Аққан жұлдыз - 48

түсер-түспестерін де білмей, аз уақыт аңыра қалғанда қақпадан тықыр
естілді. Жолаушылар жалт қараса, қара дүрсін киінген, денесі сымбатты,
бірсыдырғы сарғылт өңі бар, əдеміше орыс келіншегі.
– Хозяйка! – деп сыбырлап қалды түйеші, серіктеріне.
Келіншек бұларға таянып келді, амандасқан белгіде сыпайлық көрсетті.
– Хозяйннің белгілі əдеті, – деді келіншек түйешіге. – Mac. Бетімен
сөйленіп отыр. Кешікпей қылжияды. Түсіңіздер!
Олай дейтіні: Қиықтан бұлардан бұрын атпен келген біреуден, «бірер
күнде осындай бір қонақтар барады, күтініп отырсын» деп Тұрғын Исаевқа
хабар салған. Ол дайындалып-ақ қалған еді, əлдеқайдан арақ кездесіп,
құныға ішетін дағдысымен үйіне удай мас боп қайтты. Ондайда бетімен
сөйлеп ешкімді де тыңдамайтын Исаев, сабырлы, əдепті əйелінің «қой!»
деуіне қарамай, бетімен лағып отыр еді:
– Қонақтарың кеп қалды! – деді түйе даусын есітіп бері келе жатқан
арбалыларды «солар шығар» деп жорамалдаған əйелі, мас ері тишығар
деген үмітпен.
Ері бəсеңдеу орнына үдеп кетіп, құлағында қалған «қонақтарды» сыбай
боқтауға айналды. Енді бірдеме десе, теперіш көрерін байқаған əйелі,
ерінің қасынан сытылып тұрып кетті де, тысқа шықты. Ондағы ойы –
жобасына жəне əдетіне қарағанда кең кроватқа шалжия шалқасынан
құлаған ері тез қалғиды. Ендеше, қонақтарды өзі қарсы алу керек. Əйтпесе
ертең есі кіргенде «неге түсірмедің?» деп, ері əлек салады.
Қонақтар арбадан түсіп үлгергенше, Исаевтың қалғып та, қорылдап та
үлгерген дыбысы естіле бастады. Қоңқақ мұрны үлкен, танауы кең оның
қорылы, бауыздалған жылқының қырылынан кем болмайтын еді.
– Ұйықтады, – деді əйел. – Қашан ұйқысы қанғанша, пышақ салсаң да
сезбейді.
Əйелдің, аты-жөнін сұрастырса, Мария Дмитриевна Исаева екен.
Əдейілеп қойған сұрауға қысқа, тұжырымды ғана жауап бермесе, өз бетінен
тіл қатпайды...
Сол күні үйге қонған жолаушылардың күтімі жаман болған жоқ. Бұл
үйдің столындағы тағамдар Тұрғынның дастарқанындай көл-көсір
болмағанмен, аз да болса дəмді екен. Ең дəмдісі келіншектің өзі. Оның
отырыс-тұрысында, қас-қабағында, көз қарасында, сөздерінде ерекше бір
лəззат бар. Өріп қоятын шабдар түсті шашы майдалаған алтындай
жалтылдайды. Қою қастары да сондай. Түктерінің түсі солай бола тұра,
ұзын кірпіктері қап-қара. Соның көлеңкелеуінен болу керек, көгілдір
көздері де қоңырлау тəрізденеді. Далада сақа сияқтанғанмен, қарсымақарсы жақын отырып қарағанда, уылжыған жас!
Сол бейнесі тартқандай, жолаушылар ара-тұра құныға қарап қойса,
келіншек қымсынғандай, көздерін төмен түсіріп жібереді...
Достоевскийдің байқауында, тəн жағынан да, жан жағынан осындай бір
ете нəзік əйелдер, дворян қоғамындағы кейбір жүдеген семьядан
ұшыраушы еді. Сондай біреу болар ма деген оймен, ептеп өмірбаянын
білейін десе, ол жөніндегі сұрауларына жауап бермей, төменшектей береді.
Несіне жауап берсін: Астраханда, тегі – дворян, жасы жетіп əскерліктен
босанған, кедей генералдан туған ол, сол қаладағы гимназияны пансионда
бітірді де, сол кезде сол қаланың шекара саудасында қызмет атқаратын
бұдан мүшелдей үлкендігі бар Исаевтың көл-көсір ақшасына, əлдеқалай
күп беріп батып кетті де, содан шыға алмай қойды!.. Шығайын десе,
амалын да табатын. Бірақ, адамгершілік құлықта тəрбиеленген ол, бойы
үйреніп алғаннан кейін тілдеуден, ұрып-соғудан көзін ашырмайтын ерінен
айрылуды масқара санайды. Бір жағынан дінге де сенетін бейбақ,
«тағдырымның маңдайға жазғаны осы болар» деп те ойлайды, қарсыласуды
қылмыс та, күнə да көреді...
Исаев үйіне қонған күннің ертеңіне Достоевский мен Шоқан қала
комендантына барды. Ол Омбыны Кадет корпусын Шоқаннан бірер жыл
бұрын бітірген, тегі – Имантаулық қазақ-орыс, сондықтан, Сырымбеттен
шыққан Шоқанды ата көршісіне санап жақсы көретін, кеткенінше жақын
тартып жүретін. Сол қалпын əлі де өзгертпеген екен. Аздап қазақша да
білетін ол, Шоқанды көрген жерде тани кетіп:
– О-о-о, бауур! Қайдан?! Қалай? – деп құшақтай, сүйісе қарсы алып,
жалпаңдай амандасты.
Ол, Достоевскийдің жазушы екенің тағдырын бірсыдырғы білетін еді,
сондықтан, танысқаннан кейін оны да құрметпен қарсы алды да, «əуелі
тұрмысымен таныс» деп солдаттық казармаға ертіп апарды.
Онысы атқорадан жаман бірдеме екен. «П» əрпіне ұқсатып салған, бір
орамның үш қабырғасын шұбала тұтас қамтыған, екі жағынан тақтайға
қысқан қамыстан салынған, терезелері сығырайған кішкене, шатыры жоқ,
төбесі жайпақ, кең бөлмелері ылас, төсеніштері ескі жəне кір,
матрастарына қамыстың ұлпасы толтырылған, дөкір қара темірден
жасалған кроваттары қиқы-шойқы, кең қорасының іші былыққан қоқтық,
əрі бұрқыраған шаң...
Шоқан діншілдерден «тамық – жетеу» деп естіген еді. Мынау казарма
солардың бірі сияқты. Достоевскийдің де ойы солай. Бірақ, басқа барар
жері жоқ ол, іштей бұған да көндігуге бекінді. Шоқан олай бекіне алмады.
Омбы острогын жеті тамықтың ең жаманы – Жаһаннамға санайтын ол,
«содан құтқардым ба» деп əкелген досын, нақ сондай болмағанмен ұқсап
қалатын мына тамыққа тығып кетуге аяды.
Не істеу керек сонда?
Пəтерге тұрғызу жайын айтып көрсе, комендант қарсы болар емес.
Сонда кімнің үйіне?
Бұл қалада Исаевтан басқа танысы жоқ. Мастығы басылған шақта
сөйлесіп көрсе, ол–сыпайының сыпайысы, Сондықтан ептеп барып айтқан
өтінішіне «болсын» деп көне кетті.
Дақпыртпен айтуын айтып қалғанмен, іле толқып та қалды ол. Себебі,
өзінен мүшел кіші Мария Дмитриевнаны, ешбір жат қылығын көрмесе де,
еркек атаулыдан қызғанатын еді. Өзі маскүнем болғанмен, көзі қырағы ол
əйеліне Достоевскийдің сүзіле, өлусірей қарауын бірде байқап қап, «мынау
қалай-қалай қарайды?!» деп ішіне түйіп қойған. Дегенмен Шоқанға берген
уəдесінен шығу да қиын болды. Тұрғыннан келген хабарға қарағанда,
шекара саудасының біраз тетігі Шоқанда. Оны ренжітуге болмайды, кесірі
тиюі мүмкін. Сондықтан тығыз-таяңға жеткен шақта, Шоқанның:
– Қайтесіз, Александр Иванович? – деуіне,
– Қалсын, тұрсын, – деді ол еркінен тысқары.
Семейдегі жұмыстарын бітіріп, ырымшыл Достоевскийдің қайыққа
мінуін ұнатпауына қарамай, «ыққа қарай тез жүріп, Омбыға тез жетеді»
деген баркаспен кейін қайтуға жиналған Шоқанның Достоевскиймен
айрылысуы өте ауыр болды.
Семейге келе, Москвадағы туған ағасы Михаил Михайловичке жазған
хатында – «бұл жақтан, өзгелер түгіл, туған бауырым – сенен де жақын дос
таптым!» – деп жазған еді, Шоқан туралы. Бұл «ала тіл» емес, жан сыры
еді.
Омбыда адамдық бейнені содан ғана көрген Федор Михайлович, Омбы
мен Семей арасында бірнеше күн серік болып, ауыр қатерді бастарынан
бірге кешкеннен кейін, тіпті жақын көріп, екеуі бір дене болғандай боп
кетіп еді. Енді сол дененің тең жарысын тағдырдың балтасы қақ бөліп
шабуға тұр. Оған жаны қалай ауырмас?!
Досының ойы бұлайша ауырлауын айтпай-ақ, бет бейнесінен, қасқабағынан түсінген Шоқан, көңілін көтеpiп кетерлік себеп іздеді, сондағы
тапқаны – Мария Дмитриевна.
Федор Михайловичтің оған құныға қарауын күннен күн үдете түсуін
аңғарған Шоқан, аттанар күні таңертең, дағдылы қылжақбастығына бағып,
əйелдерге байланысты бірдемелерді күлкі түрінде сөйлеп отырды да:
– Федор Михайлович! – деді бір сəтте.
– Əу, достым.
– Махаббатың болды ма сенің?
– Жоқ. Қызығуларым болды.
– Осынша жасқа келгелі махаббатың болмауы қалай?
– Сыныма толатын əйел кездеспеді.
– Сондай əйел енді ғана кездескен сияқты ғой?
– Кім? – деді бейғамсыз пішінде елеңдей қалған Достоевский.
– Мария Дмитриевна! – деді Шоқан жымиып.
– Оны қайдан білдің?
– Көз қарасыңнан!..
Достоевский қабақ шытты да, үндемей қалды.
– Былайша мүлəйімсігенмен ол да көзін саған солай тастайтын сияқты.
– Солай ма?! – деді, Марияның ондай қалауын абайламаған, іштей
«ендеше жақсы екен» деп қуанған Достоевский.
– Нақ солай Егер бұған дейін махаббат отына шарпылмасаң, сол оттың
жүрегіңе түскен алғашқы ұшқыны осы болмағай да!..
– Бере гөр, тəңірі! – деп қалды Достоевский.
Достоевскийдің Исаеваға көз тастауын сезгенге дейін,
Семейде қалатын досын «жалғызсырар!» деп уайымдайтын Шоқанның
көңілінен ол уайым арылған сияқты болды. Сондағы ішкі тілегі:
– Тек жаны сүйер жары болғай да!
Сондай толқымалы ойдағы олар амалсыз айрылысатын болды. Сөйтер
алдында құшақтасып қоштасқан олар, көз жастарын сығып та алды. Исаев
ол кезде мас жəне ұйқыда еді. Соны пайдаланып, коменданттан келген
тарантасқа мінгелі шыққан Шоқанды, Достоевскийге ере Мария да
жөнелтуге шыққан еді. Неге екенін кім білсін, достардың жыласқан қалпын
көрген оның да жүйесі босап, біреу «сен неге жылайсың?» дер дегендей,
немесе өзіне ие бола алмасын сезіп, «еңіреген даусым шығып кетер» деп
қорыққандай, Шоқанмен қоштасуды да ұмытып, бетін шəлісінің етегімен
басты да, қақпаға кіріп кетті. Онысын жыласқан достар сезген жоқ.
Айрылмасқа амалы жоқ олар, төстерін тақасып біраз тұрғаннан кейін,
құшақтарын жазды. Содан кейін, «ал көріскенше!» деп қолдасқанда,
Достоевский Шоқанға:
– Егер таба алсаң, маған құран мен Гегельді жібер, əсіресе
философиясын; мүмкіндігіне қарай, тезірек! – деді.
– Тырысайын, – деді ол кітаптарды неге керек қылғанын біле алмаған
Шоқан.
СІБІРДІҢ СЫРЛАРЫНАН
Шоқан Омбыға қайтқанда, орысша – «шхуна», қазақша «желкен»
аталатын қайыққа мінді. Бұл кезде əнеукүні ғана теңіздей тарбия жайылып
жатқан Ертіс, сабасына қарай сарқылып, тек кең арнасын толтырып қана
ағып жатыр еді.
Орыстың «парус» деген сөзін, бұл маңайдың сушылары «желбезек»
дейді екен. Қазақ тіліне кірген ол сөз Шоқанға жаңа да, қызық та көрінді.
Оның білетін «желбезегі» – балықтың шықшытындағы тыныс алатын
мүшесі. Оның дамылсыз желпілдеп тұратыны рас. Ал, мына қайық үстіне
кенептен құрылған, қайықты жел екпінімен жүргізетін жалпақ қалқан да
соған ұқсайды екен, сондықтан оны да «желбезек» деу, тауып ұқсатқан атау.
Желкенді Шоқанға Омбыдағы гарнизон начальнигі Насонов, өз
қарамағындағы қайықтардан «затон» аталатын, Семейде жақын тұстағы
қайықтар станицасындағы шеберлікте биыл ғана жасалғанын берді. Оның
айтуынша, ықтасынға тартатын қайық, Омбыға кеп болса, бір жұманың
ішінде барып қалуға тиісті.
Сəті түскенде, сол бір күндері шығыстан соққан екпінді самал, ыққа
жүзген желкенді зымырата қуды да отырды. Бұл қалпындағы жылжуы,
желісті аттың жүрісіне барабар дерлік.
Шоқанның, қасында қайықшы солдаттан басқа кісі жоқ. Ол, былай да
жел бүгілдіре итеріп келе жатқан желбезекті, əлденеге қозғай беруден
тыным таппайды, Шоқанмен жөнді тіл қатыспайды.
Алғаш қайықтың жылдам жүзуін қызық көрген Шоқанның біраздан
кейін іші пыса бастады. Адамның ондайдағы бір ермегі – өлең айту, немесе,
соны ыңырсу болса, үн байлығын бермеген тəңірісіне өкпелі Шоқан, дөкір
даусымен өңдетуге қымсынатын дағдысына бағып, «ың» деп дыбыс
шығармай, көздерін табиғаттың тез алмасып келе жатқан əдеміліктеріне
жалтақтай тігумен ғана болады. Көкіректегі ермегі – Семейде көргенбілген дері.
Семейде ол, тек досы Достоевскийді жеткізіп салуға ғана бармаған-ды,
бағынышты генералы Гасфорттың «аса-құпия» деген бір тапсырмасын
орындауға барған-ды.
Өткен қыстың аяқ шенінде Омбы арқылы Семейге, генералдық
штабының сібірлік ерекше корпусты бақылайтын инспекторы – генераллейтенант Николай Семенович Хрущев өткен еді. Омбыға біраз күн
тоқырамақ болған ол, бір мəселеде Гасфортпен жанжалдасып қап, бірер
күнде Семейге жүріп кеткен. Жанжалы – оның қолында патша сарайының
қасындағы сібірлік комитеттің председателі князь Чернышевтың «анықтай
кел» деп тапсырған материалы бар; ол ішкі істер министрлігіндегі азиялық
департаменттің директоры Евгений Павлович Ковалевскийдің патша атына
жазған хаты. Бұл хатта, өткен жаз Омбыға келіп қайтқан Ковалевский,
Батыс Сібірдің басқару ісінде орысқа қаны жаттардың толып кеткенін
баяндаған. Сонда ол – «корпустың генералы Гасфорт, штаб генералы
Фредерике – немістер; соғыс губернаторының жəрдемшісі Гутковский,
сібірлік казак-орыстардың бұйрықшыл (наказной) атаманы Кринский –
поляктар; олар тез арада бір шведке Омбыдағы аса маңызды астық
жұмысын басқарушы, онымен де қоймай. соғыс білімінен түк хабары жоқ
Армондт есімді бір финді казак-орыстардың линиялық батальонына
командир ғып тағайындады» деп мəлімдеп, бұлай болуға қатты наразылық
білдірген. Словянофильдік иісі аңқыған бұл хатты тексеруді, патша сібірлік
комитетке тапсырған; ол міндетті Н. С. Хрущевқа жүктеген.
Өзімшіл, ер кеуде Гасфортты қытығына тиіп екеуі ұрсысып айрылды.
Хрущев Семейге жүріп кетті.
Семейде, одан арғы Сібірде оның анықтамақ болып бара жатқан
мəселесі «шығыстық шекарадағы жəрмеңкелерге, Қытай компрадорлары11
ағылшын мануфактуралары12 түсе бастады деген хабар. Ол хабарға орыс
өкіметі мазасызданып Хрущевқа осы сыбысты анықтап қайтуды тапсырған.
Телеграфы, телефоны жоқ Семейге кеткен Хрущевтан көпке дейін хабар
болмай, көктемнің ылайсаң кезінде, Гасфортқа «тез арада, маған Қиыр
Шығысқа жұмсайтын бір барлаушы жіберіңіз» деген хат келген. Гасфорт
ондай жұмысқа Шоқаннан лайық таба алмай, «бар, біл, қажет болса,
жұмсаған жеріне барып қайт» деп Шоқанды жіберген,
Семейге барған Шоқан бірнеше күн Хрущевқа жолыға алмай əуре
болды. Сондағы естігені əйел құмар жəне араққор генерал Семейге бара
қызғылықты төскебасар тапқан да, жергілікті біреу қолдан ашытатын
татымы күшті ақ араққа душар болып, күні-түні соны ішуден, «ғашығын»
құшудан босанбаған. Қалада оған «қой» деуге батылы жететін ешкім жоқ...
Күндерін сондай «рахат» пен өткізіп жатқан Хрущевтың есіне,
мемлекеттік тапсырма көктемде ғана түсіп, «жолы ауыр» деген Қиыр
шығысқа өзі сапар шегуді қиынсынған да, Гасфорттан кісі сұраған.
Жергілікті жұрттың, əсіресе офицерлердің айтуынша, Хрущев бір ішсе
құныға ішіп, талай күндер есін жия алмайды екен. Сол кездегі
сандырақтары, сықаққойлардың аузынан шекті қатыратын нелер қызық
анекдот болып тараған.
Сол қызықтарды ести, күле жүре, Хрущевтың қайда жұмсарынан хабары
бар Шоқан, Қиыр шығыстың сол кездегі хал-жайын біліп те алды. Оған бұл
мəліметті беруші, аты-жөні бізге өткен тараудан таныс Александр
Иванович Исаев.
Қоғамдық өмірдің əр жүйесінде əрекет жасайтын адамдардың ақылдысы
да, ақымағы да болуы сияқты, маскүнемдердің ішінде де сондайлары бары
мəлім. Біздің Исаев ақылды маскүнемдердің қатарына жататын еді. Оны
араққа үйреткендер – шекара саудагерлері. Тіршілігі алдау-арбауға
құрылған олардың Таможныйға түспейтін күні жоқ, бұл мекеменің
чиновниктеріне əрдайым жалынышты. Ендеше, сый-сыяпатпен олардың
аузын тығындап қою керек сондағы бір құнықтыратыны – арақ.
Араққа осылай үйренген Исаев, оны аузына алса, өзіне ие бола
алмайтын халға түскенмен, есті күндері түгіл, есірік күндерінде ешкімге
ұпайын ұттырмайды, қандай қылжақтап отырған халінде де есесін
жібермейді. Ал есі бүтін кезінде одан ақылды кісі жоқ. Өзге ақылымен
қатар, ол Россия намысын ешкімнен кем қорғамайтын отаншыл.
Сондықтан бұл мемлекетке келер пайда мен зиянға, сау түгіл, мас кезінде
де құлағы түрік.
Қиыр шығыстағы шекарада орыстың ар жақтағы мемлекеттермен
сауданы көбірек жүргізетін жері – Кяхта қаласы. Жəрмеңкесі жыл сайын
қыс – бір, жаз – бір болып тұратын Кяхтаға Исаев кем дегенде жылына бір,
немесе, екі бармай қоймайды. Сонда шекарадан арғы елдердің не істеп,
немесе не істеуге ниет етіп жүргенін тыңдап қайтады.
Россияның ол тұстағы көршісі Қытайды, ол кезде Цин патшалығы
аталатын манжурлер билеп тұрған кезі. Феодалдық тіршілік жасайтын бұл
патшалыққа он тоғызыншы ғасырда Англияның, Американың жəне
Японияның капиталы кіре бастап, Қытай компрадорлары арқылы шекара
саудасына өндіріс бұйымдарын басып кетуі мүмкін; екінші саудасына
өндіріс бұйымдарын төгуге айналғаны рас. Бұдан Россияға төнетін екі
қауіп бар: бірі–өндірісі күшті бұл мемлекеттердің арзан жəне көп
бұйымдары, Россияның қымбат жəне аз бұйымдарын басып кетуі мүмкін;
екінші – бері жылжуына кедергі қоймаса, жəйін жатқан кең Сібірге терең
сұғынып, өз қарамақтарына алуға тырысуы мүмкін.
Исаевтың айтуынша, бұл қауіп соңғы біраз кездерде бəсеңдеді, оған
себеп – Цин патшалығына бағынышты монғол халқының «арат» аталатын
шаруалары (крестьян), сол патшалыққа қарсы бостандық қозғалысын
жасауы. Он сегізінші ғасырда монғолдың ел аузында ертегі болып кеткен
халықтық батыры – Амурсаннан бастап берген бұл қозғалыстың аяғы
монғол халқының жапа-тармағай көтерілісіне айналып, соңғы ширек
ғасырда мейлінше белең алған. Цинда оны басарлық күш жоқ.
Капиталистік елдер бұл жағынан жəрдем бере алмайды.
– Ендеше, – дейді Исаев, – теңіздер мен мұхиттардың ар жағындағы
алыстықта жатқан капиталистер Қытайдың компрадорлық саудагерлеріне
көмектесе алмайды, Цин патшалығының араттарға шамасы келмейді,
ендеше, компрадорларды əлсірету үшін, іргелес отырған Россияның монғол
араттарына сүйемел болуына жағдай толық.
«Мақұл сөз екен» деген қорытындыға келеді Шоқан.
Ол кезде Тобыл губерниясының бір үйезіне саналатын Семейдің үйездік
начальнигі Неволин еді. Негізі жуас жəне үстінен түскен арыздары көп
оны, шадыр мінезді Хрущев иектеп ап, бірдемені сұрағанда болмаса,
өздігінен аузын аштырмай қойған. Шоқан Хрущевқа сол арқылы жолықпақ
болып жүрді де, үміті үзіле бастаған шақта, Омбыға оралуға ниет етті. Сол
кезде Хрущевтың, есі дұрыстала ғап, өзінің шақыртуымен Омбыдан əдейі
келді деген офицерді іздетті. Неволин арқылы ол тез табылды да.
Хрущев төмен чиндегілерге қатал, оларға бұйырудан басқаны айтпайтын
кісі. Оның үстіне орыстан басқаға қырындай қарайтын – шовинист.
«Офицер» дегені монғол түсті біреу болып шыққанда ол айран-асыр
қалды. Бұл түсті адамдардан офицер шыққанын ол естіген де, көрген де
жоқ еді. Сондықтан, есіктен кіре тұра ғап:
– Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, сібірлік ерекше корпустың бас
командирі генерал-лейтенант Густав Християнович Гасфорттың жеке
басының адъютанты корнет Чокан Чингисович Валиханов! – деп честь
бергенде, ақырған кескінмен таңдана қарай қалды да, іле жыны ұстай ғап:
– Сен қайдан? – деді түйіле қарап.
– Омбыдан.
– Қай тағдырдың айдауымен?
– Сіздің шақыртуыңызбен.
– Мен... сені... шақырттым?! Ха-ха-ха!..
– Неге күлесіз?
– Мен сені... азиатты шақыртам?!
– Арнаулы – мені емес, генерал-губернаторлықтың офицерін.
– Сол сенбісің?!
– Кешіріңіз, генерал-майор! – деді қитықтанған Шоқан, – офицерлердің
намысын қорғау туралы Ұлы Петрдің бұйрығы есіңізде болар? Менің
үстімде де офицерлік мундир!
Өз көзімен оқымаған Хрущев, ауыздан-ауызға тарап жүретін бұл
бұйрықты естіген еді. Петрден бұрын офицерлер солдаттарды, генералдар
офицерлерді сабай берген. Орыс пен швед соғысында офицерлерінің
ерлігіне көңілі толған Петр, өз оң қолы – Меныниковтың атақты бір
офицерді ұрып жатқан үстінен шығып бұндай халды тыю ниетімен,
офицерлерге генералдардың қол қатпауы, қылмысы болса заңмен жазалау
туралы бұйрық берген. Ол бұйрықты өзі де оқымаған Шоқан, кадет
кезіндегі сабақтан естіген.
Мына азиаттың ол бұйрықты білуіне іштей таңдана қалған, заң, шегінен
аттауға батылы жетпейтін Хрущев қайымдасқан офицердің қасаруынан
таулары шағылғандай болды да, енді «сеннен» «сізге» көшіп:
– Отырыңыз! – деп орын нұсқады.
Аз уақыт тіл қатысқанда Шоқан Хрущевтың түр-тұлғасына көздерін
жүгіртіп үлгерді. Ол жуантық тапал денелі, қан-сөлсіз ақ сарғылт кескінді,
мықыр мойынды адам екен.
Ол ашуланғанда бойы дірілдей қалатын сол дірілі тез тарқай қоймайтын
адам еді. Шоқанмен қайымдасқан шақта да сөйткен. Икемге келе онысы
бəсеңдеген сияқтанғанмен, əлі де астынан толқитын судай, сырт бейнесі
жыбырлап тұр. Сондықтан, ол «отырыңыз!» деп сыпайысығанмен, əрі
асығыс, əрі «тағы да толқытып алармын» деген қауіппен Шоқая:
– Рахмет, Ваше превосходительство! – деді ақырын дауыспен.
– Отырыңыз! – деп қайталады Хрущев бұйрықты өтінішін қайталап,
жазба столының бергі бетінде екі креслоның біріне өзі отырып, бірін
Шоқанға нұсқап.
– Рахмет. Асығыспын.
– «Асығыс» қалай? Қайда? – деді Хрущев.
– Омбыға!
– «Омбыға?!» Неге?
– Генерал Гасфорттың тапсырмасымен келген едім. Ол тапсырманы
орындадым.
– Қандай тапсырмалар?
– Ол мəліметті генералыма ғана жеткізем.
– Маған ше?
– Сіз бен менің байланысым жоқ.
– Не дейсің?! – деп, ашуы қозып кеткен Хрущев, төменгі ернін тістеп,
он, жақ жұдырығын түйе орнынан атып тұрып, қимылсыз Шоқанға
кердеңдеген адыммен жақындай бергенде, көңіліне «қойып жіберер ме,
кəпір?!» деген қауіп туа қалған Шоқан, жасқанарлық жер жоғын байқады
да жəне өйтуді намыс көрді де, айбат шеккен кескінмен:
– Сізге əлі де Ұлы Петрдың бұйрығын ескертем! – деді.
Ашуы қоза түскен Хрущев, Шоқанның көз алдына саусағын безеп:
– Мен саған көрсетем! – деді.
– Не көрсетесіз?
– Чиніңді сыпырттырам!..
– Ол сіздің, хұзырыңыздағы жұмыс емес, Ваше превосходительство!
Ашуы тіпті қайнап кеткен Хрущев ықылық атты да, есікті нұсқап
«шық!» деп ақыруға ғана шамасы жетті. Əскерлік бұрылыспен жалт беріп,
теріс айналды да, Шоқан шығып кетті. Сол бетінде Ертісте дайын тұрған
желкеніне мініп Омбыға бет қойды.
Насонов айтқандай, ыққа қарай əрі су, жел айдаған желкен, зымырай
жүзді де, айналасы бес-алты күннің ішінде Омбы портына жетіп барды.
Ол, əрине, кеңсеге келе, генерал Гасфортқа Семейде көрген-білгендерін
қысқаша, бірақ толық дəттеп берді. Хрущевтің алдында ерсінгенмен, одан
ажырай, қазақтың «мықтыменен күреспе. Мықтыменен күрессең
Жығылсаң да, жықсаң да жара түсер денеңе» деген мəтелі түсіп, «қызметі
де, өкілдігі де зор неме, ретін тауып сүріндірмесе не қылсын!» деген
қауіпте қайтқан еді. Онысын начальнигінен жасырған жоқ. Хрущевпен
əнеукүні ұрысып айрылған Гасфорттың көңіліндегі кірбің əлі тарап
болмаған, сондықтан шағым айтқан Шоқанға:
– Əй, оны қоя тұр! – деп қолын бір-ақ сілтеді. Сондағы сүйенгені – сарай
министрі князь Голицын. Патшаға ықпалы күшті дейтін ол тұрғанда,
Гасфорт сөзі тыңдаусыз қалады деп қыңбайды.
Шоқан Семейден əкелген хабарлардың көбіне көңілі көншіген Гасфорт,
бір ғана хабарды көңіліне кідік алды, ол, шекараның арғы бетіндегі монғол
араттарының қозғалысы, «қозғалыс» емес-ау көтерілісі.
Гасфорт көтеріліс атаулыға, əсіресе шаруалар көтерілісіне жаны түршіге
қарайтын кісі. Европалық шаруалар көтерілісінен де хабары бар ол,
орыстың крепостной шаруаларының көтерілісі не екенін жақсы біледі. Кіші
орыстар (малорусь) жерінде шыққан бірер зор көтерілісті өзінің де қанжоса ғып басқаны бар. Ал, егіні аз, малы көп деп санайтын Азияда, əсіресе
көшпелі монғолдарда, ең алдымен «шаруалар» аталатын қоғам жүйесі бар
деп, бола қалған күнде оларды көтеріле қояды деп ойламайтын.
Сол ойды Шоқанның хабары түсірді. Гасфортқа қажеті шекарадан арғы
монғолдар емес, одан бергі «бурят» аталатындар. Естуінше, «ұлы орыс»,
«кіші орыс», «ақ орыс» аталатындар өзара қандай жақын болса,
тағдырлары қандай тұтас болса, монғолдар мен буряттар да сондай. Əр
жүйелі орыстардың көп ғасырларға созылған шаруалар көтерілісі бір-біріне
ете ұқсас, бірі мен бірі айрылмастай сабақтасып жатады.
Сол сияқты монғол араттарының көтеріліс «сырқаты» Россия шегіндегі
тұқымдастарына, яғни буряттарға жұқса қайтпек?
Буряттар бұның емес, Шығыс Сібірдің генерал-губернаторына
бағынышты ел, сондықтан олардан келетін пəле, ең алдымен бұған емес,
Муравьев-Амурскийге тиеді. Бір жағынан Россия мемлекетінің де
тиыштығын көксейтін Гасфорт, Шоқан хабарын естігеннен кейін, беделді
саналып келе жатқан бақастасы – Муравьевқа кір келтіру мақсатымен,
«осылай да осылай» деп күтілетін қаупі туралы ойын сол кездің ішкі істер
министрі – князь Долгоруковке хабарлап, оны астыртын тексертуге өзінің
бейімділігін мəлімдеді.
Жауабы «əне, міне келер» деп Гасфорт асыққанмен, Долгоруков
асықпай, «астыртын кісі жіберуіңізге қарсылық жоқ» деген «немқұрайды»
хаты жаз ортасы ауа ғана жетті.
«Кімді жіберу керек?» деген сұраудың жауабын Гасфорт тез тапты:
«Əрине, Шоқанды!». Бұл ұсынысты Шоқан бірден қабылдады. Семейден
арғы Сібірді, оның халықтарын, əсіресе, Байқал көлінің төңірегіндегілердің
олардың ішінде саналы адамдарды, əсіресе, Доржи Банзаровты көру
Шоқаның зор арманының бірі еді.
Ол тез жүріп кетті. Бүкіл Сібір бір ғана əкімшілікке бағынатын кезде
1727 жылы орыс пен қытай мемлекеттерінің «кяхталық» аталатын сауда
шарты жасалған; сол шарт бойынша Россияның мойнына мінген, əлі
төленбеген бір борышты Қытай өкіметі, кейін екі əкімшілікке бөленген
Сібірдің бірде шығысынан, бірде батысынан даулап, Россияның жоғарғы
өкіметі арқылы екеуін де оқтан-тектен мазалай беретін, сол мазалау, биыл
да болып, Шоқан Шығыс Сібірге осы мəселені анықтап қайтуға жіберілді.
Темір жолы жоқ Сібірдің ол кездегі жылдам көлігі – ылау. Кейін темір
жол түскен жүйенің ен бойында, сол кезде жалғаса тұтасқан жəмшік.
Солардың бірінен біріне ауысқан Шоқан, аттар күйлі, жер құрғақ, жол
даңғыл шақта, Омбыдан бірнеше мың шақырым тұратын Үркітке (Иркутск)
жарты айда жетіп барды.
Өзі бірінші рет келіп тұрғанмен, Шоқанның Үркіт туралы оқығаны да,
естігені де көп еді. Омбыдан аттанар алдында соларын екшеп, қалта
книжкесіне қысқаша анықтама жазып алған. Осы анықтамада айтылған
сөздер! орыс жауынгерлері Үркіттің алғашқы іргесін 1661 жылы Үркіт
өзенінің Аңғараға құятын сағасына «Үркіт қыстауы» деген атпен орнатады.
Сол қалашық жылдан жыл үлкейе береді де, ақыры зорайып, 1803 жылдан
бастап бүкіл Сібірді билейтін генерал-губернаторлық сонда орнайды; ол
Россияның монғолдар жəне қытайлармен саясаттық, саудалық қарымқатынас жүргізетін орталығы болады.
Сібірге жыл сайын терең сұғынып, арғы шеті Камчатка мен Сахалинге
барып тоқтаған Россия өкіметі, игере бастаған жылдарынан-ақ, кең Сібірді
айдау, қамау өлкесіне айналдырады. Оған ең алдымен орыс-швед
соғысынан кейін қолға түскен шведтер жөнелтіледі. Содан кейін, «поляк
литва көтерілісшілері», «декабристер», «петрошевшілдер» тағы сондай
«қарғалғандар» лек-легімен жөнелтіледі де отырады. Басы Қазан
қаласындағы лагерьден шығатын бұл ұзақ «кеш», жолшыбайғы қалаларда
азды-көпті кідіріп, соңғы көлік ағытатын қаласы – Үркіт болады. Оның
ащы дəмінен Сібірге айдалатын қылмыстылардың татпай кеткендері жоқ.
Сондықтан жалпы Сібірді Россияның «кең абақтысы» деп атайтындар,
Шығыс Сібірді сол абақтының тұйық өңіріне, Үркітті темір қақпасына
санайды.
Осының бəрін жазба жəне ауызша материалдардан жақсы білетін
Шоқан, сол абақтыны көруге құмар еді. Міне, соның сəті енді ғана түсті.
Сырт көрінісінде Үркіттің Омбыға ұқсастығы да, өзгешелігі де бар екен.
Ұқсастығы: Омбы осы есімді өзеннің Ертіске құяр тұсындағы тау тəрізді
биік дөңнің қыратына орнап, етегін күнгей жақтағы кең ойпатқа жайып
жіберген, Үркіт те сондай, оның да теріскей жағы Саян тауының аласарып
жеткен жотасына асыла, етек жағы Үркіт өзенінің Аңғараға құятын
сағасына жайыла орнаған екен. Айырмасы: Омбыны сол есімді өзен ғана
қақ жарып, Ертіс күнгей-батысын орап қана өтеді. Үркітті Аңғара қақ
жарып ағады екен. Бұның да жалпақтығы мен екпінділігі Ертіске
таласарлық. Қала көлемі Омбыдан кең сияқты.
Шоқанның ойы атының басын қолында адресі бар Банзаровтың пəтеріне
тіреп, қаланы содан кейін аралау, жабдықтарын содан кейін бітіру еді. Үй
адресін ол тез тапты. Сібірлік қалаларға тəуелді, асты күйдірген кірпіштен,
үсті қарағай бөренелерінен құралған, аумағы да, қорасы да кең, ұсқыны
салтанатты екі қабат үй екен. Бірақ іздегені үйінде болмай шықты. Ол
əлдеқайда жолаушылап кеткен.
Енді қайда түсуді білмей аңырған Шоқанға, əлдекім, осы қалада
мейманхана міндетін атқаратын атам заманнан «ақ үй» аталып келе жатқан
жұртқа түсуді етінді. Үркіттегі аз ғана ескі үйдің бірінен саналатын бұл
үйді
мазақтаушылар,
Солтүстік
Америка
құрама
штатының
Вашингтондағы «ақ үй» аталатын өкімет астанасына балап, Үркіттің «ақ
үйін» «Россия тұтқындарының астанасы» деген лақап таратып жіберген.
Соны білетін Шоқан, «ақ үйге» барса, кірпіштері жеміріліп, қарайған
бөренелері көрінеу көзге шіріп, құлағысы келгендей бір жағына қарай
қисая қыңырайып тұрған, арық түйедей арбиған бірдеме. Оған түсуге
көңілі соқпаған Шоқан, «тағы қайда орын бар?» деп сұрастырса, «бүкір
үйде» (горбатый дом) болуы мүмкін дегенді айтты біреулер. Оған барса,
өзен жағасына бүкшие орнаған, тəп-тəуір қарағай үй екен. Үркітте бұндай
үй барын да Шоқанның құлағы шалған. Естуінше, «ақ үй» де, «бүкір үй» де
генерал-губернаторлықтың қарамағында, оларға құрметті қонақтар
орналасады.
Шоқан кіріп көрсе, «бүкір үйдің» ішкі бөлмелері де жинақы екен.
Документтерін көрген комендант, Шоқанның түсуіне ұлықсат беріп, тəуір
бөлмелерінің біріне орналастырды.
Ол күні тыныққан Шоқан, ертеңіне генерал-губернатордың кеңсесіне
барды. Оның бағына қарай, Шығыс Сібірдің бас əкімі Муравьев-Амурский
граф қызметінде екен. Гасфорттан келген қонақты кім болса да тез
қабылдамай, көпке дейін тұрқын созып əуре қылатын еді. Амурский
өйтпеді, адъютанты арқылы аты-жөнің қызмет бабын естіген Шоқанды
ілезде қабылдады.
«Түлкінің жүгірісін қыран байқар»дегендей, ол екеуі бір-бірінің əужайын алғашқы кездескеннен-ақ байқап қалды. Графтың байқауынша,
осынау жігіт жас та болса ақыл-ойдың түйіні сияқты адам. Бағалауынша,
«бұл – Банзаров номер 2». Араларындағы айырма, – Банзаров көп сөйлеуді
жақсы көретін шапшаңбай, ал, мынау, өзі аз сөйлеп, көп тыңдайтын
сабырлы; Банзаровтың қылық-мінездерінде торығу, шаршау, жасқану