Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Аққан жұлдыз - 47
Total number of words is 3754
Total number of unique words is 2137
33.6 of words are in the 2000 most common words
47.6 of words are in the 5000 most common words
55.0 of words are in the 8000 most common words
қайыңның түбірін ұстап қорғанайын десе, бура жақындай түседі.
Жасқауына болмай, кимелеп келген бура аузын сала бергенде, əкемнің
сілтеп қалған шоқпары шекесіне тиіп, бура омақата құлайды да, аяқтарын
ербеңдете сермеп, тыншығады; əкем қараса шоқпар бураның шекесін ойып
жіберген екен... Сол бура Мұсаның інісі Исанікі болып шығады. «Мал
ырысы» деп санайтын бураны əкемнің өлтіргенін білген Мұса, «елу жылқы
ұрлап əкеле жатқанда қолға түсті» деп, əкемді абақтыға алдырады да, сот
Итжеккенге айдап жібереді...
– Қиянат екен! – деді Шоқан.
– Содан біз үйелмелі-сүйелмелі жеті ұл қалып ек. Мен кенжесі едім.
Мені Семей затонында қара жұмыс істейтін бір жам-ағайыным асырап
алды да, соның қолында ер жетіп, қайықшы болдым.
– Ағаларың?
– Олар жас шағында ел ақтаған қайыршы боп жүрді де, ер жете, бірінен
соң бірі қазақ-орыс қаласындағы бір жесір бай қатынға жалшылыққа
тұрып, ақыры, сол қатын біреуін шоқындырып, бай ғып алды.
– Кейінгі ағаларың ше?
– Олар да шоқынды.
– Бəрі де ме?
– Түгелімен...
– Шешелерің?
– Үлкен баласы мал түлігі болғанша, ауыл байларында сауыншы боп
жүрді, сол баласы шоқынған соң қолына барды.
– Ол да шоқынды ма?
– Енді қайтуші еді? Басқа барар жер, басар тауы болмаса?!.. Семейге
атпен жүрсең, көргің келсе, жолда көресің.
– Қайда? Қалай?
– Жолыңда қазақша – «Қиық», орысша – «Лебежі» деген қазақ-орыс
қаласы бар. Сонда тұрған шоқынды Александр Иванович дейтін бай бар,
соның əкесіне тиген.
– Ол да шоқынды болған ба?
– Болған. Көп отаспай өлген. Тұрғын оны жатсынбай, шешесіндей күтіп
отыр дейді.
– Шешең де шоқынған ба?
– Əрине.
– Көп пе Тұрғындағы шоқындылар?
– Семейге жеткенше аралары таяқ тастам болып отыратын орыс
қалаларында шоқындыдан аяқ алып жүре алмайсың. Кей қаланың тек
жартысына жақыны шоқынды.
Қазақтан мұнша шоқынды барын Шоқан білмейтін еді. Ана жылы Дорж
Банзаровпен жолыққанда, Қиыр Шығыстағы елдерді, олардың ішінде –
буряттарды христиан миссионерлері қалайша зорлап шоқындырғанын
естігенде, бұл зорлыққа Шоқанның иманы қасым болды. Енді, міне сол
оқиға алдынан шықты. Қаранардың, ағаларынан басқа қазақтардың қалай
шоқынғанын білу үшін, жолшыбайғы қалалардың «шоқынды көп»
дегендеріне тоқырап аттанғысы келді. Сол ниетпен:
– Шешеңнің аты кім еді? – деп сұрады ол.
– Баршагүл еді. Орыстар – Варвара деп өзгерткен. Қазақтар оны
келемеждеп «əруей» қойған. Білмеймісің ол сөздің мəнін?
– Жоқ.
– «Делқұлы», «есуас» деген ұғымды айтады. Шоқынғалы көрген
емеспін. Естуімше: орыс дініне мейлінше берілген. Мұсылман адамдарды
өлердей жек көреді, оларды көрсе қашады, маңына жолатпайды.
– Ерінің фамилиясы кім екен?
– Білмедім. Бірақ, біліп те керегі жоқ. Ол маңда «əруей қатын» дегенді
білмейтін жан жоқ сияқты.
Шоқан Қаранардың кеңесін, ол кеңесті ұқпай, мелшиіп отырған
Достоевскийге баяндап берді.
– Не деген тамаша хикая еді! – деді Федор Михайлович. – Жазуға қандай
қолайлы жəне қызғылықты оқиға!..
– Сен жаз!
– Жоқ, – деді Достоевский, – бұны жазу үшін қазақ болып туып, соның
басынан өткерген қасіреттерді көзіммен көруім, басымнан кешіруім керек.
Мұны, мысалы, сен сияқты кісі ғана жаза алады!..
– Ал енді, біз жүрелік! – деп кетер қалпын байқатып түрегелген
Шоқанға:
– Сөз бітпей қалды ғой, мырза, – деді Қаранар.
– Қандай?
– Мен мана «саған дұшпан едім» дедім бе?
– Айтпақшы сол бар екен ғой, – деді Шоқан қайтадан отырмастан, «тез
жəне қысқа айт» дегенді қимылынан аңғарту ниетімен.
Онысын түсінген Қаранар:
–Тойтарысын ғана қайырайын, мырза, жолыңнан қалдырмайын, – деді.
– Сөйт, Қареке!..
– «Сөйтсем», ұяма сонша бүлік салған Шыңғыс пен Шорман тұқымынан
тым болмаса біреуін өлтіру арманым. еді.
Шоқан түршіге қалғандай болды...
– Иə, иə, мырза! – деді ол қалпын аңғарғандай, Қаранар сөзін шегелей
айтып,– арманым еді. Сен Омбыда қайығыма отырғанда, «құдай көктен
тілегенімді жерден берді» деп қуанған ем...
– Білетін бе едің мені?
– Білгенде ше? Аспанды жапқан қара бұлттың арасынан жалғыз жұлдыз
жарқыраса, көзі бар жан көрмей қоя ма?.. Омбыда сенен басқа кім бар,
қазақтан ілікке ілегіп жүрген?
Бұл сөздер жанына жағып кеткен Шоқан, сұрағына жауап күткендей
болған Қаранардан бетін Достоевскийге бұрып, орысшалап берді.
– Ақылды сөздер! – деді Достоевский де, риза болғандай.
– Ие, Қареке? – деді Шоқан Қаранарға қарап, неге өлтірмегенін енді
жорамалдағандай боп.
– Сонымен, мырза, қысқасы, өлтірейін десем, орын да, рет те көп-болды.
Ішімді кек кернегенмен, елдік намысым қолымды көтертпеді.
– Бітті, Қареке! – деді Шоқан, – айтпай-ақ қой аржағын.
– Өзім де тауыстым, айтарымды.
– Ал, қош, онда! – деп Шоқан есікке беттеді. Достоевский соңынан ерді.
Аяқ басу жобасына қарағанда, Шоқанның көңілі босаған қалпы бар. Сол
көңілін Достоевскийдің белгісі келмеді, үн қатпады.
Бұл жайды олар ылаумен Керекуден Семейге беттеп шыққанда ғана
кеңесті.
– Ер адам екен де, – деді Шоқан, Қаранарды еске түсіріп, – «жүзден –
жүйрік мыңнан – тұлпар» дейді қазақ мақалы. Халықтан нелер тұлпарлар
шықпайды, – деді ол Достоевскийге, «тұлпар» деген сөзді түсіндіріп.
– Иə... Халық – қайнар күш қой.
ШОҚЫНДЫ КАПИТАЛИСТ
Қаранар айтқандай, Керекудің Семей жағында, Ертістің екі жағасы да
сыңсыған ел екен. «Қазақ, жағы аталатын тоғайлы бетін тасыған су басқан;
қимыл көрінбеуіне қарағанда, ауылдар тасқыннан бұрын қырға көшіп
кеткен болу керек. «Орыс жағы» аталатын дөңестің оңында жиі орналасқан
қазақ-орыс станицалары. Олардың атын білетін біреуден Шоқан жазып
алған. Сонда көңіл бөлгені: – əр станицалардың орысша жəне қазақша
қосақ аты бар. Мысалы, Подстепной – Зергер, Янусова – Тұзқала, Черный –
Қаражар, Лебяжье – Қиық немесе Бос-бос, Белокаменка – Ақтас, Известка
– Тас қайнатқан, Далон – Мақсым, Тривенька – Соқыр, Грачевка – Ақсақ,
Семи Ярка – Капитан, тағы сондайлар.
«Таяқ тастам» дегенмен, бұлардың аралары өлшеп пішкендей: жиырма
бес шақырымнан. Сондықтан, көктемнің ылайсаң шағында бірінен біріне
ылаудың қоңсыз аттары қара терге шомылып əрең жеткізеді.
Қарындары ашқан шақта кей станицалардан жүрек жалғап алмаса,
көбіне жолаушылар кідірген жоқ. Аттардың жарауынша суыт жүріп
отырды. Шоқанның сондағы мақсаты «Керекуден жетпіс шақырымдай»
деген Қиыққа тезірек жетіп, Əруей кемпірді көре кету, реті келсе тоқырап,
тілдесіп кету. Жəне бір мақсаты Қаранар «Лебежі» деп атаған станицаны
орыстардан сұрастырса, «Лебяжье» екен. Бұл есімі тарихқа түскен атақты
станица. Іргесі Семейден де, Омбыдан да бұрын орнаған. Сібірге сұғынған
орыстар, жəрмеңкені алғаш осы қаладан ашып, ол кезде Россияға бағынып
болмаған сібірлік халықтармен, монғол тектестерден, не Қытаймен сауданы
осы станица арқылы жүргізген; бұдан талай атақты атамандар шыққан;
Шоқанның кадеттік досы – Григорий Попанин сонда туған, сондықтан оны
Шоқанға өсіре мақтайтын. Шоқан көруге құмартатын.
Міне, енді, сол көрудің сəті түскен сияқты. Оның өзге станицалардан тез
сырғып, Лебяжьеге ұмтылуы да содан.
Бірақ, Шоқан асыққанмен, арық аттар асықпады. Ылаушы қанша
айдағанмен, олар болдыра беріп, жолшыбай əлсін-əлсін шалдырып
отыруды тіледі. Олар сондай күйбеңмен, күйлі көлікпен əрі кетсе – ара
қонып, əйтпесе бір күнде жетіп баратын Лебяжьеге үшінші қоналқада əрең
жетті.
«Лебяжьені» қазақтар «Қиық» деп бекерге атаған жоқ екен. Ертістің биік
жар қабағының астына орналасқан бұл станицаның дөңінен қарағанда,
өзенге қарай созылған көшелері қиғаштай, қиығынан көрінеді.
Тұрғын шоқындының үйін табу, жолаушыларға қиын болған жоқ. Дөң
үстінде жөн сұраған біреу «анау тұрған» деп, жасыл шатырлы, қомақты,
еңселі үйді нұсқады. Ол маңайдағы үйлердің арасында көп үйректің
арасындағы қаздай қақырайып тұрады екен.
Жақын сияқтанған бұл үйге, кілкіген ылайы қоймалжыңдана тұнып
тұрған көшелерді бойлап, болдырған аттармен жету қиынға соқты,
Сүлдерлері сүйретіліп бұлар əрең жетсе, сəулетті қарағай үйдің
қақпасының алдында əскери қазақ-орыс формасында киінген, қазақ,
кескінді, қияқ қара мұртты, шоқша қара сақалды, бойшаң, жуантық біреу
тұр екен. «Тұрғыны осы болар» деп шамалаған Шоқан орысша я қазақша
амандасарын білмегендей кідіріп еді:
– Шыңғыс сұлтанның баласы болмаған едің, – деді қара сақал,
жақындаңқырап, таза қазақ тілімен. – Сəлем қайда?
– Ассалаумаликем! – деді ыңғайсызданып қалған Шоқан, арбадан түсуге
ыңғайланып.
– Түспей-ақ қой, – деді қара сақал, – жер саз, аяғың былғанады. Аттарың
қораға кірсін. Төсеулі тақтай бар. Сонда түс.
– Сіз кім боласыз?
– Осы үйдің иесі – Тұрғын Сабатаев. Ар жағын кейін кеңесерміз, түсіңіз!
– «Бұл мені қайдан біліп тұр?!» деген ойда болды, қораға кіріп, жалпақ
төселген жол тақтайға түскенше Шоқан. Білетіні: Омбыға барып жүретін
ол, өткен қыста сапар шегіп, сонда, көшеде жаяу келе жатқанда көрген.
Тоқырап танысуға батпаған. Қарсы кеп, еткізіп жібергеннен кейін, біреуден
«бұл кім?» деп сұрағанда, анау түсіндірген; сол төренің Кереку маңында
суға кетіп қала жаздағаның одан Керекуге барған оқиғаларын ұзын
құлақтан естіп отырған; бірақ «орыс мінезді – тігін» деп еститін Шоқанды
өз үйіне келе қояр деген ойы жоқ еді.
Міне, енді келді!..
Оның алыстан шалатын көзі Шоқандарды дең үстіне тоқырап, жол
сұрағанда-ақ шалған. «Бейсауат кімдер екен?» деп тұрғанда, ылаулары
төменге түскен жолаушылар бері қарай аңқылдаған өз көшесін бойлағанда,
кім екенін көріп қалғысы келген Тұрғын, қақпа қоспасынан сығалай
қараған. Қазына жүргіншілері екенін ылаушының доғасындағы
қоңыраудың қаңғырлауынан шамалаған Тұрғын, жəмшік үйіне баратын
шығар деп жобалап тұрғанда, ылау аттарының басы өз қақпасына
бейімделгеннен кейін, «Шыңғыстың баласы болар ма?» деп қақпадан шыға
келген. Ондағы ойы – «сөзі Омбы төрелеріне түгел тыңдаулы» деп естіген
Шоқанмен танысып қалмақ, шама-шарқынша күтіп жібермек.
Сол ниетпен үйіне түсірген Шоқанның алдында құрақ ұшты. Аты
«шоқынды» дегенмен, ол қазақша тұратын жасау-жиһазын қазақша
құрайтын төсеніштерін қазақша жайғызатын; қазақша соғым сойып,
кісісіне арай кəделі қонағасы беретін адам еді. Көктемге қарай сойған бір
семіз байталдың қонақтық мүшелері түгел тұруына қарамай, Шоқанға одан
«хан сыбағасын» астырумен қатар, арнаулы мал тамағын қанатпауды
ықғайсыз көріп, бордақыға байлап отырған семіз сарықтарының біреуін
алып ұрды. Онысын білдіріп қойғысы кеп:
– Мырзам! – деді ол қой сояр пышағын Шоқанға көрсете қайрап
отырып,– Ата-бабаларыңды да, өзіңді де естуім бар, киіз туырлықты
қазақтың ордасысыңдар. Сыйлаймыз! – деп бір қойды. Аздан кейін жəйжапсарымен таныстырып кетті. Осы маңайдың құстары айтады дейді ғой,
«күніміз үшін теңізге кетеміз, балапандарымыз үшін мұнда келеміз» деп.
Солар айтқандай, балалары көп, жарлы əкеміз күні үшін шоқынса керек.
Біз де соның салтымен «шоқынды» аталамыз. Бірақ, əкем де мұсылмандық
дінге берік болған адам, біз де берікпіз. Күндіз шіркеуге барып шоқынып,
түнде үйге кеп намаз оқимыз. Ораза, намазды қаза қылмаймыз. Қол
қайырымызды кемітпейміз.
Одан əрі сөйлеуге жалшы сияқты бір орыс жігіті, сойылатын қойдың
даярын хабарлады. Тез соймаса ымырт жабылатын. Соны ескеріп абыржи
түрегелген Тұрғын, «ойбай, сонысы бар екен ғой» деп есікке беттей берді
де, аз кідіріп:
– Сенің, сыбағаң қой емес, тай еді, төрем, – деді, – бірер күн болсаң оны
да жерсің. Əзірше, тоқты-торымға риза бола тұр!
– Рахмет, Тұреке!
Тұрғын шығып кетті. Шоқан Достоевскийге оның жайын айтып берді.
Үнсіз тыңдаған Достоевскийге бұл сапары қызғылықты оқиғаларға толы
жол сияқтанды.
Тұрғын қонағасыны аямай тартты: қой түгел асылып, астау толы еттің
үстіне үйіткен басы салынған, қой етінің семіздігі əппəқ қардай; оның
үстіне қалыңдығы қарыстай, майы сап-сары тұтас қос қазы, жуандығы
жеңді білектей карталар кесіліп кеткен; олардың үстіне етегі етектей,
қыртыс майының да қалыңдығын көрсеткісі келгендей, əр тұсын ыржита
тіліп қойған жаяны тұтасымен жаба салған.
Бұндай асылған етті бұрын көрмеген Достоевекий астауға аузын аша,
таңдана қарады да, Шоқаннан:
– Көп қой мынау!.. Неге əкелді мұншаманы?! – деді.
– Жеуге, – деді Шоқан жымиып.
– Кімдер жейді?..
– Екеуміз.
– Қойшы! – деп таңданған досына, Шоқан аз сөзбен қазақтың ет
жегіштігін қысқаша айтып берді.
Қонақтар кеп еттің мұртын да сындыра алған жоқ. Əлгінде шəймен бірге
ыстық жəне дəмді қалашты шикі қаймаққа малып, іштерін толтырып алған
олар, еттің қызылынан ғана дəм татты да отырып қалды...
– Еттен кейін түнде сусарсыңдар, – деп Тұрғын қонақтарын дəмді шайға
тілегенінше қандырды да, «енді тынығыңдар» деп, қонақ кəде жасатты.
Оларға ауылша жатса да, қалаша жатса да ерік берілді. Қонақтар қалашаны
ұнатқан соң, төсек оңаша бөлмедегі қала салтымен өрнекті əдемі жасалған
ағаш кроваттарға салынды. Оның төсеніштері де сəнді, жұмсақ, жылы екен.
Қонақтарын қарама-қарсы екі кроватқа орналастырған Тұрғын:
– Егер ұйықтағанша кеңескілеріңіз келсе, орталарына, кілем үстіне
қисаяйын, – деп еді:
– Сөйтіңіз, ағай! – деді. Төсегін кілем үстіне салған Тұрғынға бірінші
боп Шоқан тіл қатты, жəне «Достоевский де түсініп жатсын, мүмкін
кеңеске араласар» деген оймен, қазақша емес, орысша, өйткені жобасына
қараса, қазақша сөзге шешен Тұрғын, орысшаға да ағып тұр; жəне сібірлік
қазақ-орыстардың говоры аталатын акцентпен сөйлейді. Тұрғынды іштей
ұнатып, сыйлап үлгерген Шоқан, сыпайылық қып, оған «сізбен» тілдесіп,
«ағай» деп атап алған. Сондықтан сұрауларын орысша бергенмен, «сізін»
жəне «ағайын» өзгертпеді ол.
– Ағай, – деп бастады ол сөзін, – осы үйде ас əкелуге жəрдемдесіп
жүрген орыс жігіті мен сізден басқа кісі көрмедік қой? Үй-ішіңіз кімдерден
құралуын білуге бола ма?
– Əрине...
– Атай берсеңіз!..
– Əрине, əйелім бар, – деді Тұрғын жымиып, – «Ұлы сөзде ұяттық жоқ»
– біреу емес, екеу. Біреуі – орыс, біреуі – қазақ.
– Орысы үлкені ме, кішісі ме? – деді Шоқан жымиып.
– «Шоқынды» атағымыз болған соң үлкені болады да.
– Көрінбеді ғой, жеңгейлер?
– Бұл жөнде қазақ ғұрпын
араластыруды ерсілік көреміз.
сақтаймыз.
– Əдеттің күшін қара! – деп қойды Достоевский.
– Балаларыңыз да бар болар, əрине, – деді Шоқан.
Қонақтарға
қатынды
– Олардың басы барырақ: екеуінен бес ұл, үш қыз...
– Бəрі де оқитын болар?
– Біреуі-ақ.
– Неге?
– Бұл қаланың школы шалағай. Семейде, Омбыда, Барнаулда тəуір
школдар бар, бірақ бəрі əскерше. Оларға біз сияқты мещандардың, баласын
алмайды. Анау балам да оқымай қалар ма еді, қайтер еді, егер Сібірдегі
буряттан шыққан оқымысты Банзаров деген себепкер болмаса.
– Білесіз бе, Банзаровты?
– Неге білмейін? Осы үйге түсіп кетіп жүреді. Бір сəтте сол маған «өзің
оқымай қалған екенсің, балаңды оқыт» деп үлкен ұлымды қалағандай ғып
əкетті.
– Қайда?
– Қазанға. Сондағы өзі оқыған гимназияға. Амандық болса, биыл
бітіреді. Содан кейін Парижға жіберем!..
– Парижға?! – деді Достоевский.
– Неге таңдандыңыз? Ол қалада өзім де болған кісімін...
– Қалай?! – десті екі дос қосынан.
– Осы үй, – деді Тұрғын, əңгімесін алысырақтан бастап, – қайын
атамдікі. Ол, – деді Шоқанға қарап, – орыс жеңгеңнің əкесі. Аты –
Терентий, фамилиясы – Казанцев.
– Сіз де орысша атым солай дедіңіз ғой мана?
– Дедім. Əкем қайын атамның атын қосқан. Қазақтар оны бойының
ұзындығына қарап–«Серекей» дейді, мені ретіне қарай «Тұрғын» деп те,
«Тұзбай» деп те атай береді...
– Ə-ə...
– Қайын атамның əкесі де өзі де осы маңайдағы сорлардан тұз қайнатып
байыған адамдар. Серекей тіпті бай болып, бір жағы Қытайға, бір жағы
ішкі Россиядан асып, Европаға түз төккен жəне жүздеген тонналап; кейін
ол, Россияның шет мемлекеттермен тұз саудасын жүргізетін акционерлік
қоғамына бастық боп, бір үйді Петербургтан да салып, өзі көбіне сонда
тұрады.
– Міне, қайда кетті əңгіме! – деп қойды Шоқан Достоевскийге... – Ол
қоғамның бөлімшесі Омбыда да бар.
– Қызық əңгіме! – деді ол.
– Сонымен, сол Казанцевпен қалай жақындасып жүрсіз, сіз?
– Алғаш өзім емес, əкем. Ол осы төңіректегі Найман руындағы
жылқылы бір байдың баласы екен. Жасынан пысық болып өскен ол осы
Лебяжьеге үйір болады да, Серекейге приказщик боп, саудасын жүргізеді.
Сөйтіп жүріп Серекейдің қарындасына үйленеді де шоқынады. Бірақ,
ауылдан да қол үзбей, ағайындарының қолында қыруар мал есірген кісі.
– Өзіңіз?
– Мен де сол малдарға иемін. Бірақ, негізгі салығым ауылда емес,
осында...
– Парижға барғаныңызды айтыңыз!..
– Саудамен. Қайын атама еріп. Бір емес, əлденеше рет. Бір сəтте қыстап
қалғаным да бар.
– Тілін де үйрендіңіз бе?
– Енді ішінде тұрған соң... Нан алып жерлігім бар.
Шоқан білген мөлшерінде французша сөйлесіп көрсе, жорғадай
маймаңдап барады.
– Балаңызды Парижда оқытуыңызға сендім енді! – деді Шоқан, – Өзге
балаларыңызды неге оқытпадыңыз?
– Қайтем, оқытып? Құдай зердесіне салса, оқымай-ақ адам болар.
Зердесіз болса, оқыса да түк шықпайды. Ондайларды көріп жүрміз. Мен
өзім не қазақша, не орысша «əліпті – таяқ» деп білген кісі емеспін. Сонда
да есебімнен жаңылмаймын, оған келгенде «үш қабат бухгалтерия»
дегендерді де көзді жұмып отырып шығарам.
– Не деген зиректік! – деп қойды Шоқан.
– Орыс саудагерлерінде де осындайлар көп, – деді Достоевский.
Шоқанға Тұрғын жүрген жол, бүкіл қазақтың түсуіне лайық сияқтанып
кетті. Ол сырын Тұрғын да қолдағандай боп:
– «Мынау кəпір, анау мұсылман» деген емес, – деп қойды бір сəтте.
Менің ұғымымда «дін» деген жəй сөз. Əңгіме онда емес, күн көріп, тұрмыс
жасай білуде. Не бітірді қазақ мұсылман боп.
– Мұсылман боп та оңып отырған жоқ. Құдайының пайғамбарының
кімдер екенін білмейді, құлшылығы да түкке тұрмайтын əурешілік.
– Рас айтасың, мырзам! Ертеңі не боларын білмеген сорлы, беталды
құла-дүзге көше береді, көше береді. Замана жылдан жылға тарылуда.
Жерден, судан жыл санап айырылуда. Біраздан кейін малдарын жаяр жер
қалмау қаупі бар...
– Рас...
– «Қала бол» десең, зар қағады. Суда-саттыққа еріншек. «Бойында
кіреші бар, білдірмей шоқындырады» деп ақшадан безген қазақтардың
талайын көрдім...
– Мен де...
– Тұрмысы жүдеу. «Мыңқырған» дейтін кей байдың үйінде төсеніші,
үстінде киімі жоқ.
– «Кейбірінде» емес, көбінде...
Бұл қалпымен қалай ел, қалай жұрт болады?!..
– Рас, Тұрғын ағай.
Тұрғынның сырын ішіне түйіп алған Шоқан, этнографияны да зерттеп
жүрген қалпына бағып, салмақты кеңесті əрі қарай созбай уақ-түйектерді
сұрастырып кетті.
– Орыс əйеліңіз оқыған кісі ме? – деді ол.
– Школы жоқ жерде қалай оқиды. Қатынын мақтады деп сөкпе, мырзам.
Былайша, ақылды, үй жабдығына қолайлы кісі.
– Қазақ əйеліңіз жас па?
– Жас. Бертінде қыздай алдым. «Ноқтаның жуан тұғыры» дегендей,
жобалғы ғана адам. «Үй шаруасына, балаға керек» деп ала салдым.
Кедейлеу біреудің қызы еді.
– Орыс жеңгей қарсыласпады ма? – деді Шоқан қуланып.
– Неге қарсыласады?..
– Орыс əйелі тоқал алдырмайтын еді ғой деуім де.
– Осы Ертістің бойындағы елде, – деді Тұрғын салмақты үнмен, –
«мынау – орыс, анау – қазақ» деген ұғым жоқ. Осы Қиықтың орыстары
қазақша сөйлегенде байырғы қазақты жаңылдырады, үй-іштерінде қазақша
сөйлесіп отыратын семьялар да көп. Қазақ-орыстың қыз-бозбалалары
сауық құрғанда, қазақтың əндерін орысшамен араластыра соғады. Қазақша
мал өсіріп, соғым сойып, қонағасы беретін орыстар да аз емес.
– Жылқы да соя ма сонда?
– Үй басы дерлік.
– Қазақтар шошқа соя ма?
– Қолдан соймағанмен, кез келген жерден алады.
– Қыз алып, қыз беру ше?
– Толып жатыр. Сондағы сылтаулары «шоқыну». Өзіңіз білетін
боларсыз, қазақта қалың мал бар, сондықтан жарлыға қатын алу оңай емес..
– Рас.
– Төлер қалың малы жоқтар шоқынған болады да, орыс қызын ала
береді.
– Орыстар ше?
– Олар да ала береді қазақ қызын...
– Қайдан табады?
– Қазақта не көп кедей көп. Ауылда олардың бəріне күн көрерлік кəсіп
табыла бермейді де, еркегі де, əйелі де тентіреп қалаға кеп, орыстарға
жалшылыққа тұрады. Бұл арада ондайларды «жатақ» дейді.
– Ақыны қалай төлейді сонда?..
– Түкке тұрмастық. Көбі – тамағы үшін жүреді...
– Тұрмыстары қалай болады?
– Өлмешінің күні. Өте нашар. Қожалары оларды қорлықта ұстайды.
– Түсінікті. Тағы бір сұрау, сіздің шешеңіз қазақ, қой?
– Туған шешем бе?
– Ие.
– Орыс демедім бе əлгінде.
– Қазақ шешеңіз бар деп естіген едім де.
– Қазақ əкесінің əйелін тумаса да шеше дей беретіні бар емес пе?
– Бар.
– Əкемнің қолына ауылдан балаларын ерткен бір жесір əйел келеді де,
жөні бүтін болған соң əкем соған аяқ салады.
– Аты Əруей ме?
Тұрғын күліп жіберді.
– Неге күлесің?
– Солай екені рас. «Қайдан естіген?!» деп.
– Керекуден, – деп Шоқан қалай естігенін қысқаша айтып берді.
– Дəл айтқан, – деді Тұрғын.
– Сол кісіні көруге бола ма?
– Болмайды.
– Неге?
– Қазақ кескіндінің бəрінен қашады. Кездесе қалса мазақтайды.
– Неге?
– Ауылдан қорлық көріп келуінен бе, əлде, діншілдігінен бе, əйтеуір...
– «Діншіл» дейсіз бе?
– Ол жағы сұмдық. Осы қалада одан көп шоқынатын шіркеуге одан көп
баратын біреу де жоқ...
– Сонда христиан дінінен түсінетіні бар ма?
– Мұрнына исі де келмейді. Сөйте тұра, барып тұрған тақуа. Оның
қасында, шоқынды семьяда орыс қызынан туып, туа сала мойныма кірес
асқан мен, əлдеқайда мұсылманмын. Мұсылмандық дегенді естігісі келмей
зыр қаға қалады, айтайын десең құлағын алақанымен басып, теріс қарап
кетеді...
– Апыр-ай, ə?!.. Маған неге көруге болмайды ол жеңгейді?
– Əрине, болады. Бірақ дағдысымен, тіл тигізіп, мас« қаралап шығара ма
деп қорқам да.
Сонда да тəуекел, көрейік ертең.
– Онда мен алдымен кіріп, кім екеніңді түсіндіріп шығайын да, мырза.
– Мақұл.
Ертеңінде ертемен жолыққан өгей шешесі, Тұрғынның оңашада күн
бұрын түсіндіруіне қарамай «келмесін, көрмесін, көрмеймін, келсе ит
терісін басына қаптап қуып шығам!» деп байбалам салды.
Сол қалпын естіген Шоқан, бара қоюға жүрексінді. Сол Күні Семейге
беттеп жүрмек болған қонақтарына:
– «Нар жолында жүк қалмайды» деген, «төс табаны жер сызған, атан
жүрер жол екен» деген сөздер бар. Осы үйде бірер жыл бұрын бурадан
кестірілген, өмірінде болдырып көрмеген, қай мезгілде, қандай жүкті болса
да сүйрей беретін жүрістілігі аттан бетер, құрғақ жерде жортуға да
қажымайтын қара түкті нар бар, соны жайлы бричкаға жегіп берейін,
қолқасы аман болса кейістік көрсетпес, жолшыбай ылаулатып əуре
болғанша, Семейден бір-ақ қайтарыңдар! – деді.
Достоевский Шоқанның еркіне салып еді, ол:
– Қожаның айтқаны дұрыс болу керек, көшпелі ел қатты мақтайтын
көлік. Мініп көрейік. Ұнамаса жолдан қайтарармыз, – деп ризаласа кетті.
– Тағы да қоныңдар. Бір емес, бірнеше күн! – деп Тұрғын жік-жапар
болғанмен, былай да кешігіп келе жатқан жолаушылар тоқырамай, сол күні
түс ауа жолға шықты. Бастаушылар Елбегей атты бойының биіктігі он
жасар ұлдай ғана, бірақ денесі жуантық. сирақтары қотан аяқ, көселеу
иегіне біткен сақалдары өрт орнында қалған қурайлардай сирек жəне
ағарғаны абайланбастай сары буырыл, былшықты бітік көз, бет ортасында
танаулары үңірейген қайқы, пұшық мұрын, ерні кезеріп, езуі көбіктеніп
жүретін жайын ауыз біреу.
Шоқан оны менсінбеуін «жол біле ме бұл шал?! дегенді сылтау ғып
білдіргісі келіп еді, Тұрғын күліп:
– Дүниенің шар тарабын түгел кезген адам. Жолшылдығы да керемет.
Жүрген жақтарында барар жерлерін көзін жұмып отырып табады.
«Жасынан – түйеші. Құтырған шағында адам көрсе алып тастайтын қандай
бураларды жетектеп жүре береді. Бұған олар тимейді. Мына мінгелі
отырған атандарын, бура кезінде адам алғыш еді. Сол мінезін кестіргенде
де қоймай, кім көрінгенге ұмтылады. Қаймығатыны жалғыз осы шал.
Өзгелер бұл атанға жолауға қорқады. Сенімді басшы деп беріп отырмын, –
деді.
Шалдың, мұндай қалпына қызыққан Шоқан, соған ұқсатып
Достоевскийге қазақтың «қаңбақ шал» аталатын ертегісін айтып берді.
Күлу түгіл, езу жию да салтында жоқ досы, Шоқанның бұл əңгімесіне
қарқылдап алды.
Олар жүріп кетті.
– Европа тілінде «капиталист» деп атайтындар, осы Тұрғындар екен, –
деді Шоқан былай шыға. – Олардың, қазақтан да көріне бастауының алды
екен, бұл Тұрғын.
– Сонда халқын, түсетін ендігі жолы осы деп ойлайсың ба?
– Əрине.
– Сақтана ойланатын нəрсе ол. Бұл жолға түскен Европа оңып отырған
жоқ.
– Неге?
– Капиталистердің еңбекші халықты, отар ұлттарды қанауы, оларға
тарихи орнын берген феодалдардан əлдеқайда артып кетті.
– Бірақ орыс та түсе бастаған жоқ па осы жолға?
– Ол орыстың қуанышы емес, қайғысы. Оған өзінің, ата-бабасы
жүздеген жылдар бойына жүріп келген жолынан лайықтысы жоқ.
Бұл пікір қазіргі орыс қоғамында «словянофильство» аталатының
Достоевскийдің сол пікірді қолдаушы екенін білетін Шоқан, пікір
таластырғысы келмеді.
СЕМЕЙДЕ
Тұрғынның айтқаны дұрысқа шықты. Жолаушылар мінген қара нар
қандай қиын саздақтардан шірене сүйреп алады да шығады. Соны көрген
Шоқанның есіне, бір ақыннан жазып алған жырдық:
Төс табаннан саз кешсе, Нар түйе тартар бүгіліп, Намысқа ерлер «ə»
десе Ер төсектен безініп, Жорыққа шығар жалау ап, Шыбын жаннан
түңіліп, – деген жолдар түседі. Керекудегі Қаранар адамның алыбы болса,
мынау, мініп келе жатқандары хайуанның алыбы сияқтанады. «Аяқты
хайуанда ең мықтысы – піл» деп есітетін Шоқан əзірге оны көрген емес.
Ал, көргендерінен, бұдан күштісі жоқ сияқты. Сонда татар дəмі күніне
үлкендеу бір саптаяқ түз. Ол да балшығы араласқан қара тұз. Соны асап ап
езуіне сілекейі шұбыра бытырлатып шайнағанда, қарап тұрған кісінің төбе
құйқасы шымырлайды. Қалай ғана жейді екен, десейші?!.. Одан басқа жемі
– бірішкеге басып алған алабота, ермен сияқты ащы шөптер. Оларды да
көмештей күйсейді. Аяңдаған шақтарында, аузын жынына толтыра күйіс
қайырып та қояды. Анда-санда ғана адақтатып қана тоқырамаса, «жолаушы
ақысы жүрсе өнеді» деп, түйеші ілгері сұғына береді.
Жүрісі ұтымды да екен жануардың, биік сирақтарын кере созғанда, ат
пен өгізден екі есе кең аттайды; сазды жерде болмаса, дегдісін я құрғақ
жерде еңкілдеп жортады да отырады... Аракідік адамның жан-дүниесін
шымырлата боздайды...
– Тегі, зары болар, – дегенді айтады Шоқан, «бұ несі?!» деп сұраған
Достоевскийге. –Малдық халға түскелі, бұл бейбақтың кезбеген керігі бар
ма? Əсіресе көшпелі елдердің қолында. Қазақты алсақ, арғы тегі – Сақтан,
бергі тегі – Гуннен бастап, пəлен мың жыл бойына бар ауырлығын сүйреп
келе жатқан, түйе жануарлар емес пе? Сол мерзімде нелер кейістік көрмеді
дейсің бұлар? Қазақта:
Қара нар жүк көтермес бел кеткен соң, Кең жайлау құлазиды ел кеткен
соң, – деген өлең бар. Ауыр жəне ұзақ жолда нелер нардың белі кетпеді
дейсің, талайларының өлімтігі Қобы (Гоби), Сахара, Бетпақдала сияқты
кешуі қиын шөлдерде қалмады дейсің!
– Рас! – дейді түйені аз білетін Достоевский де, Шоқан сөздерінен
көлігінің бейнетін ойша шамалап.
– Қиықтан екі жүз шақырымдай жерде дейтін Семейге олар арада екі
қонып барып қалды. Семей қаласы туралы Шоқанның білетін бірталай
мəліметі бар: оның алғашқы іргесі Омбыдан əлдеқайда бұрын қаланған.
Орыс қаруы Орал тауынан аспаған шақтың өзінде, Строгоновтар дейтін
сəудегерлер, ол кезде Ертіс бойын мекендеген моңғол тұқымдас
халықтармен, əсіресе қалмақ, дүрбіт, торғауыт аталатындарымен саудасаттығын болашақ Семей қаласы орнар тұстан бастаған. Сонда орыс
саудагерлері жеті шатыр тігіп жатқандықтан, мекен атын «семь палата –
жеті шатыр» қойған.
Осы есімді орыс қаласының іргесі, Омбымен қатар қаланғанын білетін
Шоқан, оны да Омбы сияқты керемет болар деп жүрсе, ішіне кіре
байқағанда, бұл да Кереку сияқты шап-шағын станица!.. Бұл да қалың
қарағай ішіне сіңе салынған. Үйлері де сондай. Айырмасы – Керекуде
қамал жоқ. Мұнда бір кезде Омбы қамалы түрінде орнаған тақтай
қорғанның орны жəне кейбір қақпасы ғана сақталған; көшесі – арбаға
бөгеті қоймалжың саздан бетер есілген құм. Өзі жел тұрса-ақ құм-боран
болып кетеді екен. Жолаушылар келгенде жел қатаңдау еді. Содан
бұрқыраған құм көзді əрең аштыратын дем алғанда өңменіңе тығылып,
демді əрең алдыратын...
Жолаушылар да сөйтті. Бар жақсысы олардың түсер үйі белгілі: Семейде
Қытаймен сауда бұйымдарын байқап өткізетің орысша – «таможная»,
қазақша – «кеден» аталатын орын бар. Соның басты чиновнигінің. бірі
Исаев. Тұрғынның таныс, көңілдес адамы. Жолаушыларға ол соның үйіне
түсуді ұсынған. Түйеші ол үйді біледі.
Еңселі қарағай үйге түйеші атанның басын тіресе, шалқасынан ашылған
терезеден əлдекімді қатты үнмен балағаттаған еркек даусы естіледі.
Жолаушылар оның кім екеніне оқиға болып жатқанын да білмей, арбадан
Жасқауына болмай, кимелеп келген бура аузын сала бергенде, əкемнің
сілтеп қалған шоқпары шекесіне тиіп, бура омақата құлайды да, аяқтарын
ербеңдете сермеп, тыншығады; əкем қараса шоқпар бураның шекесін ойып
жіберген екен... Сол бура Мұсаның інісі Исанікі болып шығады. «Мал
ырысы» деп санайтын бураны əкемнің өлтіргенін білген Мұса, «елу жылқы
ұрлап əкеле жатқанда қолға түсті» деп, əкемді абақтыға алдырады да, сот
Итжеккенге айдап жібереді...
– Қиянат екен! – деді Шоқан.
– Содан біз үйелмелі-сүйелмелі жеті ұл қалып ек. Мен кенжесі едім.
Мені Семей затонында қара жұмыс істейтін бір жам-ағайыным асырап
алды да, соның қолында ер жетіп, қайықшы болдым.
– Ағаларың?
– Олар жас шағында ел ақтаған қайыршы боп жүрді де, ер жете, бірінен
соң бірі қазақ-орыс қаласындағы бір жесір бай қатынға жалшылыққа
тұрып, ақыры, сол қатын біреуін шоқындырып, бай ғып алды.
– Кейінгі ағаларың ше?
– Олар да шоқынды.
– Бəрі де ме?
– Түгелімен...
– Шешелерің?
– Үлкен баласы мал түлігі болғанша, ауыл байларында сауыншы боп
жүрді, сол баласы шоқынған соң қолына барды.
– Ол да шоқынды ма?
– Енді қайтуші еді? Басқа барар жер, басар тауы болмаса?!.. Семейге
атпен жүрсең, көргің келсе, жолда көресің.
– Қайда? Қалай?
– Жолыңда қазақша – «Қиық», орысша – «Лебежі» деген қазақ-орыс
қаласы бар. Сонда тұрған шоқынды Александр Иванович дейтін бай бар,
соның əкесіне тиген.
– Ол да шоқынды болған ба?
– Болған. Көп отаспай өлген. Тұрғын оны жатсынбай, шешесіндей күтіп
отыр дейді.
– Шешең де шоқынған ба?
– Əрине.
– Көп пе Тұрғындағы шоқындылар?
– Семейге жеткенше аралары таяқ тастам болып отыратын орыс
қалаларында шоқындыдан аяқ алып жүре алмайсың. Кей қаланың тек
жартысына жақыны шоқынды.
Қазақтан мұнша шоқынды барын Шоқан білмейтін еді. Ана жылы Дорж
Банзаровпен жолыққанда, Қиыр Шығыстағы елдерді, олардың ішінде –
буряттарды христиан миссионерлері қалайша зорлап шоқындырғанын
естігенде, бұл зорлыққа Шоқанның иманы қасым болды. Енді, міне сол
оқиға алдынан шықты. Қаранардың, ағаларынан басқа қазақтардың қалай
шоқынғанын білу үшін, жолшыбайғы қалалардың «шоқынды көп»
дегендеріне тоқырап аттанғысы келді. Сол ниетпен:
– Шешеңнің аты кім еді? – деп сұрады ол.
– Баршагүл еді. Орыстар – Варвара деп өзгерткен. Қазақтар оны
келемеждеп «əруей» қойған. Білмеймісің ол сөздің мəнін?
– Жоқ.
– «Делқұлы», «есуас» деген ұғымды айтады. Шоқынғалы көрген
емеспін. Естуімше: орыс дініне мейлінше берілген. Мұсылман адамдарды
өлердей жек көреді, оларды көрсе қашады, маңына жолатпайды.
– Ерінің фамилиясы кім екен?
– Білмедім. Бірақ, біліп те керегі жоқ. Ол маңда «əруей қатын» дегенді
білмейтін жан жоқ сияқты.
Шоқан Қаранардың кеңесін, ол кеңесті ұқпай, мелшиіп отырған
Достоевскийге баяндап берді.
– Не деген тамаша хикая еді! – деді Федор Михайлович. – Жазуға қандай
қолайлы жəне қызғылықты оқиға!..
– Сен жаз!
– Жоқ, – деді Достоевский, – бұны жазу үшін қазақ болып туып, соның
басынан өткерген қасіреттерді көзіммен көруім, басымнан кешіруім керек.
Мұны, мысалы, сен сияқты кісі ғана жаза алады!..
– Ал енді, біз жүрелік! – деп кетер қалпын байқатып түрегелген
Шоқанға:
– Сөз бітпей қалды ғой, мырза, – деді Қаранар.
– Қандай?
– Мен мана «саған дұшпан едім» дедім бе?
– Айтпақшы сол бар екен ғой, – деді Шоқан қайтадан отырмастан, «тез
жəне қысқа айт» дегенді қимылынан аңғарту ниетімен.
Онысын түсінген Қаранар:
–Тойтарысын ғана қайырайын, мырза, жолыңнан қалдырмайын, – деді.
– Сөйт, Қареке!..
– «Сөйтсем», ұяма сонша бүлік салған Шыңғыс пен Шорман тұқымынан
тым болмаса біреуін өлтіру арманым. еді.
Шоқан түршіге қалғандай болды...
– Иə, иə, мырза! – деді ол қалпын аңғарғандай, Қаранар сөзін шегелей
айтып,– арманым еді. Сен Омбыда қайығыма отырғанда, «құдай көктен
тілегенімді жерден берді» деп қуанған ем...
– Білетін бе едің мені?
– Білгенде ше? Аспанды жапқан қара бұлттың арасынан жалғыз жұлдыз
жарқыраса, көзі бар жан көрмей қоя ма?.. Омбыда сенен басқа кім бар,
қазақтан ілікке ілегіп жүрген?
Бұл сөздер жанына жағып кеткен Шоқан, сұрағына жауап күткендей
болған Қаранардан бетін Достоевскийге бұрып, орысшалап берді.
– Ақылды сөздер! – деді Достоевский де, риза болғандай.
– Ие, Қареке? – деді Шоқан Қаранарға қарап, неге өлтірмегенін енді
жорамалдағандай боп.
– Сонымен, мырза, қысқасы, өлтірейін десем, орын да, рет те көп-болды.
Ішімді кек кернегенмен, елдік намысым қолымды көтертпеді.
– Бітті, Қареке! – деді Шоқан, – айтпай-ақ қой аржағын.
– Өзім де тауыстым, айтарымды.
– Ал, қош, онда! – деп Шоқан есікке беттеді. Достоевский соңынан ерді.
Аяқ басу жобасына қарағанда, Шоқанның көңілі босаған қалпы бар. Сол
көңілін Достоевскийдің белгісі келмеді, үн қатпады.
Бұл жайды олар ылаумен Керекуден Семейге беттеп шыққанда ғана
кеңесті.
– Ер адам екен де, – деді Шоқан, Қаранарды еске түсіріп, – «жүзден –
жүйрік мыңнан – тұлпар» дейді қазақ мақалы. Халықтан нелер тұлпарлар
шықпайды, – деді ол Достоевскийге, «тұлпар» деген сөзді түсіндіріп.
– Иə... Халық – қайнар күш қой.
ШОҚЫНДЫ КАПИТАЛИСТ
Қаранар айтқандай, Керекудің Семей жағында, Ертістің екі жағасы да
сыңсыған ел екен. «Қазақ, жағы аталатын тоғайлы бетін тасыған су басқан;
қимыл көрінбеуіне қарағанда, ауылдар тасқыннан бұрын қырға көшіп
кеткен болу керек. «Орыс жағы» аталатын дөңестің оңында жиі орналасқан
қазақ-орыс станицалары. Олардың атын білетін біреуден Шоқан жазып
алған. Сонда көңіл бөлгені: – əр станицалардың орысша жəне қазақша
қосақ аты бар. Мысалы, Подстепной – Зергер, Янусова – Тұзқала, Черный –
Қаражар, Лебяжье – Қиық немесе Бос-бос, Белокаменка – Ақтас, Известка
– Тас қайнатқан, Далон – Мақсым, Тривенька – Соқыр, Грачевка – Ақсақ,
Семи Ярка – Капитан, тағы сондайлар.
«Таяқ тастам» дегенмен, бұлардың аралары өлшеп пішкендей: жиырма
бес шақырымнан. Сондықтан, көктемнің ылайсаң шағында бірінен біріне
ылаудың қоңсыз аттары қара терге шомылып əрең жеткізеді.
Қарындары ашқан шақта кей станицалардан жүрек жалғап алмаса,
көбіне жолаушылар кідірген жоқ. Аттардың жарауынша суыт жүріп
отырды. Шоқанның сондағы мақсаты «Керекуден жетпіс шақырымдай»
деген Қиыққа тезірек жетіп, Əруей кемпірді көре кету, реті келсе тоқырап,
тілдесіп кету. Жəне бір мақсаты Қаранар «Лебежі» деп атаған станицаны
орыстардан сұрастырса, «Лебяжье» екен. Бұл есімі тарихқа түскен атақты
станица. Іргесі Семейден де, Омбыдан да бұрын орнаған. Сібірге сұғынған
орыстар, жəрмеңкені алғаш осы қаладан ашып, ол кезде Россияға бағынып
болмаған сібірлік халықтармен, монғол тектестерден, не Қытаймен сауданы
осы станица арқылы жүргізген; бұдан талай атақты атамандар шыққан;
Шоқанның кадеттік досы – Григорий Попанин сонда туған, сондықтан оны
Шоқанға өсіре мақтайтын. Шоқан көруге құмартатын.
Міне, енді, сол көрудің сəті түскен сияқты. Оның өзге станицалардан тез
сырғып, Лебяжьеге ұмтылуы да содан.
Бірақ, Шоқан асыққанмен, арық аттар асықпады. Ылаушы қанша
айдағанмен, олар болдыра беріп, жолшыбай əлсін-əлсін шалдырып
отыруды тіледі. Олар сондай күйбеңмен, күйлі көлікпен əрі кетсе – ара
қонып, əйтпесе бір күнде жетіп баратын Лебяжьеге үшінші қоналқада əрең
жетті.
«Лебяжьені» қазақтар «Қиық» деп бекерге атаған жоқ екен. Ертістің биік
жар қабағының астына орналасқан бұл станицаның дөңінен қарағанда,
өзенге қарай созылған көшелері қиғаштай, қиығынан көрінеді.
Тұрғын шоқындының үйін табу, жолаушыларға қиын болған жоқ. Дөң
үстінде жөн сұраған біреу «анау тұрған» деп, жасыл шатырлы, қомақты,
еңселі үйді нұсқады. Ол маңайдағы үйлердің арасында көп үйректің
арасындағы қаздай қақырайып тұрады екен.
Жақын сияқтанған бұл үйге, кілкіген ылайы қоймалжыңдана тұнып
тұрған көшелерді бойлап, болдырған аттармен жету қиынға соқты,
Сүлдерлері сүйретіліп бұлар əрең жетсе, сəулетті қарағай үйдің
қақпасының алдында əскери қазақ-орыс формасында киінген, қазақ,
кескінді, қияқ қара мұртты, шоқша қара сақалды, бойшаң, жуантық біреу
тұр екен. «Тұрғыны осы болар» деп шамалаған Шоқан орысша я қазақша
амандасарын білмегендей кідіріп еді:
– Шыңғыс сұлтанның баласы болмаған едің, – деді қара сақал,
жақындаңқырап, таза қазақ тілімен. – Сəлем қайда?
– Ассалаумаликем! – деді ыңғайсызданып қалған Шоқан, арбадан түсуге
ыңғайланып.
– Түспей-ақ қой, – деді қара сақал, – жер саз, аяғың былғанады. Аттарың
қораға кірсін. Төсеулі тақтай бар. Сонда түс.
– Сіз кім боласыз?
– Осы үйдің иесі – Тұрғын Сабатаев. Ар жағын кейін кеңесерміз, түсіңіз!
– «Бұл мені қайдан біліп тұр?!» деген ойда болды, қораға кіріп, жалпақ
төселген жол тақтайға түскенше Шоқан. Білетіні: Омбыға барып жүретін
ол, өткен қыста сапар шегіп, сонда, көшеде жаяу келе жатқанда көрген.
Тоқырап танысуға батпаған. Қарсы кеп, еткізіп жібергеннен кейін, біреуден
«бұл кім?» деп сұрағанда, анау түсіндірген; сол төренің Кереку маңында
суға кетіп қала жаздағаның одан Керекуге барған оқиғаларын ұзын
құлақтан естіп отырған; бірақ «орыс мінезді – тігін» деп еститін Шоқанды
өз үйіне келе қояр деген ойы жоқ еді.
Міне, енді келді!..
Оның алыстан шалатын көзі Шоқандарды дең үстіне тоқырап, жол
сұрағанда-ақ шалған. «Бейсауат кімдер екен?» деп тұрғанда, ылаулары
төменге түскен жолаушылар бері қарай аңқылдаған өз көшесін бойлағанда,
кім екенін көріп қалғысы келген Тұрғын, қақпа қоспасынан сығалай
қараған. Қазына жүргіншілері екенін ылаушының доғасындағы
қоңыраудың қаңғырлауынан шамалаған Тұрғын, жəмшік үйіне баратын
шығар деп жобалап тұрғанда, ылау аттарының басы өз қақпасына
бейімделгеннен кейін, «Шыңғыстың баласы болар ма?» деп қақпадан шыға
келген. Ондағы ойы – «сөзі Омбы төрелеріне түгел тыңдаулы» деп естіген
Шоқанмен танысып қалмақ, шама-шарқынша күтіп жібермек.
Сол ниетпен үйіне түсірген Шоқанның алдында құрақ ұшты. Аты
«шоқынды» дегенмен, ол қазақша тұратын жасау-жиһазын қазақша
құрайтын төсеніштерін қазақша жайғызатын; қазақша соғым сойып,
кісісіне арай кəделі қонағасы беретін адам еді. Көктемге қарай сойған бір
семіз байталдың қонақтық мүшелері түгел тұруына қарамай, Шоқанға одан
«хан сыбағасын» астырумен қатар, арнаулы мал тамағын қанатпауды
ықғайсыз көріп, бордақыға байлап отырған семіз сарықтарының біреуін
алып ұрды. Онысын білдіріп қойғысы кеп:
– Мырзам! – деді ол қой сояр пышағын Шоқанға көрсете қайрап
отырып,– Ата-бабаларыңды да, өзіңді де естуім бар, киіз туырлықты
қазақтың ордасысыңдар. Сыйлаймыз! – деп бір қойды. Аздан кейін жəйжапсарымен таныстырып кетті. Осы маңайдың құстары айтады дейді ғой,
«күніміз үшін теңізге кетеміз, балапандарымыз үшін мұнда келеміз» деп.
Солар айтқандай, балалары көп, жарлы əкеміз күні үшін шоқынса керек.
Біз де соның салтымен «шоқынды» аталамыз. Бірақ, əкем де мұсылмандық
дінге берік болған адам, біз де берікпіз. Күндіз шіркеуге барып шоқынып,
түнде үйге кеп намаз оқимыз. Ораза, намазды қаза қылмаймыз. Қол
қайырымызды кемітпейміз.
Одан əрі сөйлеуге жалшы сияқты бір орыс жігіті, сойылатын қойдың
даярын хабарлады. Тез соймаса ымырт жабылатын. Соны ескеріп абыржи
түрегелген Тұрғын, «ойбай, сонысы бар екен ғой» деп есікке беттей берді
де, аз кідіріп:
– Сенің, сыбағаң қой емес, тай еді, төрем, – деді, – бірер күн болсаң оны
да жерсің. Əзірше, тоқты-торымға риза бола тұр!
– Рахмет, Тұреке!
Тұрғын шығып кетті. Шоқан Достоевскийге оның жайын айтып берді.
Үнсіз тыңдаған Достоевскийге бұл сапары қызғылықты оқиғаларға толы
жол сияқтанды.
Тұрғын қонағасыны аямай тартты: қой түгел асылып, астау толы еттің
үстіне үйіткен басы салынған, қой етінің семіздігі əппəқ қардай; оның
үстіне қалыңдығы қарыстай, майы сап-сары тұтас қос қазы, жуандығы
жеңді білектей карталар кесіліп кеткен; олардың үстіне етегі етектей,
қыртыс майының да қалыңдығын көрсеткісі келгендей, əр тұсын ыржита
тіліп қойған жаяны тұтасымен жаба салған.
Бұндай асылған етті бұрын көрмеген Достоевекий астауға аузын аша,
таңдана қарады да, Шоқаннан:
– Көп қой мынау!.. Неге əкелді мұншаманы?! – деді.
– Жеуге, – деді Шоқан жымиып.
– Кімдер жейді?..
– Екеуміз.
– Қойшы! – деп таңданған досына, Шоқан аз сөзбен қазақтың ет
жегіштігін қысқаша айтып берді.
Қонақтар кеп еттің мұртын да сындыра алған жоқ. Əлгінде шəймен бірге
ыстық жəне дəмді қалашты шикі қаймаққа малып, іштерін толтырып алған
олар, еттің қызылынан ғана дəм татты да отырып қалды...
– Еттен кейін түнде сусарсыңдар, – деп Тұрғын қонақтарын дəмді шайға
тілегенінше қандырды да, «енді тынығыңдар» деп, қонақ кəде жасатты.
Оларға ауылша жатса да, қалаша жатса да ерік берілді. Қонақтар қалашаны
ұнатқан соң, төсек оңаша бөлмедегі қала салтымен өрнекті əдемі жасалған
ағаш кроваттарға салынды. Оның төсеніштері де сəнді, жұмсақ, жылы екен.
Қонақтарын қарама-қарсы екі кроватқа орналастырған Тұрғын:
– Егер ұйықтағанша кеңескілеріңіз келсе, орталарына, кілем үстіне
қисаяйын, – деп еді:
– Сөйтіңіз, ағай! – деді. Төсегін кілем үстіне салған Тұрғынға бірінші
боп Шоқан тіл қатты, жəне «Достоевский де түсініп жатсын, мүмкін
кеңеске араласар» деген оймен, қазақша емес, орысша, өйткені жобасына
қараса, қазақша сөзге шешен Тұрғын, орысшаға да ағып тұр; жəне сібірлік
қазақ-орыстардың говоры аталатын акцентпен сөйлейді. Тұрғынды іштей
ұнатып, сыйлап үлгерген Шоқан, сыпайылық қып, оған «сізбен» тілдесіп,
«ағай» деп атап алған. Сондықтан сұрауларын орысша бергенмен, «сізін»
жəне «ағайын» өзгертпеді ол.
– Ағай, – деп бастады ол сөзін, – осы үйде ас əкелуге жəрдемдесіп
жүрген орыс жігіті мен сізден басқа кісі көрмедік қой? Үй-ішіңіз кімдерден
құралуын білуге бола ма?
– Əрине...
– Атай берсеңіз!..
– Əрине, əйелім бар, – деді Тұрғын жымиып, – «Ұлы сөзде ұяттық жоқ»
– біреу емес, екеу. Біреуі – орыс, біреуі – қазақ.
– Орысы үлкені ме, кішісі ме? – деді Шоқан жымиып.
– «Шоқынды» атағымыз болған соң үлкені болады да.
– Көрінбеді ғой, жеңгейлер?
– Бұл жөнде қазақ ғұрпын
араластыруды ерсілік көреміз.
сақтаймыз.
– Əдеттің күшін қара! – деп қойды Достоевский.
– Балаларыңыз да бар болар, əрине, – деді Шоқан.
Қонақтарға
қатынды
– Олардың басы барырақ: екеуінен бес ұл, үш қыз...
– Бəрі де оқитын болар?
– Біреуі-ақ.
– Неге?
– Бұл қаланың школы шалағай. Семейде, Омбыда, Барнаулда тəуір
школдар бар, бірақ бəрі əскерше. Оларға біз сияқты мещандардың, баласын
алмайды. Анау балам да оқымай қалар ма еді, қайтер еді, егер Сібірдегі
буряттан шыққан оқымысты Банзаров деген себепкер болмаса.
– Білесіз бе, Банзаровты?
– Неге білмейін? Осы үйге түсіп кетіп жүреді. Бір сəтте сол маған «өзің
оқымай қалған екенсің, балаңды оқыт» деп үлкен ұлымды қалағандай ғып
əкетті.
– Қайда?
– Қазанға. Сондағы өзі оқыған гимназияға. Амандық болса, биыл
бітіреді. Содан кейін Парижға жіберем!..
– Парижға?! – деді Достоевский.
– Неге таңдандыңыз? Ол қалада өзім де болған кісімін...
– Қалай?! – десті екі дос қосынан.
– Осы үй, – деді Тұрғын, əңгімесін алысырақтан бастап, – қайын
атамдікі. Ол, – деді Шоқанға қарап, – орыс жеңгеңнің əкесі. Аты –
Терентий, фамилиясы – Казанцев.
– Сіз де орысша атым солай дедіңіз ғой мана?
– Дедім. Əкем қайын атамның атын қосқан. Қазақтар оны бойының
ұзындығына қарап–«Серекей» дейді, мені ретіне қарай «Тұрғын» деп те,
«Тұзбай» деп те атай береді...
– Ə-ə...
– Қайын атамның əкесі де өзі де осы маңайдағы сорлардан тұз қайнатып
байыған адамдар. Серекей тіпті бай болып, бір жағы Қытайға, бір жағы
ішкі Россиядан асып, Европаға түз төккен жəне жүздеген тонналап; кейін
ол, Россияның шет мемлекеттермен тұз саудасын жүргізетін акционерлік
қоғамына бастық боп, бір үйді Петербургтан да салып, өзі көбіне сонда
тұрады.
– Міне, қайда кетті əңгіме! – деп қойды Шоқан Достоевскийге... – Ол
қоғамның бөлімшесі Омбыда да бар.
– Қызық əңгіме! – деді ол.
– Сонымен, сол Казанцевпен қалай жақындасып жүрсіз, сіз?
– Алғаш өзім емес, əкем. Ол осы төңіректегі Найман руындағы
жылқылы бір байдың баласы екен. Жасынан пысық болып өскен ол осы
Лебяжьеге үйір болады да, Серекейге приказщик боп, саудасын жүргізеді.
Сөйтіп жүріп Серекейдің қарындасына үйленеді де шоқынады. Бірақ,
ауылдан да қол үзбей, ағайындарының қолында қыруар мал есірген кісі.
– Өзіңіз?
– Мен де сол малдарға иемін. Бірақ, негізгі салығым ауылда емес,
осында...
– Парижға барғаныңызды айтыңыз!..
– Саудамен. Қайын атама еріп. Бір емес, əлденеше рет. Бір сəтте қыстап
қалғаным да бар.
– Тілін де үйрендіңіз бе?
– Енді ішінде тұрған соң... Нан алып жерлігім бар.
Шоқан білген мөлшерінде французша сөйлесіп көрсе, жорғадай
маймаңдап барады.
– Балаңызды Парижда оқытуыңызға сендім енді! – деді Шоқан, – Өзге
балаларыңызды неге оқытпадыңыз?
– Қайтем, оқытып? Құдай зердесіне салса, оқымай-ақ адам болар.
Зердесіз болса, оқыса да түк шықпайды. Ондайларды көріп жүрміз. Мен
өзім не қазақша, не орысша «əліпті – таяқ» деп білген кісі емеспін. Сонда
да есебімнен жаңылмаймын, оған келгенде «үш қабат бухгалтерия»
дегендерді де көзді жұмып отырып шығарам.
– Не деген зиректік! – деп қойды Шоқан.
– Орыс саудагерлерінде де осындайлар көп, – деді Достоевский.
Шоқанға Тұрғын жүрген жол, бүкіл қазақтың түсуіне лайық сияқтанып
кетті. Ол сырын Тұрғын да қолдағандай боп:
– «Мынау кəпір, анау мұсылман» деген емес, – деп қойды бір сəтте.
Менің ұғымымда «дін» деген жəй сөз. Əңгіме онда емес, күн көріп, тұрмыс
жасай білуде. Не бітірді қазақ мұсылман боп.
– Мұсылман боп та оңып отырған жоқ. Құдайының пайғамбарының
кімдер екенін білмейді, құлшылығы да түкке тұрмайтын əурешілік.
– Рас айтасың, мырзам! Ертеңі не боларын білмеген сорлы, беталды
құла-дүзге көше береді, көше береді. Замана жылдан жылға тарылуда.
Жерден, судан жыл санап айырылуда. Біраздан кейін малдарын жаяр жер
қалмау қаупі бар...
– Рас...
– «Қала бол» десең, зар қағады. Суда-саттыққа еріншек. «Бойында
кіреші бар, білдірмей шоқындырады» деп ақшадан безген қазақтардың
талайын көрдім...
– Мен де...
– Тұрмысы жүдеу. «Мыңқырған» дейтін кей байдың үйінде төсеніші,
үстінде киімі жоқ.
– «Кейбірінде» емес, көбінде...
Бұл қалпымен қалай ел, қалай жұрт болады?!..
– Рас, Тұрғын ағай.
Тұрғынның сырын ішіне түйіп алған Шоқан, этнографияны да зерттеп
жүрген қалпына бағып, салмақты кеңесті əрі қарай созбай уақ-түйектерді
сұрастырып кетті.
– Орыс əйеліңіз оқыған кісі ме? – деді ол.
– Школы жоқ жерде қалай оқиды. Қатынын мақтады деп сөкпе, мырзам.
Былайша, ақылды, үй жабдығына қолайлы кісі.
– Қазақ əйеліңіз жас па?
– Жас. Бертінде қыздай алдым. «Ноқтаның жуан тұғыры» дегендей,
жобалғы ғана адам. «Үй шаруасына, балаға керек» деп ала салдым.
Кедейлеу біреудің қызы еді.
– Орыс жеңгей қарсыласпады ма? – деді Шоқан қуланып.
– Неге қарсыласады?..
– Орыс əйелі тоқал алдырмайтын еді ғой деуім де.
– Осы Ертістің бойындағы елде, – деді Тұрғын салмақты үнмен, –
«мынау – орыс, анау – қазақ» деген ұғым жоқ. Осы Қиықтың орыстары
қазақша сөйлегенде байырғы қазақты жаңылдырады, үй-іштерінде қазақша
сөйлесіп отыратын семьялар да көп. Қазақ-орыстың қыз-бозбалалары
сауық құрғанда, қазақтың əндерін орысшамен араластыра соғады. Қазақша
мал өсіріп, соғым сойып, қонағасы беретін орыстар да аз емес.
– Жылқы да соя ма сонда?
– Үй басы дерлік.
– Қазақтар шошқа соя ма?
– Қолдан соймағанмен, кез келген жерден алады.
– Қыз алып, қыз беру ше?
– Толып жатыр. Сондағы сылтаулары «шоқыну». Өзіңіз білетін
боларсыз, қазақта қалың мал бар, сондықтан жарлыға қатын алу оңай емес..
– Рас.
– Төлер қалың малы жоқтар шоқынған болады да, орыс қызын ала
береді.
– Орыстар ше?
– Олар да ала береді қазақ қызын...
– Қайдан табады?
– Қазақта не көп кедей көп. Ауылда олардың бəріне күн көрерлік кəсіп
табыла бермейді де, еркегі де, əйелі де тентіреп қалаға кеп, орыстарға
жалшылыққа тұрады. Бұл арада ондайларды «жатақ» дейді.
– Ақыны қалай төлейді сонда?..
– Түкке тұрмастық. Көбі – тамағы үшін жүреді...
– Тұрмыстары қалай болады?
– Өлмешінің күні. Өте нашар. Қожалары оларды қорлықта ұстайды.
– Түсінікті. Тағы бір сұрау, сіздің шешеңіз қазақ, қой?
– Туған шешем бе?
– Ие.
– Орыс демедім бе əлгінде.
– Қазақ шешеңіз бар деп естіген едім де.
– Қазақ əкесінің əйелін тумаса да шеше дей беретіні бар емес пе?
– Бар.
– Əкемнің қолына ауылдан балаларын ерткен бір жесір əйел келеді де,
жөні бүтін болған соң əкем соған аяқ салады.
– Аты Əруей ме?
Тұрғын күліп жіберді.
– Неге күлесің?
– Солай екені рас. «Қайдан естіген?!» деп.
– Керекуден, – деп Шоқан қалай естігенін қысқаша айтып берді.
– Дəл айтқан, – деді Тұрғын.
– Сол кісіні көруге бола ма?
– Болмайды.
– Неге?
– Қазақ кескіндінің бəрінен қашады. Кездесе қалса мазақтайды.
– Неге?
– Ауылдан қорлық көріп келуінен бе, əлде, діншілдігінен бе, əйтеуір...
– «Діншіл» дейсіз бе?
– Ол жағы сұмдық. Осы қалада одан көп шоқынатын шіркеуге одан көп
баратын біреу де жоқ...
– Сонда христиан дінінен түсінетіні бар ма?
– Мұрнына исі де келмейді. Сөйте тұра, барып тұрған тақуа. Оның
қасында, шоқынды семьяда орыс қызынан туып, туа сала мойныма кірес
асқан мен, əлдеқайда мұсылманмын. Мұсылмандық дегенді естігісі келмей
зыр қаға қалады, айтайын десең құлағын алақанымен басып, теріс қарап
кетеді...
– Апыр-ай, ə?!.. Маған неге көруге болмайды ол жеңгейді?
– Əрине, болады. Бірақ дағдысымен, тіл тигізіп, мас« қаралап шығара ма
деп қорқам да.
Сонда да тəуекел, көрейік ертең.
– Онда мен алдымен кіріп, кім екеніңді түсіндіріп шығайын да, мырза.
– Мақұл.
Ертеңінде ертемен жолыққан өгей шешесі, Тұрғынның оңашада күн
бұрын түсіндіруіне қарамай «келмесін, көрмесін, көрмеймін, келсе ит
терісін басына қаптап қуып шығам!» деп байбалам салды.
Сол қалпын естіген Шоқан, бара қоюға жүрексінді. Сол Күні Семейге
беттеп жүрмек болған қонақтарына:
– «Нар жолында жүк қалмайды» деген, «төс табаны жер сызған, атан
жүрер жол екен» деген сөздер бар. Осы үйде бірер жыл бұрын бурадан
кестірілген, өмірінде болдырып көрмеген, қай мезгілде, қандай жүкті болса
да сүйрей беретін жүрістілігі аттан бетер, құрғақ жерде жортуға да
қажымайтын қара түкті нар бар, соны жайлы бричкаға жегіп берейін,
қолқасы аман болса кейістік көрсетпес, жолшыбай ылаулатып əуре
болғанша, Семейден бір-ақ қайтарыңдар! – деді.
Достоевский Шоқанның еркіне салып еді, ол:
– Қожаның айтқаны дұрыс болу керек, көшпелі ел қатты мақтайтын
көлік. Мініп көрейік. Ұнамаса жолдан қайтарармыз, – деп ризаласа кетті.
– Тағы да қоныңдар. Бір емес, бірнеше күн! – деп Тұрғын жік-жапар
болғанмен, былай да кешігіп келе жатқан жолаушылар тоқырамай, сол күні
түс ауа жолға шықты. Бастаушылар Елбегей атты бойының биіктігі он
жасар ұлдай ғана, бірақ денесі жуантық. сирақтары қотан аяқ, көселеу
иегіне біткен сақалдары өрт орнында қалған қурайлардай сирек жəне
ағарғаны абайланбастай сары буырыл, былшықты бітік көз, бет ортасында
танаулары үңірейген қайқы, пұшық мұрын, ерні кезеріп, езуі көбіктеніп
жүретін жайын ауыз біреу.
Шоқан оны менсінбеуін «жол біле ме бұл шал?! дегенді сылтау ғып
білдіргісі келіп еді, Тұрғын күліп:
– Дүниенің шар тарабын түгел кезген адам. Жолшылдығы да керемет.
Жүрген жақтарында барар жерлерін көзін жұмып отырып табады.
«Жасынан – түйеші. Құтырған шағында адам көрсе алып тастайтын қандай
бураларды жетектеп жүре береді. Бұған олар тимейді. Мына мінгелі
отырған атандарын, бура кезінде адам алғыш еді. Сол мінезін кестіргенде
де қоймай, кім көрінгенге ұмтылады. Қаймығатыны жалғыз осы шал.
Өзгелер бұл атанға жолауға қорқады. Сенімді басшы деп беріп отырмын, –
деді.
Шалдың, мұндай қалпына қызыққан Шоқан, соған ұқсатып
Достоевскийге қазақтың «қаңбақ шал» аталатын ертегісін айтып берді.
Күлу түгіл, езу жию да салтында жоқ досы, Шоқанның бұл əңгімесіне
қарқылдап алды.
Олар жүріп кетті.
– Европа тілінде «капиталист» деп атайтындар, осы Тұрғындар екен, –
деді Шоқан былай шыға. – Олардың, қазақтан да көріне бастауының алды
екен, бұл Тұрғын.
– Сонда халқын, түсетін ендігі жолы осы деп ойлайсың ба?
– Əрине.
– Сақтана ойланатын нəрсе ол. Бұл жолға түскен Европа оңып отырған
жоқ.
– Неге?
– Капиталистердің еңбекші халықты, отар ұлттарды қанауы, оларға
тарихи орнын берген феодалдардан əлдеқайда артып кетті.
– Бірақ орыс та түсе бастаған жоқ па осы жолға?
– Ол орыстың қуанышы емес, қайғысы. Оған өзінің, ата-бабасы
жүздеген жылдар бойына жүріп келген жолынан лайықтысы жоқ.
Бұл пікір қазіргі орыс қоғамында «словянофильство» аталатының
Достоевскийдің сол пікірді қолдаушы екенін білетін Шоқан, пікір
таластырғысы келмеді.
СЕМЕЙДЕ
Тұрғынның айтқаны дұрысқа шықты. Жолаушылар мінген қара нар
қандай қиын саздақтардан шірене сүйреп алады да шығады. Соны көрген
Шоқанның есіне, бір ақыннан жазып алған жырдық:
Төс табаннан саз кешсе, Нар түйе тартар бүгіліп, Намысқа ерлер «ə»
десе Ер төсектен безініп, Жорыққа шығар жалау ап, Шыбын жаннан
түңіліп, – деген жолдар түседі. Керекудегі Қаранар адамның алыбы болса,
мынау, мініп келе жатқандары хайуанның алыбы сияқтанады. «Аяқты
хайуанда ең мықтысы – піл» деп есітетін Шоқан əзірге оны көрген емес.
Ал, көргендерінен, бұдан күштісі жоқ сияқты. Сонда татар дəмі күніне
үлкендеу бір саптаяқ түз. Ол да балшығы араласқан қара тұз. Соны асап ап
езуіне сілекейі шұбыра бытырлатып шайнағанда, қарап тұрған кісінің төбе
құйқасы шымырлайды. Қалай ғана жейді екен, десейші?!.. Одан басқа жемі
– бірішкеге басып алған алабота, ермен сияқты ащы шөптер. Оларды да
көмештей күйсейді. Аяңдаған шақтарында, аузын жынына толтыра күйіс
қайырып та қояды. Анда-санда ғана адақтатып қана тоқырамаса, «жолаушы
ақысы жүрсе өнеді» деп, түйеші ілгері сұғына береді.
Жүрісі ұтымды да екен жануардың, биік сирақтарын кере созғанда, ат
пен өгізден екі есе кең аттайды; сазды жерде болмаса, дегдісін я құрғақ
жерде еңкілдеп жортады да отырады... Аракідік адамның жан-дүниесін
шымырлата боздайды...
– Тегі, зары болар, – дегенді айтады Шоқан, «бұ несі?!» деп сұраған
Достоевскийге. –Малдық халға түскелі, бұл бейбақтың кезбеген керігі бар
ма? Əсіресе көшпелі елдердің қолында. Қазақты алсақ, арғы тегі – Сақтан,
бергі тегі – Гуннен бастап, пəлен мың жыл бойына бар ауырлығын сүйреп
келе жатқан, түйе жануарлар емес пе? Сол мерзімде нелер кейістік көрмеді
дейсің бұлар? Қазақта:
Қара нар жүк көтермес бел кеткен соң, Кең жайлау құлазиды ел кеткен
соң, – деген өлең бар. Ауыр жəне ұзақ жолда нелер нардың белі кетпеді
дейсің, талайларының өлімтігі Қобы (Гоби), Сахара, Бетпақдала сияқты
кешуі қиын шөлдерде қалмады дейсің!
– Рас! – дейді түйені аз білетін Достоевский де, Шоқан сөздерінен
көлігінің бейнетін ойша шамалап.
– Қиықтан екі жүз шақырымдай жерде дейтін Семейге олар арада екі
қонып барып қалды. Семей қаласы туралы Шоқанның білетін бірталай
мəліметі бар: оның алғашқы іргесі Омбыдан əлдеқайда бұрын қаланған.
Орыс қаруы Орал тауынан аспаған шақтың өзінде, Строгоновтар дейтін
сəудегерлер, ол кезде Ертіс бойын мекендеген моңғол тұқымдас
халықтармен, əсіресе қалмақ, дүрбіт, торғауыт аталатындарымен саудасаттығын болашақ Семей қаласы орнар тұстан бастаған. Сонда орыс
саудагерлері жеті шатыр тігіп жатқандықтан, мекен атын «семь палата –
жеті шатыр» қойған.
Осы есімді орыс қаласының іргесі, Омбымен қатар қаланғанын білетін
Шоқан, оны да Омбы сияқты керемет болар деп жүрсе, ішіне кіре
байқағанда, бұл да Кереку сияқты шап-шағын станица!.. Бұл да қалың
қарағай ішіне сіңе салынған. Үйлері де сондай. Айырмасы – Керекуде
қамал жоқ. Мұнда бір кезде Омбы қамалы түрінде орнаған тақтай
қорғанның орны жəне кейбір қақпасы ғана сақталған; көшесі – арбаға
бөгеті қоймалжың саздан бетер есілген құм. Өзі жел тұрса-ақ құм-боран
болып кетеді екен. Жолаушылар келгенде жел қатаңдау еді. Содан
бұрқыраған құм көзді əрең аштыратын дем алғанда өңменіңе тығылып,
демді əрең алдыратын...
Жолаушылар да сөйтті. Бар жақсысы олардың түсер үйі белгілі: Семейде
Қытаймен сауда бұйымдарын байқап өткізетің орысша – «таможная»,
қазақша – «кеден» аталатын орын бар. Соның басты чиновнигінің. бірі
Исаев. Тұрғынның таныс, көңілдес адамы. Жолаушыларға ол соның үйіне
түсуді ұсынған. Түйеші ол үйді біледі.
Еңселі қарағай үйге түйеші атанның басын тіресе, шалқасынан ашылған
терезеден əлдекімді қатты үнмен балағаттаған еркек даусы естіледі.
Жолаушылар оның кім екеніне оқиға болып жатқанын да білмей, арбадан
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Аққан жұлдыз - 48
- Parts
- Аққан жұлдыз - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 213230.5 of words are in the 2000 most common words45.7 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3864Total number of unique words is 214333.1 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3877Total number of unique words is 217032.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3769Total number of unique words is 209632.9 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3854Total number of unique words is 224732.5 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3851Total number of unique words is 220231.7 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3936Total number of unique words is 213434.9 of words are in the 2000 most common words50.0 of words are in the 5000 most common words56.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3809Total number of unique words is 217832.1 of words are in the 2000 most common words46.7 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3859Total number of unique words is 218033.4 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 186635.9 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3791Total number of unique words is 213233.1 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3820Total number of unique words is 223831.8 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3882Total number of unique words is 214933.4 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3986Total number of unique words is 222532.3 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3952Total number of unique words is 214134.2 of words are in the 2000 most common words48.2 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3931Total number of unique words is 189136.6 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 212233.3 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3873Total number of unique words is 218232.6 of words are in the 2000 most common words47.2 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3753Total number of unique words is 211432.6 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3821Total number of unique words is 207034.3 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 202934.9 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3799Total number of unique words is 219633.5 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3816Total number of unique words is 220131.7 of words are in the 2000 most common words46.4 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3910Total number of unique words is 222331.8 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3823Total number of unique words is 195334.8 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3860Total number of unique words is 217233.2 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words55.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3832Total number of unique words is 223932.8 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 215130.6 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3830Total number of unique words is 205634.5 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3683Total number of unique words is 210229.2 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words48.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 221528.9 of words are in the 2000 most common words41.1 of words are in the 5000 most common words48.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3779Total number of unique words is 230830.7 of words are in the 2000 most common words43.1 of words are in the 5000 most common words50.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3832Total number of unique words is 220132.2 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3890Total number of unique words is 234933.5 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 228831.8 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3857Total number of unique words is 229032.6 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3812Total number of unique words is 214335.0 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3915Total number of unique words is 217733.7 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3884Total number of unique words is 223235.4 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words57.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3742Total number of unique words is 206834.9 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3790Total number of unique words is 230231.1 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 226731.0 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3804Total number of unique words is 232529.2 of words are in the 2000 most common words42.2 of words are in the 5000 most common words50.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 215931.0 of words are in the 2000 most common words43.9 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3706Total number of unique words is 228929.3 of words are in the 2000 most common words42.8 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3815Total number of unique words is 227132.0 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3754Total number of unique words is 213733.6 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3739Total number of unique words is 221231.5 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 227332.6 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3787Total number of unique words is 223032.6 of words are in the 2000 most common words45.9 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 221231.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3833Total number of unique words is 225730.7 of words are in the 2000 most common words42.3 of words are in the 5000 most common words50.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 225031.6 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3847Total number of unique words is 223429.9 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3805Total number of unique words is 212132.7 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3774Total number of unique words is 215130.1 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words50.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 57Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3676Total number of unique words is 217929.6 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 58Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3820Total number of unique words is 217331.6 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 59Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3884Total number of unique words is 228831.9 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 60Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3904Total number of unique words is 220232.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words52.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 61Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3843Total number of unique words is 214333.0 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 62Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3837Total number of unique words is 214132.6 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words53.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 63Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3795Total number of unique words is 227231.1 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 64Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3953Total number of unique words is 217733.8 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words56.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 65Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3845Total number of unique words is 219932.2 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 66Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 816Total number of unique words is 59045.0 of words are in the 2000 most common words59.0 of words are in the 5000 most common words66.5 of words are in the 8000 most common words