Аққан жұлдыз - 33

шала үйреніп, жазу-сызуға шорқақ болатын. Қыз баланы ол оқытпақ түгіл,
маңайына да жолатқан емес. Оның ойынша – əйел де бір, шайтан да бір.
Екеуі де адамды аздырушылар. Басында бұл елге садақа сұрап келген
Ғалиакбар, сіңісіп алғаннан кейін мінез шығарып, кім көрінгенмен ұрсыса
беретін жəне тілі удай ащы болып, балағаттаған адамын шаяннан кем
шақпайтын.
Сондай молдадан Шыңғыс та, ел де қалай құтылудың амалын таба
алмай жүргенде Науан келе қалды. Ел екеуін салыстырып қараса Науан –
теңіз де, Ғалиакбар – шұқанақ. Сондықтан, Шыңғыс имамдықты да
мүдəрристікті де Науанға беріп, Ғалиакбарды азаншылық пен қайыр-садақа
алу ісіне ғана қалдырды. Оның көнбеуге ылажы жоқ. Бірақ, сырттай көне
кеткен сияқтанды да, іштей Науанға «əй, бəлем, сені ме?!» деген кекке
бөленді.
Науан «Коклан медресесінің үлгісімен «хан медресесінде», ұлдармен
қатар қыздарды да оқытуға ниет етті. Ұлдарға сабақты өзі бермек,
қыздарды Көкешіне4 оқыттырмақ.
Ұлдан оқушылар көп жиналды. Бəрін ала берсе медресеге сыймайтын.
Сондықтан, қалаулы адамдардың, балаларын таңдауға тура келді. Ал,
қыздар ше?
Қыз баланы «жат жұрттық» санайтын, «байтал шауып бəйге алмайды»
деп менсінбейтін қазақтан қызын сабаққа беруге көнген жалғыз – Шыңғыс
қана. Оның сабаққа беруге – Рақия. «Ата даңқымен – қыз, мата даңқымен –
боз өтеді» дегенмен, «мына түр, мына мінезіне қарағанда, осы қызымды
ешкім алмай қоймаса не қылсын!» деп қауіптенетін-ді Шыңғыс.
Қызғылықты қыздарға, əсіресе атақты адамдардың қызына бесігінен бастап
құда түскендер толып жатыр. Рақия онға келіп қалды. Бұндай жасында
біреуге атастырмайтын қыз қазақ аулында болмайды. Рақияға ешкімнің де
өйтпеуі жақсы ырым емес.
Осындай уайымда жүрген Шыңғыс, Науанның:
– Қызды сабаққа беруге сіз жетекші болыңыз, сұлтан! Өзгелер сізден
үлгі алады,– деген сөзіне, «оқу – жарым естіні бүтін есті етеді, бүтін естіні
данышпан етеді» дегенге сенетін Шыңғыс тіл қайырмастан көне кетті.
Зейнеп те сондай ойда еді.
Бұл мəселеде ойлары қабысқан əке мен шеше, Рақияны Көкештен
оқытайын десе, жападан-жалғыз көнер емес. Ендеше, оның қасына
Айжанды отырғызу керек.
Бұған да Рақия əрең көнді.
Бірақ ол оқып жарытпады. Ішінде арабтың «əліп-биі» бар «Иманшарт»
аталатын жұқа кітапша, көп болса, бір жұма ұстауына жетеді. Одан əрі
түтесі шығып, шеттері жымырылады да, беттерін кір басып, тұтынуға
жарамай қалады. Қолға оңайлықпен түспейтін бұл кітапша іске алғысыз
болған шақта, жазуға шебер Науан мен Көкеш, бір тарақ қағазға «əліпбиді» жазады да, шыбықтың жарған басына қыстырып береді. Ол, тіпті де
ұзаққа бармайды, сөйтіп, қыстырма «əліп-билер» тез ауыса береді. Сондай
қыстырманы Көкеш ұғындырмақ болып қаншама тырысқанмен, Рақияға
жұма түгіл, ай түгіл жыл тəулігінде де ұқтыра алмай шаршады.
Ал, Айжан ше?
Бетіне кір жұқтырмай, қағаздарын сындырмай таза ұстаған ол, бір айдың
шамасында «Иманшарттың» «əліпбиі» түгіл, ішіне сыйған бар сөзін түгел
жаттап алды. Бір жылдың мөлшерінде Айжан «Əптиектен» өтіп, «түрікше»
аталатын кітаптардың қолға түскендерін түгел тауысты.
Айжанның зеректігіне қызыққан Көкеш, араб пен иран тілдерінде
жазылған кітаптармен таныстыра бастады. Бұл тілдердің сарфын
(грамматика), нахун (синтаксис), мантиғын (логика) өтіп, одан əрі дін
философиясын талқылайтын «ғақа-идке», басқа діндермен талас
мəселелерді шешуге тырысатын «фиқһиға» бару керек.
Араб тілінің ол кездегі сарфын «Шарх-Ғабдолла» дейді. Бұл, Ғабдолла
есімді кісінің араб тілінде жазып, əр беттің төңірегіне фарсы тілінде
түсініктер (комментария) берген еңбегі. Аталған екі тілді білмейтін кісіге
«Шарх-Ғабдолланы» меңгеру өте қиын. Бірақ, бұл кітапты Айжанға
ұқтыру, Көкешке ауырлыққа түскен жоқ. Оның аржағында, жаңағы əдіспен
жазылған «Молла Жəлил» (наху). Сабаққа отырудың үшінші жылында
Айжан бұл кітаптарды игеріп қалды. Ол Көкешпен араб жəне фарсы
тілдерінде еркін сөйлесе бастады.
Көкеш зерек шəкіртін өз бағытына түсіруге тырысып, араб пен Иран
поэзияларының шеберлері жасаған көркем шығармалармен таныстыруға
кірісті. Сонда байқағаны, өзі сияқты, бұл қыз да ғашықтық бəйіттері мен
қиссаларын ықласын сала оқиды, кей жырға əсерленген шақта нақ өзі
тəрізденіп, көзіне жас алады!..
Көкештің даусы əдемі еді. Өз мекеніндегі дос қыздарының мəжілісінде
жырлайтын оны, құрбылары «Бұхара бұлбұлы» деп атайтын. Өзбектің
талай тамаша əндерін құйқылжыта айтқанда, құрышы қанбайтын құлақ
болмайтын.
Науан да үнді жігіт еді. Екеуі қосылып əн айтуды Бұхарадағы баубақшаларда жасырын жолығатын сəттерінен бастаған. Науаннан ол қазақ
əндерін үйренген де, Көкеш оған өзбек əндерін үйреткен. Бірге сайраған екі
бұлбұлдың алғаш, бау-бақшада қорғалай, құмыға шыққан үндері, қазақтың
кең даласына шыққаннан кейін, жетер мөлшеріне дейін биіктеген.
Жолшыбайға құмайтты, шелді кең даланы кезетін ұзақ жолды олар қосыла
айтқан əндерімен қысқартқан...
Сырымбет саласындағы елге келгеннен кейін де олар қосыла айтатын
əндерін доғарған жоқ. Бұхара сияқты қызығы көп шəһардан аз ғана үйлі
хан аулына келген Көкештің іші кейде қатты пысып кетеді. Сондай
шақтарда көз жасы ағыл-тегіл болатын. Ғашығының көңілін аулау үшін,
Науан салт атпен қасына ертеді де, күзді, көктемді шақтарда айнала
қоршаған қарағайлы қалың орманды, төбеден төніп тұрған айыр өркешті
Сырымбет тауының салаларын кезіп, немесе, айналасы ат шаптырым
«Қылы» келіп жағалап кетеді. Орда ауылдың жаз шығар жайлауы – Ұлытау,
Кішітау жақ беттегі белесті жалпақ далаға, сол маңдағы «Қалмақкөл»,
«Салқынкөл» одан əрірек – «Құлаайғыр» өзені. Науан ол өлкелерді де
Көкешке салт атпен түгелге жақын аралатты. Оны да місе тұтпай, жаз
ортасында шəкірттер үйді-үйіне тараған шақта Көкшетауға ортақ: Айыртау,
Имантау, Сандықтау, екі Жыланды, Зеренді, Ақан, Бурабай тауларының да
көбін көрсетті. Бұл таулардың төңірегінде, о шеті мен бұ шетіне көз
жетпейтің түбі терең, асты қайраң көлдер көп. Науан көргенде Көкешке
оларды да аралатты. Екеуінің сондағы серіктері жекелеп, я қосылып
айтатын қазақ пен өзбектің əндері...
Көкештің байқауынша, Айжан əнші қыз. Дін сабағында құранды əндетіп
оқуды «мақам» дейді. Бұхара сияқты үлкен қалалардың мешітінде, намазға
жиналған көптің алдында, мақамдап аят оқу, опералық театрлар
сахнасында ария айту сияқты өнер. Европаның əнші артистеріндей, Ислам
дүниесінде де атаққа шыққан талай мақамшылар болған.
Көкеш Айжанның əнші боларын əуелі құран оқыған мақамынан сынады.
Оның да даусы күмістей сыңғырлайды. Бұл даусына қызыққан Көкеш,
ауылда əндетуге қымсынатын Айжанды не орман ішіне, тау саласына,
белесті жыраққа алып кетеді де мақамдар мен əндерге жаттықтырады.
Көкеш Айжанның зеректігі мен үнділігіне ғана қызықпайды, түртұлғасына да қызығады. Өзін өзбек кескіндінің сұлуына санайтын ол,
Айжанды қазақ кескіндінің қас сұлуы көреді. Бұхара мен Көкшетау арасын
мекендеген мыңдаған қазақ ауылдарына соққан ол, талай сұлуларды көре
жүре, нақ бұған теңдесерін кездестірген емес. Сонысына қарап, «егер мен
еркек болсам осыны ғана таңдар едім» дейді ол ішінен. Бұл ойын сүйікті
ері Науаннан жасырмайды. Көкештің көңілін жықпайтын Науан, «мен де
сөйтер едім» дей алмайды.
– Бірақ, амал нешік – деп күрсінеді Көкеш, – қазақ арасында аз
болғаныммен, əдет-ғұрпымен танысып та үлгердім. Қазақта:
«Бір жаман мал бердім деп алып кетті,
Жылқы екен қыздың байы, сығыр ойбай!»
деген өлең бекер айтылмаған. Қалың малын төлесе, қазақ қызын шал да,
кемтар да ала беретінін көріп жүрміз. Əсіресе, кедейдің қыздарын!.. Теңіне
тиетін қыз кемде-кем. Айжан бейшара да солардың біріндей қор болып кете
барады да!
Бұл қорлықтан Айжанды қалай құтқарудың ебін, Науан мен Көкеш
қалай ойласа да таба алмайды. Тек, Көкеш қана алыстағы бір үміттің
ұшқынын жылтыратқандай болады. Ел əйелдерінің салтымен Шыңғысты
«сұлтан» деп атайтын ол:
– Осы сұлтанның, – дейді, Науанмен оңаша сырласқанда, – Омбыда
оқып жүрген баласы бар деседі ғой?
– Бар дейді, аты – Шоқан дейді.
– Сыртқы жұрт оны əдемі жігіт, оқымысты жігіт дейді.
– Мен де солай деп естідім, – дейді Науан əйелінің көмекейінен келе
жатқан бір сырдың лебін аңғарғандай елеңдеп. – Оны неге айтып отырсың?
– Соның жұбайына Айжан лайық сияқты.
– Айтпайтын сөзді айттың ғой, Көкеш...
– Неге?
– Ол ханның баласы – ақсүйек, бұл жалшының қызы – қарасүйек...
– Бола берсін. Көңілдері қосылса, қай сүйек екені неге керек? Егер ол
ақылды жігіт болса, бұл қызға көзі түссе-ақ құмартады...
– Мүмкін. Бірақ, сонда да үйлене алмайды!
– Неге?
– Ең алдымен, Шоқанның əкесі мен шешесі көнбейді...
– Мейлі, көнбесе!.. Біз қарадық па, менің əке-шешемнің көнген,
көнбегеніне?
– Бізді қорқыныштан қазақтың кең даласы құтқарды. Олар қайда
барады, жауларынан қашқанда?
– «Орысшыл» деседі ғой, сол жігітті? Орыстың да жері кең дейді ғой?
– О да бар екен-ау! – дейді бұл сөз көкейіне қона қалған Науан. – Бірақ,
ол кəпір арасы ғой!
– Бола берсін. Қорлықта өлгеннен, шоқынып кеткен жақсы!
– Астапыралда!....
– Айжанның болашақ тағдыры туралы олар осылайша толғанып жүрген
шақта, ойда жоқ кесір кездесе кетті. Сырымбеттің күнгей жағында, отыз
шақырымдай жерде «Иман» аталатын тау болатын, соның етегіне он
тоғызыншы ғасырдың басында «Иман» аталатын татар селосы орнап,
тұрғындары казачествоға жазылған да, қазақ-орыстар даражасында патша
өкіметінің осы маңдағы күзеті болумен қатар, қазақ арасында қандай
наразылықтар барын полиция басқармасына астыртын хабарлап тұратын,
татарша аты – Салах, орысша аты – Сергей Яманкин урядник басқаратын.
Шыңғыс ауылындағы Ғалиакбар молда, «атам заманнан» тыңшылық
қызметін атқарып, тұрған жеріндегі тышқанның қыбырлағанына дейін
Яманкинге жеткізе беретін.
«Орнымда тартып алды» деп өшіккен Науанның із-өкшесіне Ғалиакбар
жарық алып түсті де, қымс еткенін қағазға тізіп Яманкинге мəлімдеді де
тұрды. Бұл мəліметтерден «кəпірге қарсылықтың» иісі көңірси бастаған
соң, Яманкин Ғалиакбарға арнаулы тапсырмалар беріп, «Науан жүреді»
дейтін жолдың тораптарын қазыңқырай, тереңдете бастады. Содан келіп
шыққаны: Науан христиан дүниесіне дұшпан, ол қазақ арасына ислам
идеясын таратады, қазаққа түрік сұлтандарын жақсы көрсеткісі келеді,
сайып келгенде ол барып тұрған пан-исламшыл-пан-түрікшіл адам.
Яманкин бұл мəліметтердің қорытындысын жоғары қарай хабарлады да,
ақыры, Россияның ішкі істер министрі – генерал-адъютант Перовскийден
Науанды Сырымбеттен Көкшетау қаласына көшіруге, онда полицияның
қатты бақылауында ұстауға бұйрық келді. Яманкин сол бұйрықты орындап,
бір кеште он шақты қарулы солдатпен сау ете түсті де, Науан мен Көкешті
əй-түйсіз кешірді де əкетті. Неге екенін жазықсыздар да, ел де білген жоқ.
Шыңғыстың кейінірек естігені – «патшаға зиянды адам». Одан арғысының
керегі жоқ, зəресі ұшып қорқуына сол сөз де жетеді.
Бұл таяқтың ауыр соққысы ең қатты батқан адам – Айжан. Ол не болып
не қойғанын білмей де қалды. Бірін айындай, бірін күніндей көріп жүрген
екі жарық сəулесі жалп етіп, ойда жоқта сөнді де қалды; оның аспанын
қалың бұлтты қап-қара түн жапты! Арты неге соғарына ойы да, ақылы да
жетпейді.
Ұстаздары кете, Айжанның тұрмысында Рақияға байланысты тағы бір
жаңалық басталды.
Оқуға, шаруа жабдықтарына шорқақ Рақия, кішкене күнінен ыржаңқылжаңға əуес болатын. Еркек-шора кезінде, өзін бейпіл еркек баладай
ұстайтын ол қызша киінгенде де сол дағдысынан арылмай, кім көрінгенмен
жарбаңдап ойнай беретің қандай сөзді айтқысы келсе де тартынбайтын,
өрескелдігін тастамайтын. Сонда Зейнеп байқаса, қызы енді, жалпы балаша
емес, ер балалармен, кейде бозбалалармен қызша қалжыңдасатын түрі бар.
Еркіне жіберсе, бетімен кетуге де бейім.
Көкеш бар кезде, сабақты сылтау ғып, Зейнеп оны күндізгі кездерде
көгендеген көбдіктей тырп еткізбей қоятын еді, сабақтан босай өзі
бақылап, аяғын қия бастырмайтын еді. Енді сабақтан құтылғанда қалай ие
болмақ?!
Осы жайды ойланған Зейнеп, қызын тырп еткізбейтін берік «құлып»
тапты, ол – Шыңғыстың бірге туған ағасы Мəмке батырдың үйі. Уəлі
ханның он төрт ұлының бірі – Мəмке өзге туыстарынан бөлініп, Кенесары
қолына қосылған да, патша əскерімен соғыста жүріп, жас жігіт шағында
оққа ұшқан. Оның əйелі – Бүбі жиырма бір жасында жесір қалған. Уəлі
тұқымдары «ендігі Абылайымыз осы болады» деп жүргенде, мезгілсіз қаза
тапқан Мəмкені, басы – тоқал шешесі Айғаным болып, бұл атаның барлық
əйелдері жыл тəулігі жоқтаған. Ерінен жиырма бір жаста жесір қалған
сымбатты, сұлу Бүбіге əменгерлік заңымен кейбір төрелер үйленбек
болғанда, «батырдың аруақты төсегін басқаға бастырмаймын» деп, Бүбі
көнбеген.
Бүбі Айғаныммен төркіндес, əлдене оқымысты қожаның мұсылманша
сауаты бар қызы екен. Аруақ сыйлап ерге тимеген Бүбі намазын, оразасын
қаза қылмаған, шақырмаған үйлерге бас сұқпаған, шақырған үйлердің де
елеулілеріне ғана барған, бос уақытын тісі батарлық кітаптарға қараумен
өткерген. Сондықтан Мəмкені сыйлайтын жұрт оны да сыйлап, үлкендері
«əулие келін» деп, кішілері «əулие апа» деп ерекше қадір тұтқан. Бала
күнінен мінезі салмақты Бүбі, жесір қала тіпті салмақтанып, Зейнеп сияқты
сырлас, сыйлас абысын-ажындары болмаса, үйіне еркектер түгіл, əйелдерді
де кіргізбеген.
Зейнеп Рақия мен Айжанды осы Бүбінің қолына берді. Рақияны берген
себебі жоғарыда айтылды. Айжанды қоса беретін себебі: Рақияға күтуші
болсын дегендік қана емес; қыз болып қылтия бастағаннан кейін оған
ауылдың, қыз құмарлары, əсіресе Шыңғыстың ересек болып қалған баласы
Жақып маза бермейтін болды. Олардың бəрінен қалай қорғамақ?
Сондықтан Зейнеп оны да Бүбінің қолына қамағысы келді.
Қолына берген қыздарды «əулие апай» қақпанға түскен түлкідей етіп-ақ
ұстады. Айжан тəртіптен таймайтын кісі. Еркінсіп өскен Рақия бастапқы
күндері бұлталақтайын деп еді, күші көп, қолы қарулы Бүбі:
– Былай көндірейін сені! – деп, біраз мелжемдеп алды. «Аюға намаз
үйреткен таяқ» дегендей, соққы батқан Рақия, Бүбінің бұйрығынан бас
тартуды қойды. «Күнін өткізуге ермек болсын» деп Бүбі оның қолына ине
беріп іске отырғызды....
Айжанды Малтабарға беру ойы Шыңғысқа осы кезде туды.
ҚҰПИЯ ҚҰДАЛЫҚ
Енді Шыңғыс Омбыға жұмсаған жолаушылар жайына оралайық.
Шоқанның туған үйіне келу ризашылығын алған Жарылғамыс пен Шөбек
Қызылжардағы Малтабарға coғуға ниет еткенін жоғарыда айтқамыз. Салт
жүретін ұзақ жолдың бойында, мінген жорғаларын ара-тұра ғана көсілтіп,
жерді ұтып алулары болмаса, олар көбінесе бүлкіл аяңмен ғана отырады да,
ішті пыстыратын ұзақ жолды, қызғылықты кеңестермен қысқартады.
Қастарында оншақты жолдас-жоралары бар. Қос ағалары оларға кейде,
«аттарыңның басын ірке жүріңдер!» деп қатарласып қалады да, оңаша
сөйлескілері келгенде, «озыңқырап кетіңдер!» деп араларын алшақтатады,
құпиялары біте, жалбағайларын бұлғап жақындатады.
Жарылғамыс бір сəтте сөйтті де, Шөбектен басқа серіктерін алға қарай
оздырды. Неге екенін білмеген Шөбектің көңіліне қауіп кіре бастады. Ол
екеуі түйдей құрдас еді. Қара өңді Жарылғамыс алпамсадай денелі, қарулы
адам, ал ІІІөбек сарғылт өңді, жуантық семіз, тапалтақ денелі, қарусыз
адам. О заман да бұ заман, қазақ құрдастарының қолмен де, тілмен де
қатты ойнайтын əдеті бары мəлім. Қол жағына келсе Жарылғамыс жеңеді
де, тіл жағына келсе Шөбек жеңеді. Тілден жеңе алмайтын Жарылғамыс
Шебекті алып-ұрып астына умаштай басады да, білгенін істеп, «өлдім,
талдым» дегенде əрең босатады. Сондықтан, Шөбек арашалар біреулердің
қасында болмаса, Жарылғамысқа тілін түйремейді. Жарылғамыс жеке
жерде əзілдескенді, Шөбек көпшілік бар жерде əзілдескенді жақсы көреді.
Ол Жарылғамысты «Қара аю» дейді, Жарылғамыс оны «Сары шаян» дейді.
Омбыдан Қызылжарға беттеп келе жатқан жолда да, іштері пысқан олар
біраз қақтығысып келе жатқан. Екеуінің құрдас екенін білетін жолдастары
олардың тіл, я қол батырып ойнауларына көбіне араласпай, тек,
Жарылғамыс умаштаған Шөбек «өлдім!» деп айқайлағанда ғана айырып
алатын. Бірде Жарылғамыс Шөбекті атынан жұлып ап, жерге тастап кеткен
де, серіктеріне «бармаңдар!» деп бұйырып, бірталай жер жаяу жүргізген.
Жарылғамыс жолдастарын соңғы рет оздырып жібергенде «сөйте ме?!»
деп қауіптенген Шөбек:
– Арттарыңа алаңдай шабыңдар! – деп қалды, тебіне, шоқыта жөнелген
жолдастарына.
– Неге? – деді, қатар келе жатқан Жарылғамыс.
– Кім біледі, сен кəпір аюдай арбаңдап, тағы да бас саларсың!
– Қорықсаң сен де жөнел, шаңдарын қаба!
– Қумаймысың сен? Атың ағынды, жетпеймісің? Жетсең ғой, «қаштың»
деп қолыңды батыра түсесің? «Қашқан жауға қатын ер», одан да, не көрсем
де қашпай көрейін.
Жарылғамыс «ə, солай ма?!» деп, масаттанғандай бір күрілдеп қойды да:
– Əзіл-оспақтан басқа да кеңесім бар еді, – деді.
– Ие, қандай? – деді Шөбек елеңдеп.
– Осы біз ғой, Қызылжардағы Малтабарға келе жатырмыз?
– Ие, келе жатырмыз. Оны неге сұрадың?
– Жас иіске құмар Малтабардың, біз атайтын қызға құлай кетуі сөзсіз.
– Менімше де. Əсіресе қыздың сұлулығын сипаттай алсақ.
– Тіліміз жеткенше баяндап бағармыз. Жетпегенін көргенде білер.
– Жеткізе алайық, жеткізе алмайық, «сұлу» деген сөзді құлағы шалған
соң, əрі «балапан жас қыз» деген соң, Малтабар көруге, əрине, құмартады.
– Мен естіген қыз болса, «көрді» дегенде, «қызықты» дей бер.
– Маған сонысы керек. Ал, Малтабар қызыға қалды дейін, сонда сол
қызды ала ма?
– Неге алмайды? Кім бөгет болады?
– Шоқан! – деді Жарылғамыс адырақ үлкен көзін Шөбекке алайта қарап.
– Қайдағы Шоқан?
– Кəдімгі Шыңғыстың.
– Ол неге бөгет болады?
– Арғы шешімін саған қалдырып, мен көрген-білгенімді айтайын.
– Ие?!
– Омбыға төрт-бес қонғанда, менен Шоқан сол қыздың жайын бір емес,
бірнеше рет сұрады.
– Не деп?
– Əуелі «сондай қыз бар екенін білесің бе?» «Қаршадайынан жетім
қалған бейбақ еді» деп, оқуға аттанарда Əяапаға (шешесі – Зейнепті ол да
солай атайтын) «өз қызыңдай күт деп тапсырып едім, күтімі тəуір ме?»
дегені бар. Мен «тəуір деп естідім» деген соң, «ордаға бір үлкен жолда
келіп, содан оқып жүр дейді, өзі зерек дейді деген сөз рас па?» деді. Мен
болған істен тана алмай қап, «рас еді, бірақ ол молда өкіметке жақпай,
ауылдан Көкшетау қаласына қуылды» деп ағымнан жарылдым. Сөйтіп, қыз
жайында Шоқаннан мені майлы шектей айналдырғаны!..
– Неліктен өйтті екен?! – деді, Жарылғамыс айтқан сөздердің байыбына
əлі байыбына бара қоймаған Шөбек.
– Қайдам? деді ішкі пікірін тез аша қойғысы келмеген Жарылғамыс.
– Сонда да?
– Хан тұқымына менен гөрі сен сырласырақсың, əрі іргең айырылмаған
қоңсысың, мəн-жайын көбірек білесің, неге жорысаң да сен жоры!..
– Не деп жоримын? Хан тұқымының не барып тұрған қатал қара жүрек,
не үлбіреген аямпаз ақ жүрек бола қалатын əдеті бар. Бұның да ақ жүрек
болғысы келгені шығар...
– Жо-жоқ, – деді Жарылғамыс Шөбектің сөзін бөліп – жəй ақ жүректік
ғана емес сияқты бұл...
– Енді не дейсің?
– Шоқанда сол қызға құмарлық бар ма деп қалдым.
Шөбек қарқылдап күліп жіберді.
– Неге күлесің?
– Бой жеткелі көрмеген қызға қалай құмартады?
– Сөз əлпетіне қарағанда, осы қыздың сымбаттылығы мен сұлулығына
Шоқанның құлағы қанған сияқты. Мен естігенім болмаса көргенім жоқ еді,
сол қыз расында да айта қалғандай ма?
– Мен көрмей жүріп, бір сəтте тасадан көз тігіп ем, шынында да
адамзаттың періштесі екен! Қатын құмар Малтабарға Шыңғыстың сол
қызды көлденең тартпақ болып жүруі де содан ғой деймін...
– Мен де солай ойлаймын. Бірақ, Шоқан Малтабардың қолын жеткізсе!
– Ойнап келе жатыр екен десем, шындап келе жатыр екенсің ғой, тəйірі,
– деді Шөбек, кейіген кескінмен. – Қызыққанмен, Шоқан соған үйленер
деймісің? Əйелқұмарлық хан əулетінің ата дағдысы. Құмарта қалған күнде
де, «күйек астыдан» əрі бармайды. Малтабарға қалғаны да қанағат.
– Əй, білмеймін,– деді Жарылғамыс басын шайқап,– қорқам мен!..
Жарылғамыс жобалаумен қорықса, негізінде «қорқарлық» та жəй бар
еді. Кадет корпусына түскелі, Шоқанның өз туыстарынан ешкім
қатынаспағанмен, аналық жүрегі елжіреп Зейнеп жыл сайын көктемде бір,
күз де бір Абаны жəне қасына қосқан біреулерді Омбыға жұмсап, Шоқанға
сыбаға жіберіп алатын. Сонда Шоқан, туған жерінің өзге тіршілігімен
қабат, Айжан жайын да сұрастырып қоятын. Төрелердің төсек қамын ойлап
жүретін Аба, өсіп келе жатқан Айжанды өлердей мақтайтын, сондағы ойы –
Шоқанды əйел құмарлық жағынан тұқымына тартады деп санайтын ол
Айжанның сымбаттылығы мен сұлулығын құлағына құю арқылы «безіп
жүр» деген үйіне тартудың бір амалы болатын. Сондықтан, Шоқанға
жолыққан сайын Айжанды мақтай беретің оған гүлі ашылмаған кезде
қауыштыру мақсатымен, маңына басқаны жолатпай, қызғыштай қорғайтын.
– Ал, Шоқан ше?
Корпуста оқып жүрген күндерінде, оның арабша оқытушысы
Костылецкиймен жақын болғаның сол арқылы арабтың тілінен,
əдебиетінен мəліметтер алғанын білеміз. Сонда, Шоқанның ерекше
қызығатыны – ғашықтық жыр» лары болушы еді. Бұл тақырыпта жазылған
Европа поэзиясымен таныстығы бар Шоқан, араб жырларында оларға
ұқсамайтын өзгешелік табатын. Мысалы, араб жігіттері сұлу қыздарды
өңінде емес, түсінде көріп ғашық болады да, соны іздеп азап шегеді, не
(мысалы, Қасым патшаның, баласы – Сейфүлмəлік) адам емес, пері қызына
ғашық болады (Əміре), немесе тумай жатып ғашық болады «ЛəйліМəжнүндегі» Ғабдүули, тағы тағылар. Солардың көбі іздеу жолындағы
азаппен өледі. Мұратына жете алмаған кейбіреулері «ғашқи Илаһи»
жолына, яғни, софылардың қолы жетпейтін құдайға құмартуы сияқты, «тəн
емес, жан ғашықтығына» айналады.
Біздің Шоқан Абаның Айжан жайлы əңгімесін ести-ести, оны көруге
қатты құмартып алды. Шақыра келген Жарылғамыс Шөбекке «барам» деп
уəде беруіне үлкен себептің бірі осы еді. Бірақ бұнысы ғашықтыққа
айналады деген ой Шоқанда жоқ.
Үйлену ойы оның басына əлі кірген жоқ. Оның ойы – Гасфорт
кеңсесінде төрт-бес жыл қызмет істеп, содан кейін Петербургке бармақ та
«жоғарғы» аталатын оқулардың біреуін бітірмек. Содан кейін саяхат
жолына түсіп, аяғы жетер жерлердің бəрін əсіресе Азия мен Африканы
араламақ, содан кейін, еңбектерін оқыған атақты саяхатшылар: Венециялық
Марко Поло, Фламандық Рубруквиюсь, қытайлық Юань Цзянь, араб – ƏлИдриси, ағылшын – Кук, қазақ – Мұхаммед Хайдар - Дулати, француз –
Абель Peмьюзе, орыс – Иакин Бичурин, Фин – Кастрен тағы басқалардың
үлгілерімен ғылымдық еңбектер жазбақ. Осы белестерге шығып болмай,
үйлену ойы жоқ.
Шыңғыстың ойы Шоқанды Кадет корпусын аяқтай салысымен
үйлендіру. Бірақ, кімге?
Құсмұрында
аға
сұлтан
болып
тұрған
шағында,
ол
көршілес
орынборлық аға сұлтан Ахмет Жантуриннің бесіктегі қызына құда түсіп
қойған. Ол соңғы бірер жылда «балам ер жетті, Шоқан оқуын бітіре алып
кетсін, əйтпесе басын босатсын» деп хабар үстіне хабар айтуда. Көкшетау
дуанына аға сұлтан болғаннан кейін, онымен сүйектес болғысы келгендер
де əр рудан біріндеп емес, бірнешеулеп табылды. Солардан Шыңғыстың
əзірге уəде бергені–Ұлытау төңірегін мекендейтін бес болыс Бағаналы
руының бірінші шонжары – Сандыбайдың Ердені. Ерден Бағаналыға ғана
емес, маңайдағы өзге руларға да беделді адам. Оның үстіне қазақ
даласының Қоқан хандығы жақ шетінде отырғандықтан, орыс өкіметін
«Қоқанға бағынам» деп, Қоқан ханын «Россияға бағынам» деп қорқытып,
шынында біреуіне де бағынбай. Ұлытау төңірегіне өзі «қарадан хан болып»
жүрген кісі. Соның үстіне «батыр Ерден» аталған жауынгер адам. Шыңғыс
оны қорқып сыйлайды да, тату көршісі болғысы келеді. Құда болу себебі
содан. Естуінше оның қызы бой жетіп қалған, өзі бəйбішеге лайық семіздеу
жалқын сары қыз дейді. Ерден де былтырдан бері Шыңғысты мазалап,
«құдай қаласа, тойды алдағы жазда жасармыз» дейді. «Дəм білер,
көрерміз» дейді Шыңғыс.
Олай дейтіні: былтырдан бері құлағын жаңа бір жел қағуда: Омбының
соғыс губернаторы Карл Карлович Гутковскийдің үлкен чиндегі жалғыз
ағасы болады. Оның əйелі Гасфорттың қарындасынан туған жиені болады,
ағасы ер« терек өледі де, Гутковский бала жаста жетім қалған жалғыз қызы
– Катеринаны асырап, өз баласы ғып алады. Осы қыз, Шоқан Кадет
корпусында оқып жүрген шақта онымен дос болады да, Омбы гимназиясын
Шоқаннан бірер жыл бұрын тамамдап, Петербордағы ақсүйек қыздардың
институтына түседі.
– Бала күнінен достасқан қыз бен Шоқанның арасынан,– деседі
білетіндер,– қарым-қатынас үзілмепті, олар бір-біріне ғашық дейді.
Гасфорт пен Гутковский Шоқанды күйеу болар деген үмітпен қолдайды
дейді.
Шыңғысқа ең жағымды сөз осы. Омбының ең үлкен екі ұлығына бірдей
күйеу болса, арманы не? Ахмет, Ерден дегендер көрмей жүрген қазағы ма?
Шыңғыс Шоқанға жіберген өкілдеріне «Гасфорттың жиен қызы
жайында не қауесет барын да біле қайтуға тырысыңдар» деген еді. Шөбек
пен Жарылғамыс ол жайда ештеңе біле алмай қайтты. Шоқаннан
сұрастырса, қылжаққа салып жөнін айтпайды, басқа «біле ме» дегендер
жəне Шыңғыстың Шоқанға арнап кімге құда түскенін естігендер:
– Қой неге өйтсін: қалың қазақтың ішінен кімнің қызын, қандай қызды
болса да таңдап алу мүмкіндігі бар мырза орыстың шегір көз, сары
шашына қайдан қызықсың – деп маңайлатпайды.
Сонымен, Жарылғамыс пен Шөбек, Айжан мен Шоқан жайындағы
сөздерін доғарғаннан кейін, тағы да жерді ұтып алу ниетімен аттарын
тебіне жөнелді...
Малтабар қаннен қаперсіз еді. Шыңғыс жұмсаған адамдарды, ол үйіне
келіп түскенде бір-ақ білді. Малтабар бұрыннан танитын жолаушыларды
жылы шыраймен қабылдады. Олар жол жайын бірден баяндай қоймай,
жата-жастана, жырақтан орағыта түсіндірді. Сонда олар «Шыңғыс жіберіп
еді» демей, өз беттерімен жол соқты келген болып, əңгіме үстінде
Малтабардың Шыңғыс ордасына ат ізін салмау себебін білмек болды. Қу
Малтабар ол сөзге «қол тимей кетті, əйтпесе көңіл баяғыдай» деп қана
жауап берді.
Сондай аңдыса сөйлескен сəттердің біреуінде, шешен Шөбек Айжанға
да соғып, оны өлердей мақтады. Малтабардың құлағы бұл мадаққа елеңдей
қалды. Үйіндегі үш-төрт əйелінің бəрін де «тоздыға» санап, төсек жаңарту
ниетінде жүрген оның көктен тілегені жерден табылған сияқтанды. Оның
қызға сырттай қызыға қалған қалпын байқаған жолаушылар, «сол қызды
көрмеймісің?» дегенді тура айтпай, «Атбасарға барар жолында хан үйіне
соқпаймысың?» деген сөзді көлденеңдетті. Залымдықты алыстан
болжайтын Малтабар, үйіне жолаушылардың неге келгенін енді ғана
жорамалдады. Содан кейін мəселе ашығына көшіп, шешен Шөбек əдемі
сөздермен сырлай отырып, шынын айтты. Малтабар ол сөздерді қуана
қарсы алып, жуық арада жүргелі отырған Атбасар жолында Шыңғыс
ордасына соға кетуге уəде берді. Омбы төрелерін күтіп алуға даярланып
жүрген шағында алдап шақырған қызылы болар; барам, көрем қызды:
көңіліме ұнаса, берем сұраған ақшасын; қанша сұрар дейсің, ең көп
болғанда Атбасар жəрмеңкесінен алам ба деген түсімнің жүзден бір
жарнасы ғана болар!»
Шоқанның қыз туралы сөзін олар Малтабарға сездірген жоқ.
Шоқанмен жəне Малтабардың ордаға соғу хабары Шыңғысты шектен
шыға қуантты. Өйтпегенде ше?
Елге «жанарал-гүбірнадырдың оң қолы болыпты-мыс» деген Шоқан
үйіне соқса жəне жалғыз емес, басы жанарал ғып, Омбының бас əкімдерін
түгел ерте келсе... оларды күтіп аларлық қаражатты Малтабар берсе,
Шыңғыс құдайдан одан артық не тілейді?!..
Құсмұрын мен Көкшетау дуандары қосылып, екеуі де Көкшетау
аталғанын білеміз. Сол үлкейген дуанның, аға сұлтаны Шыңғыс болғаны да
есімізде. Бұл дуанда: Атығай, Қарауыл, Керей, Уақ, Қанжығалы, Күрлеуіт,
Бағаналы, Алысай – сегіз ру бар. Алғашқы кезде бұл рулар «Құсмұрын.
«Көкшетау» деген бұрынғы əкімшілік аттарын тастамай, өзара жіктесіп
жүрді. Екі жікті де тең ұстағысы келген Шыңғыс аға сұлтанға ақылшы
болатын екі заседательдің біреуін Құсмұрын жігіндегі елден, біреуін
Көкшетау жігіндегі елден алды. Құсмұрыннан таңдағаны – Табайдың
Тəштиті, Көкшетаудан таңдағаны – қоныс жағынан Атығайға жататын,
арғы түбі алтын орда ханы – Тоқтамыстан тарайтын Маңдай батырдың
баласы Əбдіғапар. Екеуі де елдеріне беделді адамдар жəне жас жағынан
Шыңғыспен құрбылар. Олар үкіметтен айлаған жалақы алады да,
Шыңғыспен жылында бірер қабат бас қосқаны болмаса, өзге кезде
мекендерінде тұрады.
Бағынышты елдерін ірітіп, сүзістіріп ұстау, қанаушы тап билеген
заманның əдеті болғанын білеміз. Шыңғыс та сөйтіп, үлкейген Көкшетау
дуанының аға сұлтаны болғаннан кейін де, ру мен руды, ру ішіндегі
аталықтарды өзара араздастырып, шабыстырып отыруды салт қып алды.
Ол ру ішіндегі «басты адам» дейтіндердің біреуін əрі итеріп, біреуін бері
тартып... дегендей ала-құла ұстады. Содан ба, əлде Россияға бағынғаннан
кейін қазақтың бұрынғы əдет заңынан жыл сайын алшақтап, орыс заңына
жете алмай, əурешілікте жүруінен бе, көші-қоны аралас қазақ, рулары өзара
қым-қиғаш болып, жылдан жыл дау-дамайы өрши түсті. Соған байланысты
ел ішіндегі «барымта», «сыдырымталар» белең алып кетті.
– Соны қалай тыю керек?
Хан заманында ұрылар «арғы жағы – ханнан, бергі жағы – ру басы
билерден ығысқан» деседі. Хандық туы құлағаннан кейін, уақ-түйегі
болмаса, «мықты» аталатын ұрылар билеріне пысқырмайды да, өктемдік
жасағысы келген билердің өздеріне дүрсе қоя береді; «аға» жəне «кіші»