Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - Экинчи тому - 25

хазырланнганды. Ол, къарап туруп,
сарыуекни ёшюн аллындан ургъанды.
Сарыуек чулгъаннганды. Къаны жайыла,
тёнгерей барып, къаядан кетгенди. Къуш
балала жашны, уяларына чакъырып,
ийнакълагъандыла.
Сора, кюн тутулгъандача, жерге уллу
ауана тюшюп, къарангы болгъанды.
– Бу неди? – деп, жаш балалагъа
соргъанды.
– Ол а бизни анабыз келе турады да, аны
ауанасыды, – дегендиле.
Жылы тамычылары бла сакъ жауунчукъ
жаугъанды. Сора, тохтап, жарыкъ кюнчюк
тийгенди. Жаш:
– Былай некди? – деп соргъанды.
– Жауунчукъ, бизни анабызны, биягъы
сарыуек балаларымы ашагъан болур деп,
жилягъанда чыкъгъан жилямукъларыдыла.
Кюн тийгени уа, ким биледи, балаларым
сау эселе уа деп, къууаннганын
кёргюзтеди.
Бир кесек замандан сора, уллу жел
кётюрюлюп, терекле бюгюлюп, кырдыкла
сюзюле башлагъандыла. Жаланда ууакъ
бутакълары болмаса, бюгюлмей тургъан
ол къушну уясы орналгъан мазаллы эмен
терек эди.
– Анабыз, сени кёрсе, билмей, бир хата
этер, – деп, къоркъгъандан, балала
жашны, алып, кеслерини къанат тюплерине
жашыргъандыла.
Къуш, жетип, уясына къонуп,
къууаннганды. Балаларына:
– Жыл сайын мен сизнича балала чыгъара
эдим. Аланы бир сарыуек ашап кете эди.
Бу жол сизни сау табарма деп эсимде
жокъ эди. Сиз саулай къалай къалдыгъыз?
– деп соргъанды. – Сизге болушханнга
не ахшылыкъ да этер эдим, – дегенди.
– Да бизге уа ма бу адам болушханды! –
деп, балала жашны, къанат тюплеринден
чыгъарып, аналарына кёргюзтгендиле.
Ол заманда къуш жашны, алып, къанат
тюбюне къысханды. Ауузу бла жутуп,
буруну бла чыгъаргъанды. Бир талай кере
къушну былай этиую жашны къучакълауу
эмда уппа этиуу эди.
– Мен санга не ахшылыкъ этейим? – деп
соргъанды къуш жашха.
Жаш кесини хапарын, сиз эшитгенча,
башдан-аякъ айтханды.
– Да сора, – дегенди къуш, – сен, бар да,
тогъуз гаммеш сойдур. Аланы
терилеринден гыбыт этдир, этлерин а,
бир уллу четен ишлетип, ары салдыр. Ол
четенни бла гыбытны мени сыртыма
орнатырса. Кесинг а, боюнума минип,
«къаркъ» десем, эт къапдырып, «къуркъ»
десем, шорпа уртлатып келирсе.
Элге къайтып, жаш бу къуш айтханны
адамлагъа айтханды. Ала да къуш
излегенни этгендиле.
Къуш келгенди. Эл жыйылгъанды. Жашны
атландыргъандыла.
Элни адамы: къартла да, жашла да,
къатынла да, – жашны къолун тутуп,
къучакълап, уппа этип, хар адам
ыразылыкъларын билдирип: «Ахшы жолгъа
бар! Биз сени ёмюрде да унутмабыз!» –
деп, ызындан къарап, ашыргъандыла.
Къуш, тёгерек айлана, бийикден-бийикге
чыгъа, кёзден ташайгъанды.
Кёп да турмай, къуш, ол жаш кетген
тешикге жетип, ары киргенди. Тар болса
да, аны ичи бла ёрге чыгъа келип, башына
жете баргъанлай, къуш «къаркъ» дегенди.
Къапдырыргъа уа – эт жокъ. Сора
«къуркъ» дегенди. Уртлатыргъа уа –
шорпа жокъ.
Андан сора къуш энишге энип
тебирегенди. Дагъыда тура, тёзе кетип,
къуш биягъы «къаркъ» дегенди. Жаш а,
терк окъуна кесини бут шаугютюн, кесип
алып, къушха къапдыргъанды. Къуш
жангыдан, ёрге айланып, учуп
тебирегенди.
Тейри жарыгъы кёзге илине
башлагъанлай, биягъы къуш «къуркъ»
дегенди. Жаш анга кесини бутундан
акъгъан къанны уртлатханды.
Алай бла, жаш ол къарындашларындан
айырылгъан жерге жетгенди. Къуш да
жашны боюнундан жерге тюшюргенди. Сора:
– Ол артда къапдыргъан этинг бла
шорпанг бир бек татыулу эдиле. Кесинг
да, жерде жюрюгенингден шашмай тура
эсенг, атлап бир кёрчю, –
дегенди.
Жаш, акъсап-акъсап, кючден-бутдан эки
атлам этгенди. Сора къуш, жашны жарасын
кёргенди да, артха айланып, артда
къапханын бла уртлагъанын жашны
жарасына къусханды. Алай бла, жараны
сау этгенди.
– Хайда, санга – саулукъ, манга –
эсенлик, – деп, къуш, жаш бла
саламлашып, кетгенди.
Жаш, айлана-жюрюй барып, дорбун аллы
талагъа чыкъгъанды.
Жабагъылы жары тай, агъач ичинден
чыгъып, кишнеп, иесини юсюне келгенди.
Экиси да бир бирин ийнакълагъандыла.
Сора жаш, жабагъылы жары тайгъа минип,
элине келе тургъанлай, эл къыйырында
бир сюрюучюге жолукъгъанды. Ол бирде
жиляй, бирде уа жырлай келе эди.
– Ой, жаш, кёп болсун!
– Ой, сау бол, жууукъ бол!
– Мен, къарайма да, сени ангыламайма.
Бирде жилягъан этесе, бирде уа
жырлагъан этесе. Алай некди?
– Бизни элде ханны кичи жашы, атасына
дарманнга алтын чабакъ излей
кетгенлей, тас болуп къалгъанды. Ол
ханны бирси жашларыча тюйюл эди.
Сюрюучюлеге иги болуучу эди. Бу ингирде
аны дууалыгъын юлеширикдиле да, манга
да бир локъум жетер деп, бирде аны ючюн
жырлайма, бирде уа, ол жашха жаным
ауруп, андан жиляйма.
– Аны ючюн жарсыма. Ким биледи, сау
къайтыргъа да болур.
– Угъай, агъач жаныуарла аны сюегин да
къалдыргъан болмазла, –
дегенди сюрюучю.
Бу сёзлени айта туруп, сюрюучюню
кёзлеринден жилямукъла акъгъандыла.
Ханны жашы атасыны арбазына киргенде –
эл, жыйылып, къазанла къайнай. Арлакъда
уа – бир ариу жангы къала ишленип, аны
алтын накъышлары кюн таякълада
жылтырай. Ол аперимликни къаласы эди.
Анда ханны тамата жашлары жашай эдиле.
Басынып тургъан халкъ, ханны кичи жашын
кёрюп, къууаннганды. Хар ким да
сейир-тамаша этгендиле.
Хан, кичи жашын къатына чакъырып:
– Ай, хомух, дуниядан уялсанг а. Сени
тамата къарындашларынг, алтын чабакъ
табып, мени ёлюмден къутхаргъандыла,
сен а бу аман жабагъылы тохарны алып
келесе. Сени кибиклеге ол да кишиликди,
– дегенди.
– Атам, кертиси керек эсе, ма бу
жабагъылы жары тайны болушлугъу бла
алтын чабакъны мен тапханма. Сени
ийнандырыр ючюн, не этейим? – дегенди
кичи жаш.
Андан сора, халкъны да тынгылатып, ол
башдан-аякъ болуннган ишлени хапарын
айтханды.
Халкъ къозгъалгъанды. Ким арлакъда, ким
берлакъда шыбырдай башлагъандыла.
Къуш-муш кёп болгъанды.
Кичи жашыны керти айтханын билир ючюн,
хан алайда окъуна къартланы,
къуртхаланы да жыйгъанды.
Бир къуртха алай айтханды:
– Ким неллай бир терс болгъанын билир
ючюн, юч жашны да
халкъ гюренни арасында олтуртугъуз.
Къолларына бирер садакъ бла бирер
садакъ окъ беригиз. Алларына бирер
мияла табакъ салыгъыз. Садакъланы
кёкге айландырып атсынла. Бек алгъа –
тамата къарындаш, ызы бла – ортанчы,
ахырында уа – кичи къарындаш. Ким терс
болгъаны белгили болур.
Ол айтханча, халкъ гюрен тохтагъанды.
Арагъа юч кюйюз жайгъандыла. Жашлагъа
садакъла бергендиле. Алларына акъ
мияла табакъла салгъандыла.
Халкъ бары да алагъа солуусуз къарай
эди. Тамата жашны да, ортанчыны да
бетлери тохтамай тюрлене тура эди. Кичи
жаш а бир халлы сабыр эди.
Жашланы аталары, не бек къайгъылы болса
да, онг къолун ёрге тута кетип, энишге
ийгенди. Тамата жашны садакъ огъу кёкге
шууулдап кетгенди. Аны ызындан –
ортанчы жашны огъу, аны да ызындан а –
кичи жашныкъы. Бир кесекден тамата
жашны огъу, къайтып келип, аны сол
инбашына тийип, ичи бла ётюп, сол
туппушундан чыкъгъанды. Ортанчыны огъу
да, аны тёппесинден тийип, аркъа
жилигини ичи бла ётюп, бел жигин чачып
къойгъанды. Кичи жашны огъу уа, мияла
табакъны ортасындан тийип, жартысы
жерге чанчылгъанлай, ары-бери къаймише
тохтагъанды.
Иш белгили болгъанды. Бир къауум адам
ёлюклени обалагъа асыраргъа алып
кетгендиле. Халкъ кичи жашны,
жигитлиги, кертичилиги ючюн, туугъан
жерин, халкъын сюйгени ючюн, бек махтай
эди. Жабагъылы жары тай а кичи жашха:
– Энди мени жылкъыда къалгъан туугъан
анама жибер. Керек болсам, анда табарса,
– дегенди.
Кичи жаш жабагъылы жары тайны ыразы
этгенди. Ол а, халкъ да къарап
тургъанлай, жашны ийисгеген да,
къучакълагъан да этип, эки секиргенлей,
къала бурууланы башы бла ётюп, кёкге
булутлагъа ташайып кетгенди. Халкъ а
бишген азыкъны: этлени, локъумланы:
«Ёлгенлеге – дууалыкъ, къалгъанлагъа
да – къурманлыкъ», – деп, ашай эдиле.
Ханны кичи жашы жангы къалагъа
кёчгенди. Сора, ол кесине жилягъан
сюрюучюню эгечин да алып, халкъны
аллында, къарт атасыны къатында,
ашап-жашап, зауукъ эте къалгъанды.
КЪЫЗЧЫКЪ БЛА КЪОЗУЧУКЪ
Эртте-эртте, бир талай заман мындан
алгъа, бир тау элде бир юйдегиде бир
ёксюз къызчыкъ бла аны ёксюз
къарындашчыгъы жашагъандыла. Аланы
аталары сау болгъанды, ёге аналары
огъурсуз къатын эди да, сабийчиклени
сюймегенди. Алагъа хар заманда урушуп,
аланы тюйюп тургъанды. Аталары,
къарыусуз халлы адам эди да,
сабийчиклени къатынындан
къоруулаялмагъанды. Алай жашай
келгенде, къатынны эсине аманлыкъ
тюшгенди да, эрине:
– Не да эт, быланы мени кёз туурамдан
кетер. Алагъа ашатырыкъ тапмагъа эдим
да, кесиме тапхы эдим, – дегенди.
Эри къатынына, жалынып:
– Не этейим? Жарлы сабийчиклени къайры
атайым? – деп, тарыкъгъанды.
– Не да эт, – дегенди къатын, – ол мени
ишим тюйюлдю. Алай болмаса, мен аланы
кесим кесерме...
Ол заманда уа жашчыкъ бла къызчыкъ
жыйгъыч тюбюнде жатып болгъандыла.
Къатын аланы жукълап тургъан
суннганды. Ала уа, жукълагъанча этип,
ёге ананы айтханын эшитип тургъандыла.
Жарлы аталары не адыргы этген эсе да,
огъурсуз къатын эрине кесини айтханын
этдирирге боюн салдыргъанды.
Киши бла къатын жукъларгъа кетгендиле,
сабийчиклени уа кёзлерине жукъу
кирмегенди.
Ала, ёлюмден къалай къутулургъа мадар
излеп, оноулашып тебирегендиле. Сёлеше
келгенде, къызчыкъ былай айтханды:
– Эрттенбла, къопханлай, сен, мени
кюбюрчегими алырса да, къачхан кибик
этерсе. Мен а, сени къуугъанча этерме
да, элден тышына чыгъарбыз. (Аланы
юйлери уа элни къыйырында эди.) Сора
къачарбыз да, бугъарбыз. Алай бир
къутулсагъ’а, огъурсуз къатын бизни
тапмаз. Алай бла, ёлюмден къутулурбуз.
Экинчи кюн алай этгендиле да, элден
чыкъгъандыла. Ызларына къарап, адам
келген кёрмегенде, сора аяусуз къачып
тебирегендиле.
Ала, бара-бара кетгендиле да, ол кюн, тюш
бола, бир уллу сууну боюнуна
жетгендиле. Къызчыкъны аты уа Илеука
болгъанды.
Жашчыкъ, суусап къысханды да,
эгешчигине:
– Илеука, суусапдан ёлеме. Бу суудан
ичерге боллукъмуду? – деп соргъанды.
Къызчыкъ къарындашчыгъына:
– Бу суу бла тууарла ётгендиле. мындан
ичгенле бузоучукъла боладыла, –
дегенди. – Сен бузоучукъ болуп
къалсанг, мен не этерме?! Ичме, жаным, –
дегенди.
Жашчыкъ, эгешчигини айтханын этгенди
да, ичмегенди. Андан да ётюп бара
кетгендиле да, дагъыда бир суугъа
тюбегендиле. Жашчыкъ айтханды:
– Илеука, суусапдан ёлеме, мындан
ичейимми?
Эгешчиги биягъы:
– Мындан ичгенле тайчыкъла болуп
къаладыла. Сен тайчыкъ болуп къалсанг,
мен не этерме? – дегенди.
Жашчыкъ, анга тынгылагъанды да,
ичмегенди. Андан да ары ётгендиле да,
бара-бара кетип, андан гитчерек дагъыда
бир суугъа жетгендиле. Биягъы жашчыкъ,
суусапдан онгсуз болгъанды да, ичейим
деп тилегенди.
Къызчыкъ, жилямсырагъан да этип:
– Мындан ичгенле къозучукъла боладыла.
Сен къозучукъ болуп къалсанг, мен не
этерме? Ичме, жаным, бир кесекчик тёз.
Бусагъатдан башха суугъа жетерикбиз, –
дегенди.
Жашчыкъ, суусапдан тёзалмагъанды да:
– Илеука, сен бара тур, мен, кеси
жумушуму этип, ызынгдан жетейим, –
дегенди.
Къызчыкъ, анга ийнаннганды да, алгъа
кетгенди. Жашчыгъ’а, суу боюнуна
баргъанды да, узакъ жолдан арып,
суусабын къандыра, суудан кёп ичгенди.
Суyдан ичгенлей, ол къозучукъ болуп
къалгъанды. Алай адам акъылчыгъы уа
тюрленмегенди. Тарыгъыулу
макъыра-макъыра, къозучукъ къызчыкъны
ызындан тебирегенди. Къозу
макъыргъанны эшитип, къызчыкъ, ызына
айланып, къарагъанда, къарындашчыгъы
къозучукъ болуп келе тургъанын
кёргенди.
Ол, къозучукъну къоюнуна къысханды да,
олтуруп, кёп жилягъанды. Алай
болгъанлыкъгъа жарлы къызчыкъгъа не
болушлукъ табыллыкъ эди? Къопханды,
къозучукъну да боюнчугъундан тутуп,
жиляй да бара, жиляй да бара, ингирге
бир тюзге келгенди.
Ол тюзню тюз ортасында бир уллу алма
терек болгъанды, аны тёгерегинде уа –
тала, таланы уа къалын агъач къуршалап
эди. Огъурсуз агъач жаныуарладан
къоркъгъандан, къызчыкъ терекни башына
чыкъгъанды. Бутакъладан, чапыракъладан
тапка ишлегенди, къозучукъну да ары
миндиргенди. Ол кече ала анда бек
ырахат жукълагъандыла.
Экинчи кюн танг аласына алайгъа, ол
терек тюбюне, бир уллу аскер келип
тохтагъанды. Къызчыкъ аланы
дауурларына уяннганды. Уллу урушдан
арып келген аскерчиле, къабыргъалары
жерге жетгенлей окъуна, къаты
жукълагъандыла. Бираздан сора,
жукъугъа бла арыгъаннга хорлатып,
къалауурла да жукълагъандыла.
Къызчыкъ, аланы барысын да кёрюп,
сейирсинип, къоркъуп, къарап тургъанды.
Сора, аскерле жукълагъанда, терекден
тюшгенди да, аланы азыкъларындан
эрттенлик аш этгенди. Аны да алай къоюп,
кесине, къозучукъгъа да аш алып,
терекге миннгенди. Аскерчиле
уяннгандыла. Хазыр ашны кёргендиле.
Ашагъандыла. Аны ким этгенин билмей,
бек сейирсиннгендиле. Алай эте, бир
къауум кюнню жашагъандыла. Бир кюн
къызчыкъ, эрикгенден, терекни башына
ёрлей баргъанлай, анда бир ариу къызыл
алмачыкъ кёргенди. Алгъанды да,
алмачыкъны ашагъанды. Экинчи кюнюне уа
къызчыкъ, ёсюп, уллу болуп уяннганды.
Бек сейирге къалгъанды, неден
болгъанын а билмегенди.
Аскерчиле жукълап тургъанлай,
биягъыча, ашларын этгенди, жыртылгъан
кийимлерин жамагъанды. Сора биягъы
терекге ёрлегенди да кетгенди.
Аскерчиле, былагъа аш хазырлагъан,
кийимлерин жамагъан кимди деп,
сейирсинирге къалгъандыла.
Билмегендиле. Тёгерекде сакълагъан
къалауурладан сора да, аскерни ичинде
да къалауур салгъандыла. Къыз, аны
билмегенди да, терекден тюшюп
келгенлей, ич къалауурла кёргендиле.
Тутхандыла да, къызны ханны чатырына
элтгендиле. Анга ханны кёзю
къарагъанды. Сора ол къызгъа:
– Ариу къыз, манга кел, – дегенди.
Башха болушлугъу болмагъан къыз, не
этерик эди, боюн салгъанды. Аны бла
бирге уа, ол да ханнга:
– Мени тилегеними къабыл кёрсенг, сен
айтханны этерме, – дегенди.
– Ант этеме, жюрегинги къыйнамам, –
дегенди хан.
– Мени бир къозучугъум барды да,
ёмюрюмде аны къатымдан кетермей
тутарынгы тилейме, – дегенди.
– Бек ахшы, – дегенди хан да.
Атланнгандыла да, кетгендиле.
Бир къауум кюнден ханны къаласына
жетгендиле. Къыз ханны къатыны
болгъанды. Юйге иги шагъырей
болгъандан сора, ол бир кюн суу боюнуна
сериуюннге баргъанды. Ол жерледе
ханнга къатын болургъа кюсеп айланнган
бир къуртха жашагъанды. Ол, аны ызындан
марап тургъанды да, суу боюнуна келип,
аманлыкъ этер ниети бла, айтханды:
– Ханны къатыны бу кёлде жууунургъа
керекди! – дегенди ол. – Бу кёлде
жуууннган адам Аллахдан тилегенин
табады.
Илеука, керти суннганды да,
тешиннгенди. Кёлню къыйырына
баргъанлай, къуртха, артындан тюртюп,
аны суугъа атханды. Кеси уа, терк окъуна
аны кийимлерин кийип, ханны юйюне
баргъанды. Къуртха ханны къатынына
асыры бек ушагъандан, хан да, къалгъан
адамла да ол ишни билмегендиле. Алай
бир талай кюнню жашагъандыла. Ханны
къатынын къуртха суугъа атханда уа,
къозучукъ, аланы къатларында болгъанды
да, хар нени да кёрюп тургъанды. Алай,
мудах макъыргъандан сора, ол
ангылаталгъан болмагъанды. Къуртха да,
къозучукъ билдирип иш къояр деп,
къоркъуп, аны жояргъа мадар излеп
башлагъанды.
Бираздан сора къуртха къатын хандан
къозучукъну кес деп тилегенди. Хан
сейирсиннгенди, алай угъай демегенди.
Ханны шапалары бичакъларын билеп
тебирегендиле. Къарагъандыла да,
къозучукъну тапмагъандыла. Къарт шапа,
аны излей чыкъгъанды да, къозучукъ, суу
боюнуна келип, эгечи кетген жерде
тохтап, макъырып, жиляй тургъанын
кёргенди. Ханны шапасы къой тилни биле
болгъанды да, къозучукъну не айтханын
ангылагъанды. Ол:
– Илеука, къара къуртха мени кесерге
хандан тилейди. Ханны шапасы уа
бичагъын билейди. Сени къозучугъунгу
кесип къоядыла! Ким болушсун? – дей эди.
Шапа, терк окъуна чабып баргъанды да,
аны хапарын ханнга айтханды. Суу
боюнуна келгендиле, къармакъла бла
къармап, ханны къатыныны мыллыгын,
табып, суудан чыгъаргъандыла.
Келтиргендиле да, къабырлада
асырагъандыла. Экинчи эрттенбла хан,
къатыныны къабырына баргъанда, аны
юсюнде алтын терек битип тургъанын
кёргенди. Къаздыргъанды да, келтирип,
юйюню ичинде орнатханды.
Ол элде бир жарлы къатын, алтын
терекден бир бутакъчыкъны бер деп,
ханнга тилей келгенди. Алай
болгъанлыкъгъа, къызгъанч хан
бермегенди:
– Тамырчыкълары юзюлюп къалгъан
болурла, бар да, къабырны тюбюн къаз,
табарса, – деп къойгъанды ол.
Жарлы къатын, къаза-къаза келгенди да,
бек теренде бир гитче тамырчыкъ
тапханды. Къууанып, элтип баргъанды да,
аны уллу кюбюрде асырагъанды. Эрттен
аласында къобуп, алтынчыгъымы бир
кёрейим деп къараса – бир ариу къыз
кюбюрню ичинде жатып тура эди.
Къууаннганды. Къоркъгъандан адамлагъа
уа кёргюзтмегенди. Алай болса да, жарлы
къатында бир ариу къыз жашагъанын, бек
алгъа жашла, ызы бла уа битеу эл да
билгендиле. Ол къызны кёрюр ючюн, битеу
элни жашы-къызы, жыйылгъандыла да, той
къурагъандыла. Ол къызны да ары чакъыра
келгендиле. Жарлы къатын, къызны кесин
ийип къояргъа болмай, кеси да биргесине
баргъанды. Къызны кёргенле, андан
кёзлерин алалмай къалгъандыла. Той эте
келип, солургъа тохтагъан заманда, эски
адетледе болуучусуча, къызла, жашла да
кеси ёмюрлеринде не къулакълары
эшитген, неда кёзлери кёрген болуп,
билген хапарларын айта келгенде, кезиу
къонакъ къызгъа жетгенди, ол кесини
битеу хапарын къыйырындан тутуп
айтханды.
– Мен аны керти айта эсем, ханны
тахтасыны къатында къозучукъ, адам
болуп, манга келсин, – деп тауусханды
къыз.
Ол заманда юйню эшиклери ачылгъандыла
да, бир ариу жашчыкъ, чартлап кирип,
тенг къызларыны арасында олтуруп
тургъан эгечине:
– Ой Илеука! Сюйген эгечим, ма мен да
келдим! – деп, чабып келип, эгечини
боюнундан къучакълагъанды.
Андан экиси да дуниялагъа айтылгъан
ахшы эгеч бла къарындаш болуп,
ашап-жашап къалгъандыла. Ол жарлы
къатынны уа кеслерине ана этгендиле.
Бир кюнлени кюнюнде аланы юй аллына юч
факъырачы келгендиле. Бирлери –
къарыусуздан, ауа тургъан къарт киши,
бирлери – анга ушагъан къарт къатын,
бирлери да – жашыракъ тиширыу. Алагъа
садакъа берирге чыкъгъанда, Илеука ол
садакъачыла къарт атасы бла ёге анасы
болгъанларын билгенди. Чыгъаргъанын
аланы къапчыкъларына салгъандан сора,
кёлю толуп, кесин тыялмай:
– Атам! – деп, атасын къучакъларгъа
чапханды.
Ол заманда атасы, аны таныгъанды да,
этген къатылыгъындан уялып, къачханды.
Ол ууахтыдан сора алагъа бир бирлерин
кёрюрге буйрукъ болмагъанды дейдиле.
Харам ниетли ёге ана бла заранчы
къуртха, аманлыкъгъа хорлатхан осал
ата, адам бетлерин ташлап, кече сайын
кенг аулакълада, къарангы къоллада
ачдан, сууукъдан ёле, кёп заманланы
ауанала болуп айланнгандыла дейдиле.
Жарлы къарт къатын бла кеси тапмагъан
къызы, жашы да биргелей насыплы жашап
къалгъандыла дейдиле.
Ма, тюзлюк бла, къол къыйыны бла
жашауну, харамлыкъны бла зорлукъну да
жер юсюнде юлюшлери алайды дейдиле.
АЛСУДУР БЛА СОЙНАЛИ
Эртте-эртте бир элде эки къатыны бла
бир жарлы киши жашагъанды. Аланы эки
байталлары бла ийнеклери болгъанды.
Хар кюн сайын къатынлары, ийнекни
саууп, челекни толтуруп, ёрге турургъа
тебирегенлей, ийнек, аягъы бла уруп,
сютню тёкдюрюп тургъанды. Бир кюн
къатынлары, ачыуланып:
– Сен юйде тургъанлай, кюн сайын сютню
тёкдюребиз. Эр киши болуп да, ийнекни
бир къоркъутмайса, – дегендиле.
– Челекни манга беригиз, бюгюн ийнекни
мен сауайым, – деп, киши, ийнекни саууп
бошап, ёрге турургъа тебирегенлей,
биягъы ийнек челекни сермегенди.
Киши, ачыуланып, ийнекни бутундан
тутуп, тёгерек-тёгерек айландырып,
юйюню тёгерегине тартылгъан тогъуз
къат темир буруудан тышына атып
жибергенди. Андан сора ол, къатынларын
чакъырып, айтханды:
– Мен кесими быллай бир къарыуум
болгъанын билмей эдим. мен былай бола
тургъанлай, юйге кирип нек турама?
барып, Арслан-Герий бла Тау-Герий деген
байланы ёлтюрюп, малларын сюрюп
келирге керекме, – дегенди.
Къатынлары анга:
– Сен, аланы ёлтюрюп, малларын
сюраллыкъ тюйюлсе, алагъа сенден
онглула да къарыу эталмагъандыла. Аны
къой да, юйюнгде тынч тур, ёлтюреме деп,
кесинги ёлтюртюп къоярса, – дегендиле.
Ол къатынларына былай айтханды:
– Мен кетгенден сора, сиз экигиз да
жашла табарыкъсыз. Эки байталыбыз да
эки эркек тай табарыкъдыла. Мен, сау
къайтсам, алагъа кесим ат атарма. Алай
болмай, байла мени ёлтюрселе, эки
жашымы бирине Алсудур, башхасына
Сойнали атагъыз. Эки тайдан бирине
Алсудурну Алжюрюгю, башхасына
Сойналини Солжюрюгю деп атагъыз. Экиси
эки тайны энчилеп бакъсынла, – деп,
киши, къатынлары бла саламлашып,
кетгенди.
Бара-барып, Арслан-Герий бла
Тау-Герийни къошларына жетгенди.
Къошха кирип, бир къарт къатынны от
жагъада олтургъанын кёрюп:
– Арслан-Герий бла Тау-Герий
къайдадыла? – деп соргъанды.
– Не этесе аланы? – дегенди къарт
къатын.
– Экисин да ёлтюрюп, малларын сюрюрге
келгенме, – дегенди киши.
Къарт къатын, аны къатына чакъырып,
былай айтханды:
– Мени онг эмчегиме алты гыбыт сют, сол
эмчегиме да беш гыбыт сют киргенди. Сен
аллай бир сютню ичип бошасанг, экисин
да ёлтюрлюксе, бир эмчегими бошап,
бирин бошаялмасанг, сен аланы бирин
ёлтюрлюксе, аланы да бири сени
ёлтюрлюкдю. Бир эмчегими да сютюн
бошаялмасанг а, ала сени ёлтюрлюкдюле.
– Барын да ичип бошайым да, экисин да
ёлтюрейим, – деп, киши, бир аякъ чакълы
бир сют ичип, андан ары ичалмай
тохтагъанды.
Къарт къатын, секирип ёрге туруп,
къылыч бла уруп, жашны башын
юздюргенди.
Андан сора, кёп турмай, кишини эки
къатыны да жашла, эки байталы да эки
эркек тай тапхандыла. Жашланы бирине
Алсудур, башхасына Сойнали деп
атагъандыла. Тайланы да Алсудурну
тайына – Алсудурну Алжюрюгю, Сойналини
тайына Сойналини Солжюрюгю деп
атагъандыла. Алсудур бла Сойнали
гитчеликден окъуна бир да мардасыз
жигит болуп башлагъандыла. Орамгъа
чыкъсала, сабийлени жилятып, кишиден
къоркъмай, хар кимге хата эте
тебирегендиле. Бир кюн Алсудур, орамгъа
чыгъып, бир жарлы къатынны жашын
жилятханды. Жашыны жилягъан тауушун
эшитип, анасы – жарлы къатын – чабып
келип, Алсудургъа урушханды.
– Итден туугъан! Сен, алай жигит эсенг,
мени жашымы жилятмай, барып,
Арслан-Герий бла Тау-Герий байладан
атангы къанын алсанг а! Аланы къарт
аналары сени атангы, ёлтюрюп, итлерине
ашатып къойгъанды да, – дегенди ол.
Алсудур бла Сойнали, аны эшитгенлей,
барып, аналарындан хапар соргъандыла.
Аналары:
– Ким айта эсе да, бош айтады, – деп,
букъдуруп, жашларына, бармагъыз деп, не
кёп тилесе да, эки жаш, тохтамай,
атларына минип, жолгъа чыкъгъандыла.
Бара-барып, Арслан-Герий бла
Тау-Герийни къошларына жетгендиле.
Экиси да, къошха кирип, от жагъада
олтуруп тургъан къарт къатынны кёрюп:
– Арслан-Герий бла Тау-Герий
къайдадыла? – деп соргъандыла.
– Не этесиз аланы? – деп соргъанды
къатын.
– Экисин да ёлтюрюп, малларын
сюрлюкбюз, – дегендиле жашла.
– Алай эсе, мени эки эмчегимден
чыкъгъан сютню ичип кёрюгюз,
бошасагъыз, сиз аланы ёлтюрлюксюз,
бошаялмасагъыз, ала сизни
ёлтюрлюкдюле, – дегенди къарт къатын.
Алсудур бла Сойнали сютню ичип, бир
мылысын да къоймай бошап, къарт
къатынны, обур болгъанын билип, башын
кесип, итлеге атхандыла. Андан сора
Арслан-Герийни бла Тау-Герийни излеп,
табып:
– Биз сизни ёлтюрюрге келгенбиз, –
дегендиле.
Ала, къарт аналарыны ёлюп тургъанын
кёрюп:
– Бизни ёлтюрмегиз ансы, малыбызны
жартысын сизге берейик, –
деп тилегендиле.
Алсудур бла Сойнали, аланы
айтханларына къарамай, ол аман
адамланы экисини да башларын кесип,
ёлюклерин итлеге атхандыла. Сора,
малларын да сюрюп, башха мюлклерин да
алып, ызларына къайтып тебирегендиле.
Бара-барып, кеслерини элге жетерге кёп
къалмагъан бир жерде кече
къалгъандыла. Эрттенликде, кёчюп
тебирерни аллында, Алсудур Сойналиге
былай айтханды:
– Биз, эки жаш, уялмай, жангыз эки байны
малын сюрюп къалай барлыкъбыз? Жюр,
энтта башха байланы да бир кесек
малларын, былагъа къошуп, сюрейик, –
дегенди.
– Башха байны малы болмаса да, бу мал
бизге ёмюрлюкге боллукъду, не этесе ол
къайгъыны, къой! – дегенди Сойнали.
– Угъай, бу мал бла мен, уялмай, юйге
бараллыкъ тюйюлме, – деп, Алсудур,
малны Сойналиге сюрдюрюп жиберип, кеси,
башха мал излей, жайылып кетгенди.
Сойнали, малны сюрюп, юйюне баргъанды.
Алсудур, талай заманны излеп, сюрюрге
мал тапмагъанды. Къурлай юйюне
къайтыргъа уялып, атын терек
салкъыннга тагъып, кеси да олтуруп,
сагъыш эте тургъанлай:
– Алсудур терек салкъында жатханды.
Алсудурну Алжюрюгю, терекге тагъылып,
къарт болгъанды, – деп, бир таууш
эшитгенди.
Секирип туруп, тёрт жанына къараса –
адам жокъ. Кёкде бир къушну учуп
баргъанын кёрюп, анга садагъын атханды.
Садакъ окъ, къайтып, ызына тюшгенди. Аны
къолуна алып, къараса – учуна бир
накъут-налмас жюзюк илинип тургъанын
кёрюп, бирда мардасыз сейирсинип, атына
минип, ызына тебирегенди. Бара-барып,
жолда танала кюте тургъан бир адамгъа
тюбеп:
– Кёп болсун! – деп, саламлашханды.
– Сау бол! – деп, таначы жууап бергенди.
– Ол кёкде учхан къуш не затды? – деп,
Алсудур таначыдан соргъанды.
– Ол ханны кичи къызыды, аны къанатлы
кийимлери барды, кюн сайын, учуп, кесине
жашла сайлайды, – дегенди таначы.
– Бу танала кимникиледиле? – деп,
Алсудур алай соргъанды.
– Ханны таналарыдыла, мен да аны
таначысыма, атым Тагъалекди.
– Бу суудан къалай ёталаса?
Тагъалек, бир къалакъчыкъны кёргюзте:
– Ма бу къалакъчыкъны къолума алып:
«Ачыл, тенгиз!» – десем, тенгиз эки
жанына жарылып, манга жол ачылып, жол
бла таналаны сюрюп, ханны юйюне алай
барама, – дегенди.
Алсудур, андан хар затны тынгылы
билгенден сора, аны бла келишип, кесини
кийимлерин тешип, Тагъалекге берип,
юсюне аны кийимлерин кийип, аны
къалакъчыгъын да къолуна алып,
таналаны бир жерге жокку этип, кесини
атыны къуйругъундан юч тюк алып,
къыстап ийгенди. Сора, таналаны сюрюп,
тенгиз жагъасына келип:
– Ачыл, тенгиз! – деп, къалакъчыкъны
тенгизге жетдиргенлей, тенгиз эки
жанына жарылып, жол ачылгъанды.
Таналаны, сюрюп барып, орунларына уруп,
кеси ашап-ичип, Тагъалек юйретгенча,
барын да алай этгенди. Алсудурну,
жангыз ханны кичи къызы болмаса, киши
да танымагъанды. Ол ханны таналарын
талай заманны кютюп тургъанды. Бир кюн
хан, юч къызын да чакъырып, былай
айтханды:
– Кесим саулукъдан ючюгюзню да къолум
бла эрге берирге сюеме. Сиз анга не
дейсиз?
Къызлары анга ыразылыкъларын
билдиргендиле. Эрттенликде хан, битеу
элни чакъырып, эшик аллына тизип, юч
къызына юч алманы берип:
– Сюйген жашларыгъызны алма бла
уругъуз, – дегенди.
Ханны эки тамата къызы эки ханны жашын
алма бла ургъандыла. Гитче къызы уа
жыйылгъан халкъны ичинден кишини да
алма бла урмагъанды.
Келген халкъны жокълагъанда, жангыз
таначы Тагъалек болмаса, алайгъа
келмеген адам табылмагъанды. Ингир ала
таначы Тагъалек таналарын сюрюп
келгенин кёрюп, ханны гитче къызы аны
алма бла ургъанды.
Хан, ачыуланып:
– Мени къызым акъылындан шашып
айланады, – деп, экинчи да къызыны
къолуна бир алма бергенди.
Къыз дагъыда алма бла Тагъалекни
ургъанды. Хан дагъыда, ийнанмай, ючюнчю
кере да къызыны къолуна бир алма
бергенди. Къыз ючюнчю кере да алай
этгенди. Хан, ачыуланып, гитче къызы бла
Тагъалекни тана оруннга чыгъаргъанды.
Эки тамата къызы бла киеулерин а кёкбаш
юйлеге салгъанды. Кёп турмай, ханнга
бир къаты ауруу тийгенди. Ол,
билгичлени чакъырып, дарманнга не
жарарыгъын соргъанды. Билгичле былай
айтхандыла:
– Сени аурууунга марал эт жарарыкъды,
– деп.
Ханны эки тамата киеую, биргелерине
аскер да алып, марал излей, уугъа
кетгендиле. Гитче киеую да къатынына:
– Бар да, хандан ат тиле, мен да уугъа