ауузунда айтырлай
мараучу болду. Кесине да: «Эрсиз
къыздан туугъан жаш», – дей эдиле.
Бир кюн анасыны эки къарындашы
Къанбермезни кеслери бла бирге уугъа
барыргъа чакъырдыла. Ол да ыразы болду.
Экинчи кюн ючюсю да, уугъа айлана барып,
агъачда бир марал ёлтюрюп, андан шишлик
этип, ол кече алайда къалдыла.
Эрттенлигинде, оноулашып,
къарындашланы абаданларын шапагъа
къоюп, Къанбермез бла анасыны кичи
къарындашы уугъа кетдиле.
Шапа къошда эт шишлей, отда да къазан
къайнай тургъанлай, ой-хай-хай, жети
башлы бир мазаллы эмеген юсюне келип
къалды. Аны кёргенде, жашны ахы къуруду,
не этерин билмей, абызырады, тили
тутулду. Шапа къачып къутулургъа умут
этди. Къайры къутуллукъ эди? Эмеген аны,
къагъып алып, жуммак этип,
къолларын-аякъларын да байлады. Сыгъып,
сытып, болгъанын ырахын этип, алай ары
тёнгеретди да, ызы бла, бише тургъан
этлени, жугъун да къоймай, ашап, жолуна
кетди.
Ингирде, нёгерлери уудан келгенде, эт
да жокъ, къазан да башы тюбюне болуп,
шапа да, байланып, къыртышда тёнгереп
тургъанын кёрдюле.
– Аха, бу неди, не болгъанды санга? –
деп, шапаны къолун-аягъын бошладыла.
Шапа болгъан ишни къошмай-къоратмай
айтды.
Экинчи кюн шапагъа ана къарындашладан
кичиси къалды. Эмеген, биягъы заманда
келип, аны да абадан къарындашныча
этип, бише тургъан азыкъларын, бир
бурху къоймай, ашап кетди.
Уучула, бирер жугъутурну кётюрюп,
кечирек да болуп келселе, энтта да
биягъыча болуп тургъанын кёрдюле. Не
айтыр кереги барды? Тамашагъа къалдыла.
Шапаны да бошладыла.
Энди, ючюнчю кюн, садагъын да
жарашдырып, шапагъа Къанбермез къалды.
Къанбермез отну ышыра, къазан къайнай,
мыдыхда жалбауур да бише тургъанлай:
– Ой, аман адам улу, атышмы, тутушму? –
деп, бир сылыкъ адам ашаучу жетди.
– Ой, аман чийбыдыр! Къуру да келген сау
къайтмаз. Алгъа атышайыкъ, ызы бла
тутушурбуз, – деди.
Эмеген терекни алып сермегинчи,
Къанбермезни садакъ огъу, сызгъырып
барып, эмегенни бир башына батды. Аны
бир башы дынгырайгъанда, къарыуу
азайды. Экиси да бир бирге чабышып,
булгъашдыла.
Къанбермезни хыйласы болушмагъан
болса эди, мондай эмеген аны сытып да
къояр эди. Эмеген жете да, бууа,
Къанбермез, сыптырыла да, бичакъ бла
сермей, эмегенни алты башын тюшюрдю.
Ахырында, сыртына минип, жетинчи башын
ургъанда, ол тёнгереп башлады.
Къанбермез къуууп, баш да, жетдирмей,
бир дорбун тешикге кирип кетди.
Ингирде уучула, къайтып келгенлеринде,
болгъан ишни кёрдюле, сордула, не
болгъанын билдиле. Ол кече ушхууур ашап
жатдыла.
Эрттенлигинде уучула ушакъгъа кирдиле:
– Энди ол баш тюшген тешикде аны
хазнасы болмай амалы жокъду. Барып, аны
табайыкъ, – деп, ючюсю да ары
тебиредиле.
Барып къарадыла. Сен тюш, мен тюш
болдула. Эки къарындаш тюшерге
унамадыла. Ол заманда, белине жипни
байлап, къыйырын алагъа тутдуруп,
Къанбермез тешикге салынды. Терен
тешикни тюбюне жетгенлей, жипни тешип,
тёгерекге къарай тебиреди. Сора, бир от
жарыкъны эслеп, аны таба бара-барып, бир
юйге тюбеди. Ичине кирип, къараса –
анда уа бир ариу къыз!
Къыз, аны кёргенде, тамаша болуп, ауара
болуп:
– Бери адам улуну аягъы ёмюрде
тиймегенди, сен къалай келгенсе? –
деп сорду.
Къанбермез эмеген бла болгъан хапарын
айтды.
– Да, алай эсе, ол эмегенни тогъуз башлы
анасы барды. Ызынга женгил кетмесенг,
ол сени сау къоймаз, – деп билдирди
къыз.
Аны аты Иллау эди.
– Да мен кетерге деп келмегенме. Ол
тогъуз башлы къайда эсе да кёргюзт, бир
барайым, – деди жаш.
Къыз да:
– Да, жигит, барама дей эсенг, кесинге
базына эсенг, бар. Тулукъ толу ундан
тылы ийлей тура болур, эслетмей,
артындан жетип, бичакъны желкесине
сукъсанг, хорларыкъса. Алай болмаса,
къолларына жагъыу этип къояр. Мен
керекли жеринг болса, болушурма, –
деди.
Къанбермез акъылсыз эмегенни тюз юсюне
барды. Экиси да бир бирни кёрюп
тохтадыла. Эмеген аны ашаргъа чапды.
Экиси да сермешдиле. Бир эмеген онглу
бола, бир Къанбермез онглу бола, кёп
кюрешдиле. Ахырында, эмеген хорлай
тебирегенде, Къанбермез Иллаугъа
къычырды. Иллау, жетип, Къанбермезни
бичагъы бла уруп, эмеген къатынны
тогъуз башын тюшюрдю. Къатын сойланды.
Андан сора, бир бирине ачыкъ айтып
билдирмеселе да, ол эки жаш адамны
араларында бир бирине ышаныу
жаратылды. Ызы бла экиси да, къайтып,
тешикге келдиле. Жаш къызгъа:
– Жипни белинге байла да, алгъа сен
чыкъ, – деди.
Къыз унамады:
– Угъай, башындагъыла, мени кёрселе,
санга игилик этмезле. «Къарындаш
къарындашны ёлюрюн да сюймез, ахшылыкъ
кёрюрюн да сюймез» дегенча болур, –
деди.
Болсада Къанбермез, унамады да, къызны
алгъа чыгъартды.
Къарындашла, ариу къызны кёргенде,
Къанбермезни тешикде къоюп кетдиле.
Жаш, аны билгенде, ачыу этди, жюреги да
бек къыйналды. не этерик эди? Жаланда
Иллау, тешикден чыгъа туруп: «Ким
биледи, къарындашларынг бир хыйлалыкъ
этселе, сен жарсыма. Юч кюнден санга,
бири – акъ, бири – къара, эки жилян
келирле. Акъ жиляннга минсенг, жерни
башына чыгъарыр, къара жиляннга
минсенг а, жерни эм тюбюне атар», –
деген эди да, ол жапсарды жашны.
Къыз айтханча, жилянла ойнай келгенлей,
Къанбермез, акъ жиляннга минеме деп,
къара жиляннга минди да, жерни жети
къатысына кетди.
Ол, жер тюбюнде бир акъ шахарны кёрюп,
анга тебиреди. Къыдыра, тарта барып,
къыйырда бир юйчюкге къонакъ болду да,
ичерге суу тиледи, болсада юй иеси
къарт къатын анга берирге суу тапмады.
– Амма, сууугъуз нек жокъду? – деп
сорду Къанбермез.
– Да, балам, сууубуз къайдан болсун,
сууну башын тогъуз башлы
барамталагъанды да, хар айдан анга он
къыз берсек, бир кере суу иеди. Аны бла
бир айны жашайбыз, – деп хапарлады.
Къанбермез, къылычын тагъып, ол
эмегеннге барады. Къанбермезни
кёргенде, эмеген аны ичине жутаргъа
тебирейди. Ол заманда Къанбермез,
къылычын, чыгъарып, эмегенни ауузуна
кёнделен салады да, жута баргъаны
сайын, ол да кесе, ичин тёгюп, ёлтюреди.
Ызы бла сууну, аллын бошлап, шахаргъа
жибереди. Ол тамаша иш, топ атылгъанлай,
халкъгъа жайылады, уллу къууанч байрам
этедиле.
Энди ол шахарны ханы, Къанбермезни
кесине чакъырып, ким болгъанын сорады.
– Мында къал, биринчи ёзюрюм бол, – деп
тилейди ол жашдан.
Ол тилегенча да болады.
Бир кюн хан бла Къанбермез терен
ушакъгъа кирген кезиуде, ханнга юч адам
келедиле. Хар бири кесини жумушу бла.
Хан алагъа болгъан жерине кирирге
эркинлик береди.
Биринчиси ханнга саугъагъа кюнню,
ыйыкъны, айны, жылны да кёргюзтген бир
аламат сагъат келтиреди. Экинчиси –
хауада чыпчыкъ учса да, зынгырдап
билдирген сейирлик къонгуроу. Ючюнчюсю
– къанатлары болгъан, къайры сюйсе, ары
учаллыкъ, агъачдан ишленнген бир ариу
ат.
Ол жашлагъа хан бек бийик къыйматлы
саугъала береди, ючюсюн да кесине
киеуле этеди.
Къанбермез, юйюне кетерге сюйюп, хандан
ол агъач атны тилейди. Хан да атны ыразы
болуп береди.
Экинчи кюн хан, халкъын жыйып,
Къанбермезни юйюне ашырады.
Къанбермез, халкъ бла саламлашып, агъач
атха минеди. Ёрге учуучу бурууун
бургъанлай, агъач ат, от чакъгъанча,
учуп, Къанбермезни жерни юсюне
чыгъарады. Жаш, тёгерекге къарайды да,
узакъда бир акъ къаланы эслейди.
Къыдырып келсе, энтта да, биягъыча, жети
эмегенни юсюне келип къалады. Ала аны
ашаргъа чапханда, Къанбермез
эмегенлеге:
– Ай, ачдан ёлген аманла, мен сизге
бирер къабын да боллукъ тюйюлме. Андан
эсе, узакъ жерден чабышыгъыз да, манга
алгъа жетген, ашар да, тояр, – дейди.
Эмегенле чабышыргъа кетгенлей,
Къанбермез аланы юйлерини босагъа
артында терен уру къазады, къылычын да,
эшикге кёнделен салып, байлайды, кеси
уа юйню ичинден къарап тохтайды.
Эмегенлени жете келгени, кесин
бичакъгъа уруп, эки бёлюне да, уругъа
тюше, барысы да бошаладыла.
Андан сора Къанбермез аланы юйлерин
тинтип тебирейди. Биринчи эшикге
тынгылап, жилягъан таууш эшитеди,
экинчиде таууш жокъ эди. Ючюнчюден а
жырлагъан таууш келеди.
Къанбермез, ызына къайтып, биринчи
эшикни ачып, киреди да:
– Сиз кимсиз? Нек жиляйсыз? – деп
сорады.
Анда болгъанла, Къанбермезге аралып:
– Ай, насыпсыз, сен а бу жерге къайдан
тюшгенсе? Къач! Эмегенле азыгъы болуп
къалырса, – деп, бютюнда бек жиляйдыла.
– Эй, жууукъларым, мен аланы
къыргъанма, энди къоркъмагъыз, –
деп, Къанбермез экинчи эшикни ачады да,
ол юйдегиле, баш энишге къарап, бир
къыйынлыкъ сакълап тургъанларын
кёреди.
– Эй, мудахла, не болгъанды, нек
мудахсыз? – дейди жаш.
– Да, не этейик, бюгюн эмегенле бизни
кесерикдиле да, аны ючюн мудахбыз, –
дейдиле ала.
Ызы бла, ючюнчю эшикни ачып, жаш ары
киреди.
– Эй, тулпарла, сиз а нек жырлайсыз? –
дегенде ол, ол отоудагъыла:
– Да жырламай не этейик, эмегенле
тюнене бирибизни кесгендиле, энди биз а
бир-эки кюн жашарыкъбыз да, аны ючюн
жырлайбыз, –
дейдиле.
Къанбермез алагъа эмегенлени
къыргъанын айтады. Сора барын да
башларына эркин этеди. Кеси да, алагъа
тамата болуп, ол жерде эки жыл жашайды,
хар бирин бир усталыкъгъа юйретеди.
Юйле ишлетеди. Ала да бир бири бла
юйдегиленип, алайда уллу эл болады.
Энди Къанбермез, сайлап, аладан бирин
элге тамата этип, кеси уа Ата журтуна
атланады. Айлана, къыдыра кетип, кёп
заман озуп, кесини элини къатына
жетеди. Алайда олтуруп, кеч бола
башлагъынчы сакълайды, анга тюшген
къыйынлыкъланы эсгерип, ёкюнеди.
Эл къыйырына киргенлей, аны аллына бир
– жырлай, бир а жиляй тургъан сюрюучю
жашчыкъ чыгъады.
– Кёп болсун, ахшы улан! Жиляй да,
жырлай нек тураса? – дейди Къанбермез.
– Да, – дейди сюрюучю жашчыкъ, – бизни
элибизде Къанбермез деп бир батыр жаш
бар эди да, ол оналты жылдан бери
хапарсызды. Анасыны анасы бизден эди.
Энди аны анасы, аны саулугъундан
тюнгюлюп, бюгюн ёлю ашын этеди. Мен а,
жашны эсиме тюшюрюп, андан жиляйма.
Жырлагъан а, ол садакъадан манга юлюш
жетерин билеме да, аны ючюн этеме, – деп
хапарлайды ол.
Къанбермез, сюрюучюге жукъ да айтмай,
алайдан кетеди да, элни къыйырында
къоншуларындан бир юйге къонакъгъа
тюшеди. Ол кече алайда къалып,
эрттенбла кесини «ёлю ашы» юлешине
тургъан жерге барып, жамауатха
къошулады. Адамла бла олтуруп, кесини
«ёлю ашын» ашайды. Къонакъды деп, аны
анда киши да танымайды; ол а аланы
таныйды, барын да кёреди, ичинден
тансыкълайды, кесин а билдирмейди.
Аш ашалып бошалгъандан сора,
Къанбермезни къарт анасы, адамлагъа
айланып:
– Адамла, айып этмегиз! Къанбермезни
сыбызгъы согъуучусун бир бек сюйюучю
эдим. Аны бетинден бир сыбызгъы
согъугъуз! – деп тилейди.
Адамла, бир бирден алып, согъа келгенде,
кезиу Къанбермезге жетеди.
Къанбермез сыбызгъыны согъуп
тебирегенде, къарт анасы, кёз жашларын
сюрте, чыдаялмай, ёрге турады.
– Аурууугъузну алайым! Бу Къанбермезча
сокъгъан кимди? Аны манга танытыгъыз, –
деп тилейди ол.
Олсагъатдан Къанбермез, ёрге турады да:
– Амма! Къанбермезча сокъгъан
Къанбермез кесиди! Таныялмаймыса? –
деп, кёзюне къарайды.
Да не айтырыгъы барды? Къарт анасы бла
Къанбермез бир бирге жабышып
къаладыла. Анасы да жиляйды, халкъ да
жиляйды. Ызы бла, жиляу, тохтап, тойгъа
айланады. Къанбермез кесин барына да
танытады. Къучакълашадыла. Сюйген
Иллауу бла жаш да бир бирни табадыла.
Аманлыкъ этгенлери ючюн, Къанбермез
анасыны эки къарындашына жукъ
айтмайды, аланы юслеринден халкъгъа да
билдирмейди.
Къанбермез бла Иллау, биринчи кере жер
тюбюнде бир бирин кёргенде, бир
юйдегили болургъа деп сёз тауусмагъан
эдиле, алай ол зат экисини да
жюреклеринде сакъланып эди.
Ол себепден, энди тюбешгенлеринде, сёз
ачыкъ салынды.
Иллау, жилямсырап, Къанбермезге:
– Анангы эки къарындашы, сени тешикни
тюбюнде къоюп, мени чыгъаргъандан сора,
экиси да, бири бирине тёзмей, мени
алыргъа деп, кюрешгендиле. Болсада мен,
бирине да бармай, бюгюннге дери сени
сакълап тургъанма. Энди оноуубузну эт,
– деди.
Экиси да, бир бирине къарап, кёп
къууандыла. Ызы бла, адетде бола
келгенича, той-оюн этип, юйдегилендиле.
Къанбермез ана къарындашларына жукъ
айтмады, дерт тутмады.
Бир жылдан сора, Къанбермез ол
эмегенлени къыргъан элине тебирейди.
«Эй, агъач атым къалай тура болур?» –
деп, кёрюрге ашыгъады. Айлана, къыдыра
барып, бир уллу агъачха жетеди. Ол да,
бир къанатлыны ёлтюрюп, ашай
тургъанлай, кёкде бир къарелдини кёрюп,
аны садакъ бла атады. Болсада огъу
къайры кетгенин билалмайды. Ол кезиуде
бир атлы жыйын:
– Жол болсун, жигит! – деп, юсюне
келедиле.
– Ой, сау болугъуз! – деп саламлашады
Къанбермез ала бла.
Ол кече барысы да алайда къаладыла.
Экинчи кюн эрттенликде бир мазаллы
къуш, къанатлары салына келип, аланы
алларында жерге тюшеди. Чабышып
барадыла, алай а къушну, кётюрюп, бир
жанына бири да аудуралмайды.
Къанбермез, къушну дёрденинде садакъ
окъну кёреди да, кесини огъу болгъанын
билип, къушну бир жанына аудуруп, огъун
тартып алады. Аны кёргенде, ол жыйынны
таматасы, тилеп, Къанбермезни кесине
нёгер этеди.
Энди жыйын тамата, жыйынына къарап:
– Уланла! Биз Солтан ханнга барлыкъбыз.
Аны Жансарай деп бир къызы барды. Кюнню,
айны да къаматхан ариу. Ол, бир къочхар
мюйюзлени жерге бегитеди да,
пелиуанланы, жигитлени ала бла сынайды.
Жети патчахлыкъны пелиуанлары,
жигитлери да ол къызны женгалмайдыла.
Энди мени патчахлыгъым да аны бла бир
кёрюшмей амалы жокъду, – дейди.
Сёзню къысхасы, жыйыны ыразы болады.
Жорта-чаба, къызны сарайына жетедиле.
Анда кёп батырны, гёжефни кёредиле.
Энди бу баргъан жыйынны таматасы
Жаубермез, халкъны аллына чыгъып:
– Къадары, кючю да уллу болгъан халкъны
гёжефлери, батырлары! Эркинлик
берсегиз, Жансарайны ёчюн сынаргъа
мени да бир гёжефим барды, – дейди.
Жыйылгъанла бирден къарс урадыла.
Къанбермез гёжеф, ёхтем барып, жерге
бегитилип тургъан мюйюзлени сермейди,
тартады, болалмайды. Аны кёрюп, халкъ
жашны кюлкюге алады. Ол экинчи да
тартады –
болалмайды. Халкъ бютюнда бек кюледи.
Ол зат ачыу тийип: «Ёлгенден а бедиш
аманды!» – деп, Къанбермез ючюнчю кере,
ачыусунуп, къочхар мюйюзню сермегенде,
жерни тюбюнде темир сынжырла бла
бегитилип тургъан томуроуланы силдеп,
кёкге сызады.
Хапаргъа кёре, томуроула тийип, бир
бёлек адам да ёледи. Ол заманда Солтан
хан, ачыуланып:
– Сен кимни батырыса? – деп сорады.
Къанбермез Жаубермезни кёргюзтеди.
Жаубермез, къоркъады да:
– Угъай, ол мени адамым тюйюлдю, жолда
къошулгъанды, – деп къояды.
Солтан хан, чамланып, Къанбермезни
къолларын-аякъларын байлатып, жер юйге
атдырады. Ызы бла:
– Ол ким эсе да, юйюнде кими бар эсе да,
билип келигиз, – деп, адамла жибереди.
Ол адамла, бир талай заманны айланып,
ахырында Къанбермезни къатыны
Иллаугъа къонакъгъа тюшедиле. Ол
къонакъланы, сыйлап, жатар жерлерин
жарашдыргъанда, келгенлени бири:
– Энди, къонакъланы къуру къоймай, бир
тиширыу тапмаймыса? –
деп сорады.
– Угъай, мен аллайладан тюйюлме, – деп,
Иллау чыгъып кетеди.
Ала умут этген затны Иллаудан
тапмагъанларында, къонакъла,
эрттенликде туруп, жолгъа чыгъадыла.
Орамда бир саякъ тиширыуну табадыла да,
чачын кесип, артмакъгъа салып, ызларына
тебирейдиле.
Иллау, суудан келе, аланы алларына
чыгъып къалады да:
– Къонакъла, ауузланмай, нек кетип
барасыз? Аш этейим да, ашай барыгъыз, –
деп сёлешеди.
– Угъай, биз санга бир керекли иш бла
келген эдик да, аны мажаргъанбыз, сау
бол, энди ызыбызгъа ашыгъабыз, –
дейдиле ала.
Андан сора Иллау: «Ай мени
Къанбермезиме бир къан жаугъан болур
ансы, ол андан беричи келмей турмаз эди.
Быланы келгенлери да аны ючюн болур», –
деп, эрлайын эр киши кийимле киеди,
сайлап, бир атха да минип, ызларындан
жетеди.
Ала, муну танымай, эр кишиди деп
къоядыла. Иллау, аланы сынар ючюн:
– Келигиз, кимни аты хорларыкъ эсе да,
бир чабышайыкъ. Сиз хорласагъыз, мени
атым кереги бла сизни болур, мен
хорласам а, ючюгюзню да атларыгъызны
кереклери бла алырма, – дейди.
Ала да анга ыразы боладыла.
Атланы бошлайдыла да, Иллау узакъ
айырылады. Ала аны ызындан
жетгенлеринде, угъай дерге къоркъуп,
атларын кереклери бла Иллаугъа
бередиле. Ала – жаяу, ол – атлы, узакъ
жолну жюрюгенден сора, ханны адамлары,
арып, талчыгъып тохтайдыла. Ол заманда
Иллау алагъа:
– Мени бир мухурум барды да, аны
сыртыгъызгъа басдырсагъыз,
атларыгъызны къайтарыр эдим, – дейди.
Ол арыгъан адамла, жаяу бармаз ючюн, аны
къабыл кёредиле. Ючюсюню да сыртларына
мухурну басып, Иллау аланы атларын
кеслерине къайтарады. Энди, бары да
бирден чаба-жорта, Солтан ханны элине
келедиле. Ол юч атлы Солтан ханнга
барадыла, Иллау а ол кече бир башха юйде
къалады. Алыкъа аны бир затдан да
хапары жокъ эди.
Иллау, эрттенбла туруп, эшикге
чыкъгъанда, элни халкъы тул-туман болуп
баргъанын кёреди.
– Бу халкъ къайры барады? – деп сорады
ол къонакъбайына.
– Да аны уа мен санга айтайым: бизни
ханыбызны дунияда болмагъанча, бир
ариу къызы барды. Жети патчахлыкъны
жигитлеринден, тулпарларындан бири,
аны салгъан ёчюн эталып, ол къызны
алалмагъанды. Энди уа, ким эсе да,
къайдан эсе да келген биреу, аны
сынауларын этип, хорлагъанды да, хан а:
«Къайдан эсе да келген бир башсызгъа
къызымы бермейме!» – деп, аны юйюне
адамла жибергенди. Ала уа аны къатыныны
бир кирли чачын алып келгендиле да, ол
себепден энди ол жашны ёлтюрлюкдюле.
Халкъ да анга жарсып барады, – дейди.
Иллау, къонакъбайын да алып, халкъ
жыйылгъан жерге барады. Аны бла келген
ол юч атлы кезиу-кезиу чыгъып,
сёлешедиле. Тиширыу чачны къолларына
алып:
– Биз аны юйюне баргъанбыз, жашауун
кёргенбиз, ма бу да аны къатыныны
чачыды, тукъуму, жашауу да болмагъан
бир жарлыды. Ол ханнга киеу болургъа
тийишли адам тюйюлдю! – деп
къычырадыла.
Хан:
– Энди сёлешир адам бармыды? – деп
сорады.
Халкъ тынгылайды. Ол заманда Иллау, сёз
алады да:
– Жамауат! Бу сёлешген адамла ётюрюк
айтадыла. Мен мындан да ала бла
баргъанма, андан да ала бла келгенме.
Ала бу байланып тургъан адамны юйюне
бармагъандыла. Аны бир къоншусунда
къалгъандыла. Ол чач да аны къатыныны
чачы тюйюлдю. Аны тиширыуу менме, ма
чачым да, – деп, башын ачханда, аны чачы,
жылтырап, халкъны кёзлерин къаматады.
Халкъ тынгылап тохтайды. Хан а, уятлы
болуп:
– Энди айтыры болгъан бармыды? – деп
сорады.
Иллау:
– Мен барма. Биринчиси, бу байланып
тургъан адамны башына бош эт. Экинчиси,
ол ётюрюк айтхан юч жалгъан сёзлюню,
халкъ аллында тешиндирип къара да,
сыртларында аманлыкъ мухурларын
кёрюрсе. Алай болмаса, мени
жалгъанчыгъа сана. Болса уа, аланы
эркинликлерин мени оноуума бер! –
дейди.
Хан олсагъатдан Къанбермезни
бугъоудан бошлатады. Ызы бла кесини
ётюрюкчю адамларын тешиндирип
къарайды. Ючюсюню да сыртларында къара
мухурларын халкъ кёреди.
Солтан хан, ётюрюкчюлени Иллауну
эркинлигине къоюп, къызын да
Къанбермезге берип, уллу той-оюн этеди.
Къанбермез, эки къатынын да алып, юйюне
къайтады.
Ол ётюрюкчюлени биргелерине алып
кетген хапарлары барды, алай не жаза
бергенлери уа белгили тюйюлдю.
ЧОЛАКЪ БИЯСЛАН
Дунияны бир кезиуюнде Чолакъ Бияслан
деп бир залим киши жашап болгъанды. Аны
бир гитче къарындашчыгъы бешжыллыкъ
заманында, арбаздан урланып, тас болуп
къалгъан эди. Ол алай болгъан кюнден
башлап, Чолакъ Биясланны ёмюрю, аны
излеп, жортууулда кетгенди. Болсада
къарындашчыгъын тапмагъанды. Аны
ачыуундан, огъурсузланып, уяты, бети, не
жазыкъсыныуу болмай, аллына тюбегенни,
къартды, жашды, сабийди деп къарамай,
къыйнап, ёлтюрюп тургъанды.
Аны себепли, халкъ ортасында бир
намыссыз, уятсыз, жандауурсуз адам
кёрюнсе: «Чолакъ Биясланнга ушаш», –
деп айтып жюрюгендиле.
Бир жолда биягъы Бияслан, бир жайылайым
деп, жортууулгъа кетгенди. Эки-ючкюнлюк
жолда бир уллу агъачны ичинде бара
баргъанлай, жангы сакъал-мыйыкъ
чыкъгъан бир сабий жаш аллындан
чыкъгъанды. Ол жаш:
– Салам алейкум! – деп сёлешгенди.
Бияслан:
– Алейкум салам! – деп жууап бергенди.
– Кел, жаш, манга жолоучу нёгер бол! –
деп, ол жашны биргесине атландыргъанды.
Жаш, жууап къайтармай, Бияслан бла
бирге тебирегенди.
Экиси да, бирге кете бара, ол уллу
агъачдан чыкъгъанлай, эки факъырагъа
тюбегендиле. Олсагъат Чолакъ Бияслан,
секирип атдан тюшюп, экисин да, анадан
туума къымыжа этип, тюйюп, ырмах
этгенден сора, къолларын-аякъларын да
байлап, ат къанжыгъасына къысханды.
Аланы да алып, кете баргъанлай, бир уллу
суугъа жолукъгъандыла.
Ол заманда, адетде болгъаныча, алда
тамата барыргъа керек эди. Алай Чолакъ
Бияслан, суугъа кирирге къоркъуп,
туракълагъанын эслеп, жаш, Биясландан
эркинлик алып, суугъа биринчи
атлагъанды.
Эрлай атын бир сермегенлей, жаш сууну
ол жанына, ол халинде артха да ётгенди,
эки факъыраны да бирси жагъагъа
кёчюргенди. Энди Биясланны ётдюрейим
деп, артха къайтып келе, сууну тюз
ортасына жетгенде, Бияслан, аны
батырлыгъына зарланнганды да: «Бу,
анасы бергенни тёгерик, не сабий эсе да,
келе келип, мен киралмагъан суугъа
кирип, ары-бери да къалай ётеди?! Чолакъ
Биясланны суудан сабий ётдюрдю деп, мен
къалай айтдырайым? Андан эсе, муну
ёлтюрсем игиди», –
деп, эсине алай келгенди. Жаш сууну тюз
ортасында жетип келе тургъанлай, ол аны
ушкок бла атып ургъанды.
Окъ тийгенлей, жаш сермеп атыны жалын
къолуна чулгъагъанды. Ат, тартып, жашны,
суудан чыгъарып, Чолакъ Бияслан
болгъан жерге келтиргенди. Атдан
жыгъылса да, жаш эсин ташламагъанды.