Аққан жұлдыз - 26

Шоқанның əкесі сол мақсатпен əкеле жатуын естіген Григорий,
қызықтыру үшін, школа тіршілігін көтермелей сөйледі. Шоқан сабақ
жайларын да сұрастырды. Училище кезінде бұл школада татар тілінің
сабағы болған екен, кадет корпусына айналғаннан кейін, сабақ түгелімен
орыс тілінде жүретін болған.
– Сонда, мен ол сабақтарды қалай үлгерем? – деген сұрауға:
– Түк қиындығы болмайды, – деп жауап береді Григорий, – Сібірде
тұратын монғол жəне түрік тілдес халықтардан да талай балалар оқиды,
олар орыстың тілін бір қыста біліп шығады.
Григорий Шоқанға орыс тілінің əліппесін көрсетіп, əріптермен
таныстыра бастайды.
Өткен қыстың оқуында, Григорий татар тілінің сабағына үздіксіз
қатынасқан еді, сонда арабша əріптердің бəрін де біліп, татарша жазуға да,
оқуға да төселіп қалған. Оның сондағы «татарша» дегені - қазақша болып
шығады, қазақ тілін жақсы білетін ол, татар сөздерін қазақшылап оқиды.
Григорий үйіне татар тілінің де əліппесін ала келген еді. Шоқанның
мұсылманша хат тануын естіп, татар кітаптарын көрсетсе, саулатып оқи
жөнелді. Сауаты сондай Шоқан Григорийдің жəрдемімен, орыс əріптері
мен араб əріптерін салыстырып, Капитанда жатқан төрт-бес күнде, орыс
əріптерін де біліп алды. Ендігі қажеті - орысша сөздерді құрастыру. Одан
Капитанда білгені, я – мен, ты – сен, он - ол, су - вода, нан - хлеб, мен
жеймін - я кушаю, сен жейсің - ты кушаешь, ол жейді - он кушает...» деген
сияқты азғантай ғана сөздер...
Балаларының бұлайша үйірсектенуіне екі əке де қуанды. Шыңғыстың
қуанышы, -баласына бірге оқитын, қазақ тілін білетін, мінезі, қылығы
жақсы орыс баласының табылуы Николайдың қуанышы - сол школада
оқуға қазақ балаларынан бірінші болып Шоқанның бара жатуы.
Монархиялық ұғымдағы адам болғанымен, қазақтармен көп араласқан,
олардың арасынан көптеген достар тапқан, қазақ елінің тарихынан,
этнографиясынан, мəдениетінен хабары бар, оны «ақ көңіл, адал халық»
деп түсінетін, сондықтан жақсы көретін Николайдың қазақ халқын орыс
мəдениетіне байланыстыру, сөйтіп азаматтық өркендеуіне жол ашу, ол үшін
қазақ балаларын орыс оқуына тарту, үлкен армандарының бірі еді. Сол
мақсатпен, өзімен достасқан талай қазаққа «баланды орыс оқуына бер»
деген ұсыныс айтқан, бірақ біреуіне де тілін алдыра алмаған, міне, енді,
көктен тілегені жерден табылғандай Шыңғыс баласын орыс оқуына əкеле
жатыр!..
Шоқан мен Шыңғысты Қызылжарға Николай Ильичтің өзі апарып
салды. Оларға Григорий де ерді. Қызылжар мен Капитанның екі арасы,
мықты пар атпен ерте шығып кешке жететін жер еді.
– Қызылжарда көңілдес байым бар еді, – деді ол жолға шыға Николайға,
– мен, тегі, соның үйіне түсермін.
Линиямен жүрген пар атты жолаушылар жорта берсін, біз оқырман
көпшілікке, Шыңғыспен көңілдес байды таныстыра тұрайық.
Абылай ханның əйелдері де, балалары да көп болғанын білеміз. Көп
əйелдің біреуі қашқарлық ұйғырлардың бегілер-бегі сыйға жіберген Бабақ
сұлу екен. Одан туған көп ұлдың біреуі – Рүстем деген болыпты.
Абылайдың көп ұлдарын, Ұлы жəне Орта жүздегі қазақ рулары
сұлтандыққа сұрап алатыны мəлім. Сонда Рүстемді, Балқаш көлінің
теріскей-шығысынан құятын Тоқырауын өзеніндегі Дадан – Тобықты сұрап
алған екен дейді. Рүстем Кенесарының əкесі – Қасымға жақтас болған, ол
Россияға бағынбай жанжал жасағандардың біреуі. Қасым сол бетінде
Қоқан хандығына ауып барады да, оны сенімсіз көрген хан басын алған.
Қасымның бəйбішесінен Есенгелді, Саржан, тоқалынан – Кенесары,
Наурызбай туған. Бəйбіше балалары да Россиядан қашып Қоқанға барса,
хан олардың да басын Шабады.
Осы хабарды естіген Рүстем аты «өзбектің» бəрін Жау көріп, еліне
келгендерін өлтіре береді.
Бір мезетте Рүстем Ұлытау бойын жайлаған Бағаналы руында
қонақтайды да, сол елдің атақты ақыны - Жанақты қасына ертіп жүріп,
мекеніне ораларда «алдағы жазда қонаққа кел» деп шақырады.
Уəделі уақытта Жанақ іздеп барса, Рүстем Тоқырауын бойындағы
жылқыларының арасында жүр екен.
– Сен бара бер, мен кешірек барам, – деп Рүстем Жанаққа аулының
жобасын сілтейді.
Жанақ барса, Рүстемнің «орда» аталатын ақ үйі, көп үйлі ауылдың
төрінде екен. Үйге кірсе, тораңғы төсектің астынан өзбектің жас шамалары
алты-жетідегі екі ұл баласының көздері жылтырайды, кескіндері үрейлі
төсектің бас жағында, бес биенің сабасындай, қара қоңыр енді қартаң əйел
отыр. Оның өңі де солғын...
Жанақ бұлардың неге бүйтуін білмей отырғанда, сырттан ат дүбірі
естілді. Көп кешікпей Рүстем келді. Балалардың жетім екендігін, құм
арасынан тауып алғанын айта кеп, алыстағы ауылдарға апарып тастауын
өтінді. Жанақ көнді. Рүстем берген түйеге екі баланы мінгестіріп алды.
Үлкенінің аты Малтабар да, кішісінің аты Құлтабар екен.
Жанақ, Малтабар мен Құлтабарды Қорғалжын бойын жайлаған БөршіТемеш руларына жеткізіп тастайды, сөзі: - «Балқаштың шөлінде қаңғырып
жүрген жерінен тауып алдым».
Қаршадайынан ел ақтап, қайыр сұраған екі бала, нелер адамдарға
жалшы болып, нелер қорлықтарды керіп, жастары он төрт, он бесті
қусырғанда, Айыртау төңірегін мекендеген Қарауыл руындағы атақты бай,
Байсарының Шебегіне кездеседі. Екі жасөспірімді ол қойларын бағу
жұмысына салады.
Байсары да, Шебек те Айғаныммен дос-жар екен. Олар жаз – бір, күз –
бір, қыс – бір үйіне қонаққа шақырып сыбағасын жегізеді екен.
Бір сəтте Айғаным Шебектің үйіне келеді де, қорлықта жүрген қос
жетімді кереді. Жетім-жесірді есіркегіш Айғаным екі жетімге ерекше көңіл
бөледі. Екеуінің де кескін-кейіптері өзбек. Қожа тұқымынан шыққан,
қожалардың арғы түбі – өзбектер деп түсінетін Айғаным, кездескен
өзбектерге жан тартып, жақсылық жасауға бейім тұратын еді. Ата тегін
білмейтін, бірақ, өзбек балалары екендігінде шəк жоқ екі жетімді, Айғаным
«менің қолымда болсын» деп, Шебектен сұрап əкетеді. Олар Айғанымның
қолында жігіт бола бастайды. Мінез, қылықтары екі басқа: Малтабар
пысық, өткір, жылпос, таза, ақылды. Құлтабар жуас, болбыр, иіс – алмас.
Бір сəтте Қызылжардан Көкшетау еліне келіп жүретін, Айғанымның,
жыл тəулігіне жетер қант-шайын тегін беріп кететін татар саудагері,
Малтабарды қалап əкетеді де піркəншігі ғып ел аралатады.
Сол кезде, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Ленин ауданындағы
Мүсін (Явленко) жəне Ақжар (Петровка) дейтін поселкаларының аралық
тұсында, Зілғара, Шапан дейтін екі ірі бай болған. Шопанның
Қосшығұлында бес мыңдай жылқы, он мыңдай қой болған деседі.
Мейлінше діндар болған, Мекеге əлденеше рет хажылыққа барған, көп
жерге мешіт салдырған, ескішіл Қосшығұл, «орыс ақшасында кірештің
таңбасы бар, оны иемденген адам шоқынғанмен бірдей» деп, малдарын да,
олардың жүн-жұрқа, тері-терсек, қыл-қыбырларын да ақшаға сатпайды
екен.
Қызылжарға орныққан Малтабар, қызметін атқарған саудагерінің
жұмсауымен, қазақ арасына шығады да, Торанғұл аталатын шалқар келді
жайлайтын Қосшығұл аулына кездеседі. Бұл күзгі күземнің уақыты екен.
Мыңдаған қойлардан қырқылған мая-мая жүнді Қосшығұл үйі ас
қайнататын жер ошаққа отын ғып жағады екен. Малтабар соны көреді де,
бір жəшік қант пен шайды тегін беріп, бір мая жүнді тегін алады.
Осы «айырбасты» Малтабар жыл сайын үдетіп, Қосшығұлдың маялаған
жүндерімен, шемелеген қыл-қыбырын түгелімен түйелерге теңдеп əкетіп
жүреді...
Солайша байыған Малтабар, біраздан кейін ірі саудагерге айналып,
шығыста Алматы, Қапал жағынан мыңдаған қазақы арзан қойларды
Қызылжарға əкетеді де, онда завод ашып, жаз қойдың майларын
шыжғыртып, етінен консерва жасатып, ішкі Россияға жүздеген ылаумен
жөнелтеді, қыс айларында, сол қойлардың жаздай мұздаққа қатырған
терілерін илетіп, жəрмеңкелерге ылау-ылау тондар жөнелтеді. Сонымен ол
аз жылда Қызылжар түгіл Сібірдегі атақты миллионерлердің біреуі болады.
Шыңғысты бала күнінде Омбыдағы оқуға апара жатқан Айғаным,
Қызылжардағы Малтабарға піркəншік кезінде соққан еді. Ол кезде
Малтабар «крестовой» аталатын төрт бөлмелі қарағай үй ғана бар.
Ауылмен салыстырғанда, Айғанымға соның өзі «Мүсір -шəріндей» көрініп,
«Апырау, аз жылда мұншама қалай түзелген!» деп қайран қалған. Кейін
Малтабардың одан да керемет болып, первый-гильды саудагер атағына ие
болғанын, Шыңғыс жігіт шағында естіген. Қызылжарға бірер соққанда,
жаңадан салынған жұрттарын көрген. Бір орамды тұтас қаусырған бұл
орамның бір қабырғасында, «Ақтас» аталатын, терезелері кең, биік, аумағы
үлкен үй, екінші қабырғасында, түсі сондай, бір-ақ этажды бір ғана дүкен,
тағы бір қабырғасында екі мұнаралы үлкен мешіт, төртінші қабырғасында
қызыл кірпіштен қаланған медіресе тұрған. Сонша байлық пен салтанатты,
«кеше есігінде жүрді» деген Малтабарға Шыңғыс қимай, үйіне барып
жолығуды хан басына кемшілік көріп, қақпасынан бас сұқпай кеткен...
Енді, Шоқанды оқуға əкеле жатқан мына сапарында, кекірейген басын
амалсыз имек. Олай еттіретін нəрсе – ақша. Енесінен туып ес білгеннен
бері, Шыңғысқа ақшаның зары дəл осы сапарындай еткен емес.
Ақшасыздығын, ең алдымен туған ұлы – Шоқан бетіне басып, жəмшік
жолындағы кідірген жерлердің бəрінде көзге шұқыды, бала орыс
селоларында бірдемелерге қызығып алайын десе, бəрі де сатулы, оған
төлер ақша жоқ!.. Ақшаның зары сонша өткен Шыңғыс, ертең, Омбыға
барғанда тіпті зарығарын еске ап, реті келсе, Малтабардан ақша ала
кетпек...
Дес бергенде, Малтабар Шыңғысты өте жақсы қабылдады. Шыңғыс кеп
атының басын қақпасының алдына тірегенде, астыңғы бөлмелердің бірінде
түскі шайын ішіп отырған ол, «кім екен, біліп келші!» деп бір жігітін
жұмсады да «Шыңғыс хан екен» деген хабарды алғаннан кейін, терлептепшіп, жалан, аяқ, жалаң бас отырған қалпымен, аяғына резеңке галошын
іле сап тысқа жүгіріп шықты. Ылауға жақындай, қолдарын кеудесіне баса,
белін ие, басын төмендете, əлденеше рет құлдық ұрған бейне көрсетті.
Шыңғыс оны анадайдан тани кетті. Алғашқы көргенде қырбық қара
мұртты ғана жігіт еді. Енді иегіне дөңгелетіп татарша сақал қойыпты.
Бұрын орта бойлы, талдырмаштау еді, қазір толығып, төртпақтаныпты.
Таныған Малтабарға Шыңғыс арбадан қарғып түсіп амандасты.
Шоқанға ол Малтабардың тарихын қысқаша айтып берген еді де, ақша
сұрау ниетін сездірмеген еді. Өркеуде Шоқан Малтабарға да кекірлік
көрсетіп, əкесі таныстырғанша, Малтабар иба көрсеткен бейнемен «түсіңіз,
мырза!» дегенше орнынан қозғалған жоқ.
Малтабар Шыңғыс пен Шоқанды үйінің үстіңгі этажындағы салтанатты
бір бөлмесіне, өзгелерін соған қатар екінші бөлмесіне орналастырды.
Дастарқанды үшінші бөлмеге жайдырды. Қала мұсылмандарының
ғұрпымен ол, бірі – қазақ, бірі – татар, бірі – өзбек, үш əйелінің, біреуін де
Шыңғысқа көрсетпей, тамақтарды жігіттеріне тасытты, ыдыстарды
Шыңғысқа өз қолынан тосып, етті өз қолынан турап... дегендей, құрақ
ұшты. Татар мен қазақ ғұрпын араластыра қолданатын оның дастарқаны
мейлінше бай, тағамдарының түрлері мейлінше көп жəне бəрі де тілді
үйіретін тəтті екен!.. Мұндай дастарқанды Шыңғыс баяғы оқып жүрген
кезінде, Сейф-Саттардың үйінде ғана көрген, одан бері кездестірген емес.
Қандай хан-қара, би-төренің, жақсы-жайсаңның, мырза, шораның
үйлерінде қонақтай жүре, Шоқан да бұндай салтанатты дастарқанды
бірінші рет көрді!..
Астардың арасында Шоқан мен Григорий Малтабардың орамындағы
сəн-салтанаттың бəрін де аралап шықты, тұрқы ұзын дүкеннің іші түрлі
түсті сатарман мүлікке тұнып тұр, бəрі де тамаша!.. Мешіттің ашық
есігінен сығыла, кең залға лық толған діндарлар, мехраб тұсында жалғыз
тұрған ақ сəлдесінің үлкендігі қара қазандай, жотасы жуан астаудың,
төңкерілген түбі сияқты жап-жалпақ имамға ұйып, еңкейе, тоңқая
құлшылық қып жатыр. Шыңғыс пен Малтабар да осы қалың топтың ішінде
болуға тиісті. Бірақ олар көп адамның арасына батып кеткен, көрінер емес.
Балалар сол қалыптарында ұзақ тұрып қалар ма еді, қайтер еді, – егер,
босағаға жақын тұрған біреу сыбдырларын есітіп, алая қарап «кет!» деген
жекуін көздерімен білдірмесе!..
Ремонттағы медіресенің есіктері жабық. Оның ішін балалар темір торлы
терезелерінен сығалап қана қарады. Бөлмелері кең, терезелері жарық,
төбелері биік.
Ол күн сонымен өтіп, ертеңіне Малтабар қонақтарына заводын көрсетті.
Есіл өзені ол маңайда Қызылжардың батыс жағын орай ағады. Биік жардың
Есіл ағатын өлкесі «Алқап» аталатын кең ойпат. Көктемде Есіл тасығанда
осы ойпатқа су толып теңіз боп кетеді де, су тартыла қалың шалғын
шығып, шабылған кезінде жүздеген мая тұрады. Малтабар осы алқаптың
көлемі кең бір тұсын, жыл сайын қазынадан жалға алады екен де, «жүздік»
шаптырады екен, онысы – «жүз шөмеле шөп» жүздіктің құны, – бір қой.
Толтыра алмағандарға ақша төлемейді, көп адам қарыздар болып қалады
екен де, көпке дейін өтей алмай, жылдан жыл борышқа батумен соры
қайнайды екен. Шөпке ол, қысқа дейін өтпей қалған сауда малын қояды.
Завод сол алқаптағы қалың қара талдың падалы қойнауына орнаған екен.
Мыңдаған пұт майды шыжғыратын, мыңдаған терілерді илейтін заводтың
іші түгіл, маңайы да мұрынға жағымсыз иіс-қоқыс екен. Оған
жолаушылардың бала жақтары түгіл, ересектері де шыдамай, өндіріс
жайларымен сырттай, ауызша ғана танысты. Одан Шоқанның есінде
қалғаны: Алматы, Қапал жағынан сатып алатын құйрықты ту қойлардың əр
бірінің бағасы бір сомның, төңірегінде, ал, Қызылжарда шыжғырып
қазынаға өткізетін тоң майдың бір пұты сексен тиын, шыжғырғанға бір ту
қойдан пұт жарымдай май ағады, сонда қойдың еті мен терісі Малтабарға
тегін түседі. Малтабар күзеп соятын қойлардың жүнінен кигіз бастырып,
ішкі Россияның қалаларына ылаулап жөнелтеді екен.
– Сонда, жылына қанша ылау? – деген сұрауға:
– Көбіне бірер жүз, кей жылдары бірнеше жүз, – деп жауап береді
Малтабар.
– Түсімі?
– Бір кесек кигіз екі қойдың бағасын шығарады...
Осынша шалқып жатқан дəулетті естігеннен кейін, Шыңғыс ақша жағын
ескертіп еді:
– Бұйырғаны болар, – деді Малтабар іркілместен. - Бұл жолы ғана емес,
бұдан кейін де керек болған ақшаны қымсынбай сұрай беріңіз. Осы
дəулетке мені, кешегі хан əжем жетектеп кіргізді.
Малтабардың іші-сырты басқаша. «Түбінде бір керек-ау» деген адамды
ақшамен осылай шырмап қою оның əдетіне айналған. – «Аға сұлтандық
қызметінен түсті» дегенмен, Шыңғысты «тұғырынан біржола түскен»
адамға есептемейді, əлі де «тісі мен тырнағы бүтінге» санап, пайдасы
тиюіне есек-дəмелі. Шоқанға да осы дəмемен қарайды.
Малтабардың сəн-салтанатымен, байлығымен танысып жүрген күндері,
Шоқан оның інісі – Құлтабармен кездесіп қалды. Малтабар үйінен келімдікетімді кісілер арылмайды екен. Солардың «тəуір» дегенін Малтабар үйіне
қонақтатады екен де, «былайғы», аталатындарын қора ішіндегі сарайға
орналастырады екен. Шыңғыс келе ол, «оңаша күтетін қасиетті қонағым
бар» деген сылтаумен «тəуір» дегендерді де сарайға тоғытты, Құлтабарға
ол, осы қонақтардың неткен адам екендіктерін білу мақсатымен
араласқанда танысты. Дүнияда ондай адам барын Шоқан əкесінен естіген.
Малтабар жайын баяндаған ол, Шоқанға «сонымен, сол інісі елде қала
берген. Естуімше, əлде де елде болса керек. Бірақ біздің ауылда емес, бала
күнінде үйреніскен ауылы – Байсарының Шөбегіне қайтып барып қоңсы
болған. Дəулеті болмаса керек. Шөбектің жалшы-қоңсыларының бірі болса
керек» деген.
Шыңғыс Шоқанды Қызылжарға ертіп апарған жылы Малтабар қырық
жетіде, Құлтабар қырық бесте екен. Малтабар екі беті шиқандай жап-жас,
сақал-мұрттары қап-қара, ал, Құлтабар қырып жүретін басының қылтан
шаштары – ақ бурыл, ұйыса қалың өскен сақал-мұрты қара бурыл. Оның
киімдері де өте жобалғы жəне көбінің тозығы жеткен екен. Осындай халын
көр Шоқан, тіл тартып:
– Ағаң бай, бұлайша жүдеп жүруіңнің мəні қалай, ақсақал? – десе,
Құлтабар:
– Малды оған да құдай берді. Мені де құдай кедей қылды. Барыма
қанағат, – деп жауап берді.
– Өзі біліп қараспай ма, саған? – дегенге:
– Қараспайды, – деп турасын айтты Құлтабар, – «тышқанға жүн біткен
сайын қалтырауық» дегендей, бұл ағам байыған сайын сараңдана түседі.
Шыңғысты Омбыға Малтабардың
Сыпайылық көрсеткісі келген Шыңғыс:
өзі
апарып
салатын
болды.
– Жабдықтарын, көп көрінеді қайтесің, уақыт кетіріп? Бір пар атың мен
бір жігітіңді берсең болады, өзіміз кете барамыз, – деген.
– «Жақсылық қылсаң бүтін қыл» деген. Үйіме əдейілеп кеп түскен соң,
мына тұрған Омбыға апарып салмасам, кім болғаным? Ол жағынан сөз
қозғамаңыз, – деп, Малтабар кесінді сөз айтты. Малтабар Шыңғыссыз да
Омбыға жиі барып жүретін кісі еді. Онда да шаруашылық жұмыстары көп.
«Қызылжардан 180 шақырымы» дейтін Омбыға мықты, жүргіш, күйлі пар
атпен ерте шығып, кеш жете береді. Аттанар алдында Малтабар
Шыңғысқа:
– Тақсыр, əлгі бір «тиын-сиын» жағын құлаққағыс қылған едіңіз, қанша
аласыз? - деп еді, көп ақшаны иемденіп көрмеген байғұс аузын тар ашып:
– Бір жұдырық берсең жетеді ғой, Мəке, – деді.
«Жұдырықтың» «жүз», я «мың» екенін біле алмаған Малтабар:
– Оныңыз қанша? – деді.
Шыңғыстың ойға алғаны – «жүз» еді. «Малтабар да солай түсінген
болар» деп жорыған ол, қайталап сұрауына қарап «көпсінді ме?» деген
түйткілмен:
– Артығын берсең де жетеді – деді.
Онысының «елу», «бес жүз» екенін біле алмаған Малтабар, əрі қарай
арбасқысы келмей:
– Тақсыр, ауылдан кеткеніме көп болды ғой менің мөлшерлей алмай
тұрмын, керек ақшаңыздың цифрын атасаңызшы! – деді.
Малтабардың бұлай егесуінен, «бергісі келмей отыр ма? Əлде аз бергісі
келе ме?» деп ойлаған Шыңғыс, «не болса да тəуекел» деп:
– Елу сом! – деген сөзді қойып қалды. Ол да аз сума емес еді: дыңдай
төрт аттың құны. Малтабарға түк те емес ол. Орыстың саудагерлеріне де
араласып кеткен Малтабар, қысы-жазы біріне-бірі жалғасып жататын
жəрмеңкелерге жиналғанда, «пайдасы тиеді-ау» дегендерді қонаққа
шақыратын, сонда, көбіне он шақты аттың, жүз шақты қойдың құнын төге
салатын.
Шыңғыстың қорғалай соғуын «борышқа батудан қорқуы» деп түсінген
Малтабар, «үнемі сұрай бермес, бір сұрағанда құмықтырып тастайын» деп
ойлады да, алдымен көңілін көншітпек боп:
– Тақсыр, аз ал, көп ал, ешбір борыштығы жоқ. Ол менің хан - əкеме
қарызымды, өтеуім, – деп төс қалтасында бос жүретін ұзынша «көкаланың» жап-жаңа екеуін суырды да, жақын отырған Шыңғысқа, еңбектеп
кеп, «мінекей» деп алдына қойды.
«Көк ала» жүз сомдықтар!.. Аса бір ірі сəудегерлер болмаса бұлар
чиновниктер түгіл, анау-мынау уақ саудагерлердің де қалталарына
түспейді... Екі жүз сом!.. Жиырма шақты жақсы аттардың құны!.. Мұншама
атты кімге кім сыйға тартқан?!. Неше жыл аға сұлтан боп елді билегенде,
кейде «соғым» деп, кейде «сый» деп пара ұсынғандар да бірер жылқыдан
артық бермейтін. Мынау – жиырма ат!
Алдына тастаған көк-алаларды бас салуға ұялған Шыңғыс, сытырлаған
жаңа қағаздарды көргенде, қазақтың бұл не деген батпан құйрық, далада
тегін жатқан құй деген мақалын еске түсірді. Мақалдың шығу тарихын
қазақтар былайша баяндайды, əлдене елде, əлдеқайдағы қасқырлар, əлдене
ауылдың, қойларына дамыл бермей, шығынға ұшыратады да жүреді,
мазасы кеткен ауылдар қойдың май құйрығына у себеді де, қасқырлар
жататын апанның төңірегіне тастанды, ұялы қасқыр ішінен, жортуылға ең
алдымен ана қаншықтың шығатыны белгілі, күндіз апанында ұйықтайтын
сондай қаншық қызыл іңірде жортуылға кетпек боп шыға келсе, мұрнына
шикі майдың исі сезіледі; тіміскілей барса, қойдың кетпектей май
құйрығы!.. Сонда, ақылды қасқыр «бұл не деген батпан құйрық, далада
тегін жатқан құйрық?!» деп күдіктенеді де жемей кетеді...
Ол – қасқыр. Шыңғыс – адам. Мынау – екі көк-ала да сол құйрық
сияқты, алдына тегін келіп түсті. Неге?!.. Не үшін?!..
Осындай оймен кідіріп қалған Шыңғысқа:
– Алыңыз, тақсыр! Борыш-қарышы жоқ! – деді, еңбектеп келген
қалпынан əлі шегінбей, жүресінен шөккен Малтабар.
Шыңғыс көздерін мөлие тіккен Малтабарға рахмет айтты
қалтасына салды. Олар кешікпей пəуескеге жеккен бір
тарантасқа жалғыз жеккен атпен жолға шықты. Пəуескеге
Шоқан, Григорий жəне атшы – төртеуі отырды. Жеке
да, ақшаны
пар атпен
– Шыңғыс,
тарантасқа
Малтабардың жалғыз өзі отырды. Григорийдің Шоқанмен дос болуына көзі
жеткен Шыңғыс, «Гриша бізбен барар» деп, кеше Николай Ильичті үйіне
қайырған.
Қызылжардан ерте шығып, кешке баратын Омбыға, бұлар төрт-бес
күнде əрең жетті. «Жолдыөзек» аталатын жолшыбайғы ұзын сайдың өн
бойы Керей руының «Сақал» аталатын бұтағымен, Уақ руының «Шоға»
аталатын бұтағына қарайтын ауылдарға тұнып отыр екен. Əкімшілік
жағынан бұлар Көкшетау дуанына қарайды. Оның аға сұлтаны, – Атығай
руының Андағұл аталатын бұтағынан шыққан – Зілғара. Ол аға
сұлтандықты Абылай тұқымынан тартып алған. Одан жапа шеккен ел Уəлі
заманын, Айғаным заманын көксейтін еді. «Ел құлағы елу» дегендей,
Шыңғыстың Құсмұрындағы аға сұлтандығынан түскенін, Омбыға келе
жатқанын бұл елдер де естіп отырған. Өсекшілер осы хабарға өз
жандарынан сөз қосып, «Құсмұрын дуаны енді жойылып, елі Көкшетау
дуанына қосылады дейді, біріккен дуандардың бастығы Шыңғыс болады
дейді» деген қауесет таратқан. Кім билесе жеңіл боларын білмейтін халық,
«Шыңғыс Зілғарадан тəуір болар ма» деген дəмемен, біріне-бірі
хабарласып, оны жолшыбай күтіп жібермеу қамында отырған.
Күтім көрген Шыңғыстың басы, Омбыға барғаннан кейінгі күні не
боларын ойлаумен қатуда. «Екі дуан бірігеді - мыс, аға султаны Шыңғыс
болады-мыс» деген қауесетті оның да құлағы шалады. Бірақ ресми сөз əлі
жоқ. «Жел болмаса шөп басы қимылдамайды» дейді қазақ. Төркінсіз болса
қайдан шығады бұл сөз?!.. Шыңғыстың арманы, – қауесеттің шын болуы.
«Ылайымда солай болғай» деп ол екі аруақ, бір құдайға сыйынуда.
Ал, Шоқан ше?
Шыңғыстан көз таса жерде, оның ермегі Григорийден орыс тілін, орыс
сабағын үйрену. Ол Омбыға жеткенше орыс əліппесін түгел меңгеріп,
былдырақтатса да орысша сөздердің басын құрап, бірдемелерді
ұғындырарлық болып қалды. Ойын есебінде ермек қып жүрген бұл оқуды
Шоқанның осынша тез қағып алуына Григорий таң-тамаша!.. Ол «мына
қалпымен оқу шыдатпас!» деген ойда. Өз ара шарттары: оқумен бұлай
шұғылдануларын өздерінен басқа жан адам сезбеуге тиіс.
Басы оқудан бос шақтағы ойы, – туған ауылынан осы сапарға
шыққаннан бергі көрген-білгені. Соларын шамалап байқаса, бұл жолғы
көргендерінің қасында, таудың қасындағы төмпешікке ұқсайды.
Есін білгелі бауырында өскенмен, əкесін де ол, осы сапарда ғана еркін
таныған сияқты. «Тышқанға мысықтан күшті аң жоқ» дегендей, ауыл
арасында дүрдиіп жүретін ол, мына сапарда пыштай. Оны балықшылар
қаласындағы Керала да басынды... Ыстаптағы Күлеміс те басынды...
Қабанда Сатыбалды шоқынды да басынды... Енді, міне, Қызылжарға келе,
ол Малтабардың құлы сияқты боп, жатса да айтары – Малтеке, тұрса да
айтары – Малтеке, қымс етсе – «Малтеке» де, «Малтеке!...»
Басында дəурен тұрған шақта, естіп пе еді Шыңғыс?!.. Жалшыжақыбайлар, саудагер-маудагерлер былай тұрсын, «қас батыр, қайран
жақсы» дейтіндердің талайын менсінуші ме еді?.. Ондайлардың талайы,
еркінсіп қасына келу түгіл, тіл қату түгіл, ол отырған үйге, өзі ұлықсат
етпей басын сұға алушы ма еді?.. Өзін «хан тұқымымын», «ақ сүйекпін»
дейтін Шыңғыс, қара сүйектен, яғни қазақтан шыққанның «атақты биі»,
«ірі бай» дегендерімен жанасқанда, іштей менсінбей отырып, сырты ғана
жылтырайтын, Бір сəтте, Орынбордың, бергі бетіндегі қазақтарды түгел
билеп аға сұлтан боп жүрген Ахмет Жантуринмен оңаша кеңесіп отырып,
Шыңғыстың:
– Амал жоқ есептесеміз де, қара сүйектен шыққан «жақсы-жайсаң»
дегендермен! Əйтпесе ақ сүйек – біздің теңіміз бе олар?! Əттең, не керек,
хандық дəуіріміз жоқ, əйтпесе, мен оларды бір тарынын, қауызына
сыйғызар ем! – дегенін Шоқан құлағымен естіген.
«Ақыр байдың түбі аштан өледі» дегендей, менменсіп жүретін Шыңғыс,
міне енді, ақырында өзі бір тарының қауызына сыйғандай болып келеді:
сұлтандықтан түсті, «дəулет» дегені мал ғана, онысы да көп емес,
жылқыдан төрт - бес жүздей ғана, қойы мыңға жетпейді, көштен артылар
түйесі де жоқ. «Мал бір жұттық» дегендей, тұяғынан жайылып күн көріп
жүрген бұл малдары бір жұтта қырылып қалса, «кедейліктің тақырына
отырды» деген сол болады. Тіпті жұтамаған күннің өзінде, қаншаға
шыдайды ол мал? Малтабардың есебімен қарағанда, оның бір базардан
түсіретін пайдасының жүзден біріндей-ақ сияқты. Ақша – Шыңғыста жоқ.
Ақша!.. Оның қымбаттылығын Шоқан өмірінде бірінші рет осы сапарда
көрді. «Нағыз қымбат, жұтамайтын қымбат ақша екен ғой!» деген
қорытындыға келді Шоқан. Қазақтың «талтаңдасаң талтаңда, ақшаң болса
қалтаңда» деген мақалының рас екендігіне көзі осы сапарда ғана жетті.
Бірақ, бұл «қымбат» əкесіне жеткізбейтін аң сияқты. Сонда, қалай күн
көреді ол байғұс?!..
«Əкесіне жеткізбейді» деген байлықты, əсіресе – Малтабардың
байлығын ойлай тұра, Шоқан «кедейлік» деген сөздің, үстіне қонып,
тұғырда қалғыған үкідей, кезін тарс жұмған күйде, үн-түнсіз отырып
қалады.
Ауыл кедейі оған есін білгеннен бері мəлім. Əсіресе, – хан тұқымына
тəуелді –қарашылардан. «Ең сорлылар осылар шығар» деп жүргенде,
алдынан балықшылар кездесті. Қарашыларда қара да болса, жыртық та
болса «өзімдікі» деген баспана бар, əр семьяның өзіндік қуысы бар,
əркімнің азды-көпті өзіндік жолы бар. Балықшыларда олардың бірі де жоқ.
Балықшылардың баспанасы – қамыстан үлкенді-кішілі ғып жасаған қостар.
Жаз ептеп-септеп тұрар, оларда. Ал, күн суытқанда ше? Қысқы күндерде
ше? (Бұндай күндерде қайтетіндерін Шоқан балықшылардан сұрамапты).
Сондай баспаналарын бұлар өртеп кетті!.. Енді қайтпек, балықшылар?..
Күн көрісін де көрді Шоқан, олардың көліктері - қайықтары, желісі мен
көгені - аулары, бағатын малдары -судағы балықтар, олар айғайға көніп,
айдауға жүре ме? Сондай халдегі балықшыларды, олардың мекендері
өртелуін, Таңатардың үйін, оның өзі атын қойған кішкене Шоқанын еске
түсіргенде, Шоқанның басы дыңылдап, миы айналып кетті...
Байлар мен кедейлердің тұрмыстарын салыстыра келгенде, Шоққанның
есіне Ыстаптағы Тілеміс пен Күлеміс, Қызылжардағы Малтабар мен
Құлтабар түседі. Қызылжарға жеткенше, «ағасына қараспайды екен» деп
Тілемісті сөккен Шоқан, Қызылжарға келіп Малтабар мен Құлтабарды
көргеннен кейін сөкпейтін болды. «Тілемістің өзінен артылары аз екен, деп ойлады ол, ал, Малтабардың байлығы ағыл-тегіл ғой? Түгі де кетпейді
ғой, кедей інісіне мол тұрарлық əл-ауқат жасап берсе? Өйтпейтіні несі
мұның? Тас бауырлық па? Дүние қоңыздық па?» Қайсысы екенін Шоқан
ойлап таба алмайды.
Шоқанның Жаманқұл ақыннан естуінше, қазақ халқының ертерек
кезінде, Асан қайғы деген адамы болған. Ол халқына жақсылық іздеп,
«Желмаясына» мінген де, «Жерұйықты» іздеген... Таба алмаған.
Жортуылдан қалжыраған ол үйіне қайтқан да, қайғылы сөздерін соға
берген... Сонда, адам түгіл, басқа мақлұқаттардың қамын қайғырып,
құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер, аяғы жоқ, қолы жоқ,
жылан қайтіп күн көрер!» деген екен. Сол айтқандай тіршілігі нашар
адамдардың хал-жайын ойлағанда, Шоқан да сары уайымға түседі, бірақ
Асан қайғы сияқты, оның да ойы əлдене тұманға сүңгіп, өзгені көру түгіл,
өзі де жоғалып кетеді...
Міне, осындай ойлардың үстінде, олар Омбыға да таялып қалды.
«Омбы» аталатын өзеннің Ертіске құятын жеріне қаланың іргесі 1716
жылдың күзінде қаланған. Шоқан барған кезде, Құйылыстың солтүстік жақ
биік жарының үстінде ғана еді. Кейін Омбы өзенінің оңтүстік жағындағы
ойпатына орнаған. Қазір қаланың ең үлкен бөлімі болып кеткен жағы ол
кезде жоқ. Бары - сол ойпатта, Омбы мен Ертіс түйіскен тұста Кадет
корпусына арналып сол жылғы көктемде ғана салынып біткен, көлемі екі
орамдай жерді тұтас қамтыған, сыртын ақпен сылаған, төрт этажды ұзын
үймен, соның қажетіне арналған құрылыстар. Октябрь революциясына
дейін Кадет корпусы аталып келген бұл үйге, совет заманында жаяу
əскерлерге қызыл командирлер даярлайтын школа орнаған. Қазір онда, М.
В. Фрунзе атындағы қызыл тулы училище.
Қызылжар жағы «Жолдыөзектің ойпаты» болып келетін бұл беттен,
Омбы қаласының дөңестегі бөлімі тіпті жырақтан көрінуші еді. Əсіресе,
дөңнің жар қабағына орнаған, көлемі кең, əр бұрышында қарауылдық
мұнаралары бар қамал. Қарағайдан қиылған қамалдың қабырғалары биік,
үші істік, мұнаралары сорайған ұзын. Қамалдың қорасындағы кішірек
шіркеу, биік жардың басынан тіпті сорайып көрінеді.
Бұл қаланы жақсы білетін Григорий Потанин, қамал мұнараларының
басы, шіркеудің кірешті күмбезі көзіне шалына бастаған кезде:
– Əне, Омбы! – деді, қалғыңқырап келе жатқан Шоқанға.
– Кəне? – деді ол жұмылып келе жатқан көздерін ашып ап.
– Анау! – деп Григорий Шоқанға қолымен сорайған биіктерді нұсқады.
– Ол не? – деді, көзі мұнараларды шалған Шоқан.
– Крепость.
– Ол не?
Григорий крепость қазақша не деуін таба алмай:
– Кісі қамайтын жер, – деді.
– Кісі?!
– Ие.
– Кісі қамайтын жер бола ма? – деді, бұған дейін ондай сөзді естімеген,
сондықтан мəні не екенін білмейтін Шоқан.
– Болады.
Ар жағын Шыңғыс айтқызбады. Крепостін не нəрсе екенін, оған қандай
кісілер қамалатынын жақсы білетін Шыңғыс, Григорийдің Шоқанға ол
жəйді түсіндіруін ұнатпады, сондықтан сөзін бөліп, баласының құмарын
қоздыра түсу ниетімен:
– Шіркін, Омбы, жақсысың-ау!.. Тамашасың-ау! – деп, көруге аңсап
жатқандай, демін соза алды.
Бұған дейін де көруге ынтығып келе жатқан Омбы қаласына, Шоқан
енді тіпті құмарта түсті.
КАДЕТ КОРПУСЫНДА
Омбының төбесі көрінгенше, бұл қалада қайда тоқтау жайын Шыңғыс
та, Малтабар да кеңескен жоқ еді. Сонау Омбыда оқу бітірген шағында,