Аққан жұлдыз - 63

– Ендеше көлденең куəлардың керегі не?..
– Қандай «куə?» – деді Айжан, əлгінде «неке қидыруға ең кемі екі куə
керек» деген сөзі есінен шыға ғап. Соны ескерткенде «ə-ə...» дей берген
Айжанды əрі қарай сөйлетпей:
– Астамшылық деме, Айым! – деді Шоқан, – мен өз арымды «екі» түгіл,
мың куəнің, олар түгіл, бүкіл адамзаттың кепілдігіне айырбастамас ем!
Сенемісің, осыған?..
– Сенем!..
– Ендеше не қажеті бар неке қидырудың?
Айжан жеңіліп қалғанын сезінді...
– Ендеше қояйық арзан куəлікті! – деді Шоқан бастырмалатып, – мен
сені некелі əйелім көрейін, сен мені некелі ерін, көр! Тоқтасамыз ба
осыған...
Айжан алақанымен бетін басып жылаған келбет көрсетті.
– Неге жылайсың?
– Бұл дүниенікі осымен қанағат болар, – деді Айжан өксіп, – ахиретті
қайтеміз?..
– Тəңірі жүрек сырын бізден кем түсінбейтін болар!.. Тек адал
көңілімізге арамдық араластырмасақ болғаны да!.. Тоқтаймыз ба, осы
уəдеге?
– Тоқтамағанда амал қанша! – деді жылауын доғарған Айжан ауыр
күрсініп.
Айжанның ойы осыған тиянақталды деп санаған Шоқан, Жайнақтан
жəне Жақыптан естіген бір сөзін Айжан да білетін шығар деп, ол жайда да
көңілін көншіктіріп кетпек.
– Айым! – деді Шоқан Айжанның кісілікке тоқырауына риза болғанын
айтып, тағы біраз аймалап ап,–«қызға кім қызықпайды» дегендей, сен
сияқты қызға қызығушылар көп болуы сөзсіз. Ондайлар аз емес сияқты.
Сондайлар кіжіңдей бермеу үшін жəне туыстарым да саған деген адымын
аңдап басу үшін, мен əкемнен басталатын жұртқа сенімен некем қиылды
деп жариялаймын!..
– Неге ойбай?! – деп қалды шошып кеткен Айжан.
– Жын-шайтан маңыңа жоламау үшін!
– Өйте көрме, Қанашжан! – деді Айжан Шоқанның, мойнынан құшақтай
ап.
– Неге олай дейсің?
– Қашқан орыңа қайта құлау болмай ма ол? Сақтаймын деген
абыройыңды төгу болмай ма? Аңдып жүрген жауларың айнала қоршап
алмай ма?.. Мен десең бұны істеме, Қанаш!..
– Қамалаған жаудан сені де құтқару үшін бұдан басқа қандай жол бар,
Айым?
– Бір ғана жол бар, – деді Айжан ойланып, – хан - иемнен ұлықсатсыз
маған ешкім тие алмайды. Оның тетігі Əя-апамда. Не десең де, соған ғана
ескертсең болады.
– Ол да мақұл екен, – деді Шоқан аз ойланып.
Сөз осымен біткендей боп, таңның тақалуын бозторғайдың шырылдаған
даусы хабарлап, ерте тұратындардың көзіне түспеу үшін Шоқанның кетуі
қажет болды. Айжан мен оның арасында болған сөздерді Жайнақ пен
Жұпар сыртқы іргеден түгел тыңдаған еді. Сөз аяқталуын сезген олар да
ғашықтарға ажырасу жайын ескерткен қимыл байқата бастады.
Кетуге ыңғайланған Шоқанның, құшағынан босатқан Айжанға айтқаны:
– Мен ұзақ сапарларға шыққалы жүрмін, Айым!..
– Естідім...
– Біздің басымыз көпке дейін қосылмауы мүмкін.
– Мүмкін... тіпті, өмір бойы.
– Олай болмауына тырысармыз...
– Əрине. Неге қозғадың бұл сөзді?
– «Нəпсі» деген бар дейді ғой адамда?.
– Бар. Көп.
– Не нəрсе сол, шариғат ұғымында?
– Тіршіліктің тілектері...
– Ə-ə...
– «Еркіне ерсең шек болмайды дейді шариғат, оларда...»
– Жібермеу үшін не істеу керек?
Бұл сұрауларды өзінің нəпсісін қалай ұстауына арналды деп жорыған
Айжан:
– Жалғыз ғана кедергі бар, ол – қанағат, – деп жауап берді. – Талай
пайғамбарлар, талай əулиелер мен əнбиялар, – деп жалғастырды Айжан
сөзін, – тек сол кедергіге ғана тоқырап тəубаға келген. Бір ғана мысал:
Дəуіт пайғамбардың тоқсан тоғыз жұфыты болған екен дейді...
– «Жұфыт» не?
– «Қосағы», анығырақ айтқанда – «қатыны» деген сөз.
– Айта бер, аржағын!..
– Дəуіт ғалайһе – əссəлəм тоқсан тоғыз қатынды қанағат көрмей, тағы да
қосым деп жүргенде, Жəбірəил періште адам түрінде көріне қалады да,
«бір қой сұрай келдім» дейді. Дəуіт «оны қайтесің?»десе, Жəбірəил «қойым
тоқсан тоғыз еді, біреу қосып, жүзге жеткізейін деп едім» дейді. Сонда
Дəуіт оған «тоқсан тоғыз қойды қанағат көрмеген неткен жансың» деп
ұрысады. Жəбірəил «ендеше, сен неге тоқсан тоғыз жұфытты қанағат
көрмейсің?» дейді де, көзден ғайып болады. Дəуіт қанағатсыздығын сонда
ғана түсініп, тəубаға келеді...
– Қызық екен. Бұл əңгімені неге еске алдың?
– Мен сенің некеленуіңе құштар едім.
– Ол жайда уəделестік қой.
– Аллаһұ тəбарака уа тағаланың «бір мың жəне бір аты бар» дейді,
«Хадис мұтауатрда»
– Ол не?
– «Хадис» деген Мұхаммадүн Мұстафа, Саллал алла-һү ғалайһө
уассəлəмнің аузынан шыққан сөз.
– Ə-ə...
– Хадис үш жүйеге бөлінеді: «Мəшһүр» – көп жұрт естіген сөздер,
«мұтауатр» – бірнеше кісі естіген сөздер, «уахид» – жеке кісілер оңаша
естіген сөздер, осылардың ең тоқтаулысы – алғашқы екеуі.
– Солай екені – деді Айжанның шариғатқа жетіктігіне іштей қайран
қалған Шоқан.
– «Хадис мұтауатр» – «Алланың көп есімінің бірі уағада» дейді...
– Ендеше, мен сенем, ол есімге! – деді Шоқан.
Сол уəде беріктігіне қол алысып, ақтық рет құшырлана сүйісті...
Екеуінің де көңілдері қалтқысыз көншіді...
Құшақтарын жазғанда Айжан амалсыздан үйде қалды да, Шоқан
амалсыздан тысқа шықты. Сонда басына ала шыққан ойы – христиан
дінінің мұндай сенімдегі қыздары, дүниенің бəрінен безеді де, қалған
өмірін монастырде құдайға құлшылықпен өткізер еді. (Шоқан ондай
қыздардың талайының тарихын біледі). Ал, Айжан – мұсылман. Мұсылман
дінінде ерлерден сан сопылар шыққанынан хабардар; əйелден соны
шыққанын естіген де, көрген де жоқ. Айжанмен сыр түйіскеннен кейін
«Исламнан да шығады екен-ау сопы əйел!..» деп таңданды Шоқан.
Айжанның ойында қалған сөз: «Уəдесіне сенем. Менің тірегім – қанағат.
Ал, оның тірегі?..
Ар жағын Айжанның ойлағысы келмеді...
Егер Айжанның айрыларда қойған шарты – бұл жолы бұдан кейін
көріспеу болмаса, Шоқанның Имантау төңірегінде біраз күн жата тұрарлық
уақыты да бар еді. Ол жаны сүйер жарына қосылудан басқа, осы сапарында
əке-шешесімен де, ағайын-туғандарымен де тіл табысып, ашына-жай
болып алған. Олардың Айжанмен арасындағы махаббат «ұрлығын»
сезбеуіне де қайран қалуда...
Көңіл көтергісі келсе, осы маңнан нелер əнші, күйшілер де, аңшылар да,
басқа қызық нелері де табылатын. Соларға бөгелейін десе, не өзі, не Айжан
ықтиярларынан тысқары білдіріп алармыз деп қорқады, оның арты шатақ.
Ауылында аз күн жатқан Шоқан, өзі кеткеннен бергі өзгерісін байқаумен
болды...
Ең алдымен, əкесі Шыңғыс туралы байқағаны – соңғы он шақты жылда
ол құлдырай егделеніп бара жатқан сияқты. Шоқанды оқуға апарған жылы
қара қоңыр түсті сақал-шашына біртіндеп кіре бастаған ақ қылтан, енді
қалыңдап, түсі ақбуырылға айналған. Бұл түс əнеугі көргеннен де
ағараңдап қалған сияқты. Жақ жағының бұрын ағаруын көрсеткісі
келмегендей, қара көзінде тұтасымен еркіне жіберетін сақалын қазір
ықшамдап, иек тұсына ғана шошайтқан. Мұрты қосыла қалың көрінетін ол
сақалдың нақ ортасы ақ қасқаланып, қара бұлттың арасынан көрінген күн
сəулесі сияқтанып екі жағындағы қара қылшықтардың ажарын көркейте
шешіп тұр. Егер сол қасқаны қырып тастаса, мұртқа тұтасқан ұрт
қылтандары ғажайып əдемі бакенбард47 бола кететін. Қала əкімдерінен
көріп, өйтуге де ойы кететін Шыңғыс, қазақ арасына əзірге кірмеген, əрі
шариғатқа хилаф48 келетін бұл түрге барғысы келмейді.
Оның қоңыр сұрғылт өңі Шоқан кеткенде жып-жылтыр, теп-тегіс
болушы еді. Кейінгі жылдарда əжімдене бастаған бұл ажардың. қазір
қатпары қалыңдап, шақат топырақтың бетіндей тілімденіп кеткен. Содан
сұсты кескіні қазір жігерсізденіп, ешкімді ығыстыра алмайтындай халге
жеткен тəрізді...
Жас жағына келгенде бұлай бола қаларлық реті жоқ сияқты. Өзімен
түйдей құрдас төлеңгіт – Тақырбастың мөлдіреген қап-қара сақалмұртында əлі ақ қылаңнан нысана жоқ. Бет-аузы опайке49 былғары сияқты
жып-жылтыр. Құрдастық жөнінен Шыңғыспен қазыса қатты ойнайтын ол,
атын «Көк серке» қойған. Көзінше айтуға бата алмағыңмен, сыртынан
былайғы жұрттың біразы, əсіресе – дұшпандары солайша атайды. Ал,
Шыңғыс қаруын қайтармақ болып, Тақырбасты «қара есек» дейді, оған
қорқар кісі болмағандықтан біреулер, əсіресе, қалжыңдасатын қатындар
бетіне айтудан қымсынбайды.
Шыңғыстың ертерек егде тартуына толып жатқан себеп бар, солардың
ең бастыларынан біріншісі «ақтағаны – алғыс, қаралағаны – қарғыс»
болатын хандық дəуірін аңсау; арғы аталарын адамнан емес, күншуақтан
жаралыпты дегенге сенетін, өзін ақсүйекке, қазақтарды қарасүйекке санап,
олардан кеудесін жоғары ұстайтын Шыңғыс, хандық жойылып, дуан
шыққаннан бері ақ сүйегі біртіндеп қарайып боркеміктеніп бара жатқанын
қатты сезінеді.
Өйтпегенде ше?..
«Сібірлік қазақтар» аталатын алты дуан елде, қазір өзінен басқа, хан
тұқымынан бір де аға сұлтан жоқ. Өзгелерінің бəрі де қарасүйектер. Сонда
аталықты қазақтардан болса бір сəрі-ау! Бірталайы тексіздер. Мысалы,
алты дуанның үстінен генерал-губернатордың қасында советник болып,
былтыр ғана ажалы жеткен Көшеннің Тұрлыбегі, Омбы тұрғындарының
сиырын бағатын жатақтың баласы: алты дуан Омбы əкімдерінің алдында
ішіндегі қазіргі ең беделдісі Көкпекті дуанының аға сұлтаны – Тілеубердин
Əлжан, оның атасы Мəмбет соқыр, жалғыз атты, жалаңқая, əрі баукеспе
ұры екен дейді. Оның баласы Тілеуберді орыс қаласының малын бағатын
жатақ болып, үлкен ұлы Əлжанды орыс сабағына берген. Содан заңзаконды біліп, Əлжан Батыс сібірдің генерал-губернаторы, князь
Горчаковтың көзіне түскен де, ол Көкпекті дуанына аға сұлтан болып
кеткен хан тұқымы Əбілез Əділовті қызметінен босатып, орнына Əлжанды
отырғызған. Аға сұлтан бола ауқаттанып жүре берген Əлжан, қазір сібірлік
қазақтардың ең байының бірі жəне малдың ғана емес, саудасы күсет болып
тұрған ақшаның да байы.
Ақмола дуанының аға султаны – Жайықтың Ыбырайы. Оның əкесі
Жайық, Жайық өзенінің жағасында туып-өскен башқұрт екен. Жігіт бола
солдаттан қашып, Көкшетау еліндегі Қарауыл Қошқарбай батырға келіп
паналайды да, дуан ашылған Омбыдағы жиналысқа шақырылған
Қошқарбай, «тіл білесің» деп Жайықты жұмсайды. Сол жиналыста ол да
Омбы əкімдерінің көзіне түсіп, есінде қалады да, Ақмоланың бірінші аға
сұлтаны – Қоңырқұлжа Құдаймендин үкіметке қылмысты болып
қызметінен алынғанда, орнына Жайықтың мұсылманша жəне орысша хат
білетін баласы Ыбырай тағайындалады. Ол да қазір ең беделді аға
сұлтандардың бірі.
Орыстың тілін жəне жазуын білу жағына Шыңғыс та ешкімге
беріспейді. Ақ патшаға атқаратын қызметі де адал сияқты. Сонда да Омбы
əкімдерінің кейіндеу ұстауын, ол хан ұрпағы болуынан ғана көреді.
Шыңғыс «бақыт» дегеннің барына сенетін кісі. Бақытты қазақтар
«маңдай» деп те атайды. «Бақыты қайтқан» дегенді «маңдайы қайтқан»
немесе «маңдайы тайқыған» деп те айта береді. Шыңғыстың ойынша «күн
шуақ тұқымыңның маңдайы алдақашан тайқыған». Түркіше кітаптарды
жақсы түсінетін оның қолына, бір мезетте атақты тарихшы Əбілғазы
Баһадүр ханның «Хандар шежіресі» деген кітабы түскен. Соған қарағанда,
дүние жүзіндегі ең зор мемлекетті құрған монғол Шыңғыс ханның арты
сарқылып, Мұхиттай мол хандықтың кішкене шалшығы Абылай ханның
төңірегіне іркілген де, оның арты «дуан» сияқты саздаққа айналып кеткен.
Сондай малтығып отырғандардың біреуі – Шыңғыс. Оның халі бұрнағы
жылдағыдан да ауырлаған. Қарамағындағы қалық елді тұтас алғанда, Керей
мен Уақ бір жүйе болып, Атығай мен Қарауыл бір жүйе болын, қазір екі
жүйелі «түйе айдайды». Алғашқы жүйесін Шыңғыстың екі заседателінің
бірі, – негізі Көшебе Керей Табайдың Тəштиті, екінші жүйесін, Тоқтамыс
ханның ұрпағы Сəбдінің Əбдіғафары басқарады. Тəштит бізге бұрынғы
тараулардан аты белгілі Есенейдің – жиені. Есенейдің жас тоқалы –
Ұлпанмен Шыңғыстың жақындығын білетін Тəштит, бір сəтте сол күйіктен
нағашысының селкілдек сырқатқа ұшырағанын айтып, енді аяғын тарта
басуды өтінген. Шыңғыс оған қарамай «үйреншікті отына» баруын
доғармаған соң, араларына «сайтан кіріп», Тəштитпен кейінгі жылдарда
араздасып алған, содан бері Керей мен Уақтың бес болысы, аты «Көкшетау
дуанына қарайды» демесе, Шыңғыстың құрығынан шыққан. Керейдің бір
жүйесі Ақсары, Көксары аталып, Көкшетау мен Ақмола дуандарының
Ертіске дейінгі шығыс жағында жатады. Барлық Керей – Уақтың үстінен
қарайтын советник Көшеннің Тұрлыбегі. Ол Шыңғысқа қыңыр тартып
жүретін. Одан өліп құтылдым ба деп жүргенде, атақ-орнын баласы
Нөгербек басты да, «осбайлап»50 Тəштитпен түтіні қосылып, ауыз
жаласып алды.
Ал, Атығай мен Қарауылға келсе, Абылай хан көтерілгенде алты қыз
беріп, қан-жыны араласып кеткен олар, Абылай өле бордай тозып, бетбетімен кетті. Қазір олар хан тұқымының бақ күндесі, олармен
жауығушылар көп, Əбдіғапар да солардың ішінде.
Хан тұқымының бір таянышы «қырық рудан құралды» дейтін
Төлеңгіттер еді. Кешегі Айғаным заманына дейін құлдардың қызметін
атқарып жүретін олар, кейінгі кезде «бас-басына үй тігіп, мал айдап...»
дегендей өздері мен өздері болып, құлдық ұрып бағынудан қалып барады.
Байыған біреулері хан тұқымы – төрелермен үзеңгілерін қатарластыра
бастады.
Осыларға қарағанда, жылдан жылға сарқылып келе жатқан хандық
бақыттың теңізі сарқыла кеп, ақыры ақ тақырға айналатын түрі бар.
«Дəулетіне, бағына қызықтырам ба» деген оймен, Шыңғыс Шоқанға
талай аталықты, атақты жерлерден қыз атастырып көрді жəне аты «қыз»
емес, «жансыздар» жұмсап, əдемілерін де таңдады. Не кесір соққанын кім
білсін. Шоқан оларды көрместен зыр қағып, жуымайды!..
Қала ғұрфымен тұрғысы келсе, Госфорттың жиені Катерина бар. Ол да
орыстың сұлуы!.. Мінез-қылығы қандай!.. Шыңғыс Петербургқа екі
барғанда да алдында құрдай жорғалап қызмет көрсетті. Онысы Шоқан ала
ма деп емексігендіктен болу керек. Сол қызға құлқы құлаған Шыңғыс,
«осыдан артық қатын табылмас» деген оймен, Петербургтан қайта
Шоқанның құлағына:
– Атаң Абылай да бір қатынды орыстан алып, мінез-қылығы
жағымдылығынан елге «орыс сұлу» аталып кеткен. Бұны да сондай болар
деген үміттемін, – дей келе, құлағына құйып багын еді, не əрі, не бері
демей, керең кісідей мелшиіп отырды да қойды.
Баласының сол қалпына көңілі жүдеп қайтқан Шыңғыс, Омбыдан,
Қызылжардан шыға, Есіл бойын өрлей жүрген əрбір адымы қайда, қалай
басылғанын ұзынқұлақтан түп-түгел естіп отырды.
Қожықтың қызын қайырғанын естігенде Шыңғыс ызадан терісіне
сыймай жарылып кете жаздады. Оның сақал-шашы осы күндерде ағара
түсті.
Солайша бұлғалақтап жүрген Шоқан, енді аулына келді. О л келердің
алдында Шыңғыс пен Зейнептің арасында қатты кикілжің болып қалды.
Мəселе Айжан жайында. Бұрнағы жылы Рақияны құтты жеріне
қондырғанда, Шыңғыс оның тиісті еншісіне қоса жеті жетім берген еді. Бақ
жетіміне Айжанды бермек болғанда. Зейнеп толып жатқан сылтау тауып
алып қалған. Əйеліне сөзін еткізе алмаған Шыңғыс:
– Келешекте біздің үйге бас қырсық осы болмаса мұрнымды кесіп
берейіні – деп долданған да қойған.
Одан бері бірталай уақыт өтті. Айжан Зейнептің қасында тұрып жатты.
Жұрт көзінде ол да, жеңгесі Бөкен де Зейнептің күтушісі. Жас əйелдерді
олайша ұстау ханша даражасындағы Зейнепке жарасып тұр...
Атбасар сапарынан оралған Шоқанның ордаға соқпай кетуіне қарап,
жұрт Шоқанды «күңінен бездіге» санады да, сұлу келіншекте, əдемі
тоқалда ойы барлар Шыңғысқа кісі сап, сұрағанын бермек болып еді,
Шыңғыстың кейбіреулеріне көңілі де құлап еді, Зейнеп жыландай
ысқырынып маңына жолатпады. Сонда еріне айтар дəлелі, – денесінің
ауырлап кетіп, дəретке шейін өз бетімен ала алмауы, ас-суын ішуге де
жəрдемші керегі. Онысына көңілі тоқыраған Шыңғыс:
– Қашанға дейін жүреді мұнда? – десе:
– Дəмі таусылғанша, – деп жауап береді Зейнеп.
Дəмінің қашан таусылары мəлімсіз.
Зейнептің өз ойына келсек, – Атбасарға бара жатқан жолында,
Шоқаннан Айжанды бой таса қыла тұрған, сонда да ебін тауып
жолыққандарын естіп, тыюға болмайтын құмарлыққа санаған да,
Атбасардан кейін оралғанда:
– Айтқанға болмадың, балам, – деген Зейнеп Шоқанға. – «Арам жесең,
тойғанша» деп, енді алмай тынба! Бірақ Атбасардан тартқанда бізге тура
тарта бер. Кейін қатыны мен Жайнақты қасыңа кешіріп аларсын, да,
қарындасы ере кетер. Аржағын өздерің білерсіңдер.
Осы шартпен Айжанды қасында ұстаған Зейнеп, алуы алып қалғанмен,
төсек көрген қызға ие бола алу, бола алмауына күдіктенді де. Сол оймен
жүріс-тұрысына сығалай қараса, Шоқанға шын берілуінен бе, дінге қатты
сенуінен бе, ошаң еткені сезілмейді. Міндетті қызметтерін өтеуден басқа
уақытын əлде не кітаптарды беріле оқуға жұмсап, кейбір кездерде көз
жасын сығып та алады. «Бұл не деген ұстамды қыз?» деп қайран қалады
Зейнеп.
Шоқан келді. Оның Айжанмен кездесуіне ешбір қарауыл бөгет бола
алмады. Сүйіскен екі жүрек жалғасудың əдісін таба берді. Олардың
сездірмейміз деген сыбдыры мен сыбыры Зейнепке де, Шыңғысқа да сол
сəттерде жетіп жатты.
Не істесін Шыңғыс! Өз қолын өзі қалай кессін! Ызаға іштей булыққан
оның сақал-шашының ағаруы үдей түсті. Ішіндегі сызы күн санап
қалыңдай түскен ол, сырттай жылтырағанмен, Шоқанмен бел шешіп кеңесе
қойған жоқ. Айжанмен арасындағы қарым-қатынастарды əкесі сезбейді деп
жүретін Шоқан, оның бұл салқындығына не себеп барын біле алмады...
Сазарған салқындығынан аумаған Шыңғыстың Шоқанға қатты ұнаған
бір жері, Науаннан қалғаны бар, өзінің жинағандары бар, ауыл жағдайында
көлемді кітапхана жасап алған. Олары екі жүйелі: бірі – дін жайындағылар,
екіншісі – тарихи кітаптар, олардың ішінде «Жамғұ-əттəрауих» «Тарихи
Рашиди» сияқты əлденеше томдығы да, Əбу-Жағфар Аттахауи, Мұхамбет
Хайдар-Дұғлати, Жамаледдин Афғани сияқты ғалымдардың жеке кітаптары
да бар; солардың ішінде қолжазба қалпында Насыр Хұсыраудың, Ақсақ
Темірдің, Бабурдың Ұлықбектің, Əбілғазының тағы біраз білгірлердің
мемуарлық түріндегі «намалары» да жүр. Шыңғыс бұлардың бəрін шұқшия
жəне түсініп оқиды екен.
Тағы бір ұнағаны: Əбілғазының «Хандар» жəне «Түрікпен шежіресі»
деген кітаптарына еліктеп қазақ шежіресін жинап, тəртіпке келтіре
бастапты.
Жəне бірі, қазақтың ауыз əдебиетін кəп жинапты.
Соңғы жылдарда Шыңғыс атқа мінерлікті азайтып, уақытының көбіне
кітап оқуға, жинағандарын ойластыруға жұмсайды екен.
Былайғы бос уақыттың ғибадатпен өткізеді. Бес уақыт намазын кезінде
өтейді.
Ислам дүниесіне осылайша тереңдеп алған Шыңғыстың орыс
мəдениетінен алған ең көрнекті үлгісі, – үй ішінің ыдыс-аяғын, төсекорнын, киім-кешегін, жасау жиһазын мəдениетті тұратын ол, кигіз үйде
тұратын дворяндар мен помещиктерге ұқсатқан.
Бұл үйге де, өзге төрелерге де орыстан кірген бір «жаңалық» – еркектері
киімдерін орысшаға бейімдеп, татарша тіктіруге айналған. Біразы
бастарына қалпақ, не татар тақиясын киетін болған. Етіктері де тар қоныш,
қисық табан. Бұндай киімдерді əдемі тігетін шеберлер бəріне бірдей табыла
бермей, шала-шарпылардың қолдарынан шыққаны, орысша мен қазақша
фасонды араластырғаны күлерлік түрде жасалған. Мысалы, Сəмеке деген
төре, қара қалпақтың етегін оқа жəне құндызбен жиектеп төбесіне
шоқпардай үкі таққан; қытайдың ақ чесуншасынан татаршалау тіктірген
қамзол шалбарын да солай əшекейлеп, шалбарының салбыраған бауына
зерлі шашақ жасатқан...
Шоқанның туған інілері Жақып, Мақы, Махмет, Ахмет, Қозыке, Қоқыш
киімдерін Имантаудың шебер татарына орысшалау тіктіретін болыпты.
Солардың ішінде ержетіп қалған Жақып салдық құрады екен де, Сəмеке
сияқты əлем-жəлем боп жүреді екен. Жасы қазір он алтыдағы Жақып, қыпқызыл бозбала. Ол маңайдағы ауылдың ажарлы қыз-келіншегіне маза
бермей, көбіне өкім-зорлық жасайды екен. Жұрт оның сол қылықтарын
Шоқанға шаққаннан кейін, ол Жақыпқа өнеге айтайын деп еді, Жақып
қарсыласа кетіп:
– Əуелі өзін, жөндел, ақылды маған содан кейін айт! – деп бетін
қайырып тастады.
Жалпы алғанда, көрмеген аз жылда ауыл өміріне бірталай жаңалықтар
кірген.
Жыл тəулігінің əр кезінде жан-жақтағы станцияларда жиі болатын
базарларға жүн-жұрқасын, тері-терсегін, малдарын сататын қазақтардың
қолына ілеккен соң, киімді бұрынғыдай қолдан илейтін теріден, қолдан
тоқитын ермектен жасауды азайтып, базар бұйымдарын қолдана бастапты.
Орыс тілін білетіндер бұдан біраз жыл бұрын емге табылмаса,
орыстармен қарым-қатынас жасауға жарайтындар қазір əр ауылдан
табылады екен.
«Шіркін, енді соларды оқыта бастаса!» деп арман етеді Шоқан.
Оқу жағына келгенде, соңғы аз жылдың ішінде, ауыл арасына «қожа,
молда» дегендер қаптап кеткен. Бұрын Орта Азиядан бірен-сарандап
келетін, өздерін «пайғамбар тұқымымыз», «ақсүйек – сейіт-задалармыз»
дейтін қожалар, қазір əр рудың ішінен табылатын болыпты. Олар бала
піштіру, қайыр-садақа жинау сияқты ұсақ «кəсіптерінен» басқа, қазақтың
кейінгі, Россияға бағынғанынан бастап тұрмысына кірген жаңалықтарын
өлең-жырмен жамандауға кіріскен. Мəселен, Шортамбай, Серəлі, Майлы,
Мəделі сияқты қожалар талантты да ақындар сияқты. Олардың өлеңжырлары ел арасына кең тарап, жыршылықта талабы барлар жаттап алған.
«Молда» дегендер түгелімен татар, я башқұрттар. Олар түгелге жақын
не солдаттық қызметтен қашқандар, не қылмыс жасап, жазадан қашқандар.
Солардың бірі – Ғалиасқар Шыңғыстың да қолында тұрады екен. Шоқан
оның əу-жайын байқап көрсе, мұсылманша оқуды, яғни əріптерді көзі
танымаса, қолы танымайды, яғни екі əріптің басын біріктіріп жаза
білмейді, өзге түгіл, өзінің де аты, жөнін қағазға қондыра алмайды. Сондай
«молдалардың» алдына да «тілін сындыр» деп қазақтар балаларын жинап
береді екен. «Тіл сындыру» орынды табылған сияқты. Молдалар балаларды
оқуға үйрету орнына, түсіндіре алмаған «оқуларын» біле қоймадың деп
шəкірттерін қатты сабап, тілдерін орамалмен бұрайды екен. Соның
салдарынан шолжың я сақау болып қалған балалар бар екен...
Тағы да Шоқан тан, қаларлық бір нəрсе, – Россия үкіметінің
басындағылар христиан дініндегілер бола тұра, мұсылман молдаларын
қатты қуаттап, оларға қамқорлық жасайды екен. Солардың ішінде тонын
айналдырып киген бірен-саран миссионерлер де барын Шоқан байқап
қалды. Бұл жайларда ол Омбыда қайта мəселе көтеріп, халықтың
өркендеуіне бөгет дін уының далаға кең бүркілуіне қарсылық білдірмек.
Шоқанның осы сапарда ауылда көрген ерекше зорлық-зомбылығының
аса бір ауыр түрі қара шығын. Ол үкіметтің заңды алым-салығынан
тысқары, жергілікті əкімдердің «уақ-түйек шығынға» деп жинайтыны. Аты
«уақ» болғанмен халықтан жиналатын шығынның ең ауыры осы екен.
Заңды алым-салықта мөлшер бар, ал, қара шығында мөлшер жоқ.
Жергілікті əкімдер қанша алғысы келсе сонша жинайды. Соңғы екі-үш
жылда «қара шығынға» деп, əсіресе «патшаның» жанаралдың тойларына»
деп, қисапсыз көп мал жинаған. Солардың тағайынды жеріне оннан бірі
ғана барады екен де, өзгелерін жергілікті əкімдер шендеріне лайықты
бөлісіп алады екен. Жемқорлар өз сыбағасына қалатындарды ылғи тай,
құнан-құнажын, дөнен-дөнежін сияқты жылқылардың семізінен жинайды.
Осы жайда, Шоқан Имантауда жатқан күндерде түскен бір арызда,
жергілікті кіші сұлтанның біреуі, бір тақыр кедейдің қысыр сауып отырған
жалғыз тайын тартып алған.
Қара шығынды кейбір тілі келмейтіндер «қара шыбын» дейді екен.
Шоқанға ол тауып қойған ат сияқтанып кетті. Расында да солай сияқты.
Қара шығын денеңе қонып құрттататын қара шыбындай, елдің денесіндегі
жебірлік жарасын құрттатқандай, жанын аса ауыртады екен. Ендеше, қара
шығыннан құтылмай, «қара халық» аталатын момындар қиянаттан көз аша
алар емес.
Шоқанның ойынша, бұл зорлықты тыюға, патшадан басқаның күші
келер емес. Оған осы жайда Тəттімбет атынан жолданған шағымнан табар
жоқ. Егер ол хабар Омбыға оралғанша келмесе, толып жатқан дəлелдерге
сүйенген ендігі шағымда жоғарғы жаққа Шоқанның өзі жолдамақ. Осы
істерді атқару үшін той жабдығын тезірек өткеру керек те, Гасфортқа
айтарын той үстінде ескертіп, айтпайтынын (ондайлары да көп) жоғарғы
жаққа жеткізу үшін Омбыға тезірек оралуы керек.
Зейнеп Шоқанға басқаша қарады. Ол білетіндерін білмегенсіп,
көргендерін көрмегенсіп, Шоқанға аналық мейірмін өзгерткен жоқ. Шоқан
да оған жас баладай еркеледі. Сондай мейіріммен кездескен бір сəтте,
Шоқан шешесіне Айжанмен қосылу туралы айтқан ақылын ескертіп еді:
– Қайдан білейін, қарғам! – деді Зейнеп.– Əкеңнің абыройы жылдан жыл
төмен түсіп барады. Оны ренжіте беру де қиын. Тойға мен де баратын
болдым ғой. Айжанды ала барайын той өтсін. Содан кейін тағы
ақылдасармыз.
Оның алғашқы ойы, – патшаның тойына əке-шешесін жəне біраз
көңілдестерін Бурабайға өзімен бірге ала кету еді. Өйтуіне əкесі сырғақ
жатыр. «Жə, бəсеге» келгенде шешесі əкесінен шыға алар емес. Жалғыз
болса да аттануға бел байлаған оның аулынан ертуге ықласты үш-ақ кісі
табылды. Бірі – жылпос құрдасы Жайнақ, екіншісі – əкесінің туған інісі,
елдің ең атақты қобызшысы Қанғожа, үшіншісі – туған інісі Мақы, азанмен
қойылған аты Əбу-Мұхаммет. Шоқан оқуға кеткен жылы апыл-тапыл жүре
бастаған, алдыр-бұлдыр тілі шығып қалған бұл інісі бес жасында сүзекпен
ауырады да өледі. Мезгіл қыс екен. Ол кездегі ауылдың əдетінде ұзақ
сапарына елікті кигіз үйден шығару бар. Мақыны да сөйтіп, ағаш үйден
кигіз үйге шығарып қойса, шала өлген бала тіріледі де, суықтан құлағы мен
тілі байланып қалады. Содан саңырау жəне сақау болып өскен Мақы
балшықтан, астан, ағаштан нелер түсті фигуралар жасайтын қағаздан,
матадан нелер өрнекті оюлар оятын шебер болатын қалпын көрсетеді.
Кішкене күнінде ажырасқан Шоқанға ол сырттан құмартып, көруге
асығуын білдіріп жүреді де, көріскен сағатынан бастап, оның қасынан
шықпай, түнде бірге ұйықтайды. Мақыдан түбінде үлкен өнерші шығуынан
дəмеленген Шоқан, əке-шешесіне осындай кемтар балаларды оқытатын
орысша школалар барын айтып, соған беруге үгіттейді. Бұған əкесі
көнгенмен шешесі көнбейді, қасынан шығарғысы келмейді. Шешені еппен
көндіргісі келген Шоқан, Мақыны Бурабайға ерте кетіп, аз күнге болса да
ажыратқысы келді. Аттанар алдында Мақы Шоқаннан қалмайтын қалпын
көрсетті. Əке мен шеше амалсыз көнді. Бірақ шарттары:
– Бурабайдан əрі алып кетем деп дəмеленбе. Одан арғыға ұлықсат жоқ.
Қайтсек те алып қаламыз.
– Оны бара көреміз, – деді Шоқан.
Тойдың басталуына əлі де жарты айға жақын уақыт бар. Тойға Гасфорт
бастаған Омбы төрелері келмек. Оларға лайықталған үй Шыңғыстың, тек,
жайлау күндері тігетін шаңқан боз ордасы. Шыңғыс Бурабайға сол орда
тігілер кезде барады. Қасына өзіне арналған қосалқы үй тігіледі. Омбыдан
тарқардағы уəделері бойынша сол кезде Баянауылдан артынып-тартынған
Мұса мырза да келіп Шыңғысқа қосылмақшы да басқа қонақтарды бірігіп
қарсы алмақшы. Шоқанның есуін ол да даража көріп, буына пісіп жүреді.
Мына жолғы қызық-қызметін көзінен өткеріп, терезем тең дейтіндер
алдында «бұндайың бар ма?» дегендей. Шоқанмен мақтанбақшы. Шоқан
Айжан туралы Бурабайда шырыш бұзар болса, Шыңғыс оны Мұсамен
қалдырғысы келеді.
Мақы күміс тұрманды қара жорға тайға мініп, Жайнақ оны шылбырынан
жетектеп алды.
– Қайырлы сапар! – деп қалысты аттандырып салғандар.
КӨКШЕНІҢ КҮМБЕЗІ
«Көкше» атанатын тауды көру Шоқанның ең ынтық ойының бірі еді.
Оның ол туралы естіген ертегілері мен қараған қағаздарында қисап жоқ.
Ертегілердің көбі Шоқанның арғы атасы Абылай мен бергі атасы
Көкшенің қалайша хандық құрып ел басқарғаны, бастарынан кешірген
ауырлықтары мен жеңілдіктеріне байланысты. Ал, қағаздары Россия
патшалығынан Көкшеге əр кезде келіп жаналған əртүрлі запискалар,
хаттар. Бұлар Омбының архивында сақталған.
Осы қолжазбалардың ішінде ерекше маңыздысы Көкшеге Абылайдың
тірі кезінде келіп, аты-жөнін айтпай, жазғанына танымастық шимаймен қол
қойған офицердің «Абылай хандығы» деп атаған, қалыңдығы еліге жақын
дəптері.
Бұл, тегі кітап ету мақсатымен жазылған дəптер сияқты. Бірақ қанша
сұрастырғанымен, ондай кітаптың ізін Шоқан таба алмады. Дəптер иесі
əріптерді өте сұлу түсіретін кісі екен. Жəне ол адамның жазушылыққа да
бейімі болу керек: сөздері бейнелі, шешен сипаттаулары көркем,
оқиғаларды қызық құрастырды. Осындай қасиеттері болғандықтан
қолжазба оқуға жеңіл де, тартымды да.
Офицер Абылайға татулық кеңестерімен ғана емес, оған бағынышты ел
мен жерді барлау мақсатымен де келген сияқты. Абылай оған
қарамағындағы өлкелердің бірталайын, əсіресе Бурабай төңірегін аралауға
рұқсат еткен. Офицер солардың хал-жайын толық сипаттаумен қатар
көбінің, əсіресе Көкшенің іші-сыртының топографиялық картасын жасап,
қолжазбасына тіркеп кеткен.
Абылай туралы жоғарғы пікірдегі офицер оның Орда тіккен Бурабай
тауына ерекше мəн берген.
– Мен,– деп жазған офицер Көкшенің табиғаттық бітімі туралы, –
Россияның, Европаның талай тамаша жерлерін аралай жүріп, табиғаты
астанаға бұдан көркем жəне бұдан лайық жерді кездестірген емен.
Оның сипаттауында тəңірінің бір ете шебер архитекторы, Көкше
аталатын таудың радиусы жүз шақырымдай өлкесін циркульмен дөңгелете
сызып алған да, сол сызықтың батыс жақ тең жарасына жотасы биік,
асулары тар үш тау орнатқан. Он, жақ қанатында Шортан, сол жақ
қанатында Шабақ, ортасында Көкше. Бұлардың іші-сыртына нелер кең
жəне терең, сулары тұщы шалқар көлдер біткен. Таулардың ен бойлары
жəне кездердің жағалауы «ит тұмсығы етпестей» дерлік қалың орманға
бөленген.
– Осы табиғаттық бекіністің бəрін, – деп жалғастырады офицер сөзін, –
Абылай жаудан қорғану шараларында толық пайдаланған. Бұл кездегі жау
қаупі жаз айларында болатындықтан, жаздың үш айында Абылай ордасын
Көкшенің қойнауындағы қалың орманның етегіне біткен «Оқжетпес»
дейтін асқар шыңның қасындағы алаңға қондырып, алысты көрсететін шың
төбесіне қарауыл қояды екен. Бұны тұрғын ел «Абылай алаңы» дейді екен.