Аққан жұлдыз - 46

– Не қылған байлық ол?.. Ауыл байларында ақша жоқ. Барлық малмүлкін сатса, ақшасы
Европаны бірер жыл аралауға жетпейді
Бұл əңгіме де тұйықталып қалды.
Олар осындай тұйықтардан шыға алмай шырмалып жүрген шақта,
Шоқан қозғаған бір мəселенің сəті түсе қалды.
Достоевский Гасфорттың қабылдауында болғаннан кейін, генералдың
көңілді отырған бір шағын пайдаланып, Шоқан оған Шығыс Сібірдің
генерал-губернаторы Муравьев-Амурскийді мақтап кетті. Сондағы сылтауы
– «бурят ғалымы Доржи Банзаровтан алдым» деген хаты.
Банзаровпен ол 1850 жылы Петербургтан туған еліне кетіп бара жатып,
Омбыға соққан жолында, есімі бізге осы романның өткен тарауларынан
таныс, бурят шалы Бұғы байдың, үйінде танысқан еді. Əуелі Қазан
қаласындағы гимназияны, одан сондағы университетті бітіріп, Петербургта
ғылыми жұмыстармен шұғылданған, баспада жарияланған ғылымдық мəні
терең еңбектерімен дүние жүзіне əйгілі Банзаров, жолыққан шақта жасы он
төрттен он беске жаңа шыққан Шоқанның ақылдылығына, кітапты көп
оқығандығына, ұғымпаздығына, ой-санасының ерте марқая бастауына
қайран қалған Жасы да, білімі де əлдеқайда үлкен бола тұра, Банзаров
Шоқанмен теңдесе сөйлесіп, оның болашағына аса зор үміт жүктеген,
сырласа келе туысындай көріп, жылағандай айрылысқан; содан кейін туған
жеріне кеткен Банзаров Шоқанға оқта-текте хаттар жазып жүрген.
Өлкелерінің тіршілігі туралы, өзінің не істермен шұғылдануы туралы
толып жатқан мəліметтер хабарлайтын. Ол хаттардың Гасфортты ойға
қалдырар деген кейбірін Шоқан генералына көрсететін. Олар қызық
көрінетін. Шоқан кей хаттың мазмұнын ауызша айтатын.
Шоқанның əдетінде кейбір жайды өсіріп те, өшіріп те айта салатындық
болушы еді. Банзаровты көтермелей сөйлейтін ол, кейде хатта айтпағанын
айтты деп, өз жанынан талай қызықтарды қосып жіберетін. Аңқылдақ
Гасфорт оларына иланатын.
Сондай қылығына бағып жуық арада Шығыс Сібірдің Омбы арқылы
Петербургқа өткен əлде не жүргіншіден естіген кеңесін Банзаровтың
хатына айналдырды да, аяғын Гасфорттың қытығына тиетін сөзге бұрып
жіберді.
Гасфорт Муравьев-Амурскиймен барлық ісінде де бақас еді, ол не
қызметің не қылығын болса да одан асыруға тырысатын. Сол қалпын
білетін Шоқан, «Банзаровтан келді» деген «хаттың» мазмұнын ауызша
айтып беріп:
– Сіз, əрине, ағайынды Бестужев дегендерді білесіз, – деді ол.
Гасфорт «білмеймін» деуге арланып, «білем» дей салды.
Өтірігін сезген Шоқан «қалай білесіз!» деп қазбаламай:
– Декабристердің ішінде олар ең ауыр қылмыстылардың қатарына
қосылатынын да
білеміз? – деді генералын шыңдай түсіп.
– Əрине.
– Сондықтан да, ұлы даражалы государь император Бестужевтардың
үлкені мен кенжесінің əскерлік чиндерін сыпырып, солдатқа берді ғой.
Ортаншылары: Николай мен Михайлды Сібірге, каторгіге жіберді ғой.
– Білем, – деді Гасфорт тағы да өп-өтірік. – Халдері қалай екен
солардың?
Сібірде олар патша сарайының Нерчиндегі күміс кенін қазатын
шахтасына түсіп, жұмыс істеген. «Сондай ауыр азапта өлгенше жүре
беретін оларды генерал Муравьев-Амурский ажалдан айырып алды» деп
жазыпты, Банзароз маған.
– Қалай?
– Бестужевтардың үлкені Александр, кейін «Марлинский» лақабын
алған үлкен ақын кісі болғанын білеміз.
– Əрине, – дей салды Гасфорт.
– Солдатқа берілген ол Кавказдағы соғыста ерлік көрсетіп, сол қайраты
үшін патша оны есіркеген де, Петербургқа шақырып, офицер мундирін
қайта кигізген. Өз халін жақсартып алған Марлинский Петербургқа
əлдеқалай бара қалған Муравьев-Амурскийге жолығып, Нерчиндағы
інілерінің ауыр халін жеңілдетуді өтінген. Муравьев ұлы жандылық
көрсетіп, Ішкі істер министрі граф Растопчин арқылы, Сібірдегі
Бестужевтардың өмірлік каторгасын əуелі жиырма жылға шегертіп,
біраздан кейін сарай министрі, князь Галициннің жəрдемімен, каторжандық
халден мүлдем босатқан. Банзаровтың хатына қарағанда, олар қазір
Селенга острогінде еркіндікте жүрген көрінеді. Николай жазушы да,
суретші де екен. Ол осы өнерін шеберлендірумен шұғылданады дейді. Ал,
Михаилды – он саусағынан өнер тамады дейді: əрі зергер, əрі темір ұстасы,
əрі балташы болса керек. Ол да осы өнерін өркендетуде дейді.
– Апырай-ə?!.. – деп қалды Гасфорт.
– Сіздің əріптесіңіз генерал Амурский осындай игілікті іс істеген! – деді
Шоқан енді Гасфортты қайрауға кірісіп. – Сізге де неге атқармасқа, сондай
игілікті істі?
– Неге?–деп қалды Муравьевтің абыройына іші тарыла қалған Гасфорт.
– Бестужевтар, қанша талантты дегенмен, – деді Шоқан, мақсатына енді
тура келіп, – төртеуін қосқанда бір Достоевскийдің ширегіне келмейді.
Олардың қасында бұл – төбесіне жан шығармайтын асқар таудай, ал,
аналар – етегіндегі төбешіктей!
– Одан не мораль!.. – деді Гасфорт, адъютантының не айтқалы келе
жатқанын енді ғана шамалағандай.
– Мораль, – деді Шоқан ендігі сөздерін нығарлай айтып, – сонша үлкен
Достоевскийді тар жəне қараңғы камерада неге ұстаймыз? Оны неге еркіне
шығармасқа? Бестужевтардың кім екенін кім біліп жатыр? Кім керек қып
жатыр, олардың, қайда жүргенін? Ал, Достоевскийдің қайда, не халде
отырғаны орыстың ғана емес, бүкіл Европаның мəдениетті қауымы түгел
біледі; ауыр халіне түгел қайғырады; егер ол осы халден босана қалса
түгелімен қуанады, босатушыға алғыс жаудырады. Сондай ұлы абыройға
сізге неге ие болмасқа, Жоғары мəртебелім?!
Мақтаншақ Госфорт кеудесін кере дем алып, «жөн сөз екен!» деп қалды.
– Князь Галицинге сіз Амурскийден əлдеқайда жақынсыз да, өтімдісіз
де, Жоғары мəртебелім. Отан соғысында сіз князьдің сенімді жəне сүйікті
адьютанты болдыңыз; Амурский оның маңына да жолап көрген жоқ.
Шоқанның соңғы сөзіне тіпті масаттанып кеткен Гасфорт:
– Солай-ақ болсын! – деп столды қойып жіберіп, орнынан атып тұрды, –
хат жаз князьға менің атымнан жəне жақсылап жаз!..
– Шамам келгенше. Жоғары мəртебелім!..
Жазылған хаттың жауабы, екі-үш айда қайтып келді.
Ондағы бұйрық: «Достоевский абақтыдан босансын. Солдатқа берілсін.
Қызметті Семейдегі шекаралық батальонда атқарсын!»
Гасфорттың тағы бір игі ісі – Семейге басқа бір тапсырмалармен жүргелі
жатқан Шоқанға Достоевскийді ерте кетуге ұлықсат етті.
СУҒА КЕТЕ ЖАЗДАҒАНДА
Бұл көктемнің ала-сапырандау шағы еді. Қар еріп болғанмен, жер əлі
миы шыққан саз. Омбыдан Семейге ылаумен бару үшін Ертістің «Орыс
жағы» аталатын солтүстігін жағалау керек. Бұл жолмен сапар шегіп
көрмеген Шоқан білетіндерден сұрастырса, ылау мінетін мекендердің
аралары алшақ, көліктері қоңсыз кезі, қазіргідей лайсаң шақта атпен жолға
шығу бейнет.
«Ендеше не істеу керек?» дегеннің жауабын Шоқан тез тапты.
Гасфорттық игілікті ісінің біреуі «Омбы флотилиясы» деген атпен Ертіс
үстінен соңғы бірер жылда су жолын ашу еді. Оның батыс жағы – Тобылға,
шығыс жағы – Семей арқылы Зайсан көлінің «Қара Ертіс» құймасына
тіреледі. Осы екі арада, көбінесе жүк тасу жабдығына жүретін флотилияға
кейде кісі де мінеді, əсіресе кішірек баркастарға.
Шоқан сұрастырып байқаса, мұзы ертерек сөгілген Ертісте Семейге
қарай жүруге он төрт ескекті баркас даярланып жатыр екен, бортына
отыздан астам жүргінші алмақ. Білетіндердің сөзіне қарағанда қазіргідей
аласапыран кезде сазды жағамен Семейге ылаулатып жетуге айға жақын
жүруі керек, су жолы, көп дегенде – жарты ай.
Шоқанның осы баркаспен кеткісі келді, ондағы ойы сумен сапар
шекпеген өзінің де қызық көргісі келуі, қамаудан шыққан досы
Достоевскийге еркін ауада дем алғызғысы келді.
Шоқанның бұл ойына Достоевский қарсы болған жоқ.
Жолға шығар алдында Шоқан Достоевскийді бірер күн пəтеріне алып
тынықтырды, сақал-мұртын қырғызды, шашын қырықтырды, жергілікті
гарнизоннан солдат киімдерін алып берді, сөйтіп, кешегі сорлы тұтқын енді
адам қатарына қосылып, жұнттай боп алды.
Баркасқа бұл екеуінен басқа отыратын жолаушылар – солдаттар мен
жұмысшылар екен. Жүргіншілер үсті ашық баркасқа отырғанда,
табиғаттың мейірі түскендей, осы кезде «қара д,ауыл» да бəсеңдей бастады,
күн шуақтанды.
Мезгіл – Ертістің суы кең арнасына лықылдай толып тасуға таянып
қалған шақ еді. Ол жолаушылар аттанғаннан бірер күн кейін тасыды.
Достоевскийге өзеннің тасуын көруден қызғылықты нəрсе болмайтын.
Сондықтан, ескен өлкесіндегі кіші-гірім өзендердің тасуын місе тұтпай,
«кең жайылады» деп естіген Еділ бойын бала жігіт шағында əдейілеп
аралағаны бар.
Ертіс оған Еділдей көрініп кетті. Ертістің тасыған суы «Қазақ жағы»
аталатын ойпатына құлайды екен. Бұл бетке жайылған судың ұшы-қиыры
көрінбейтін теңіз. Тегі, жайылымы біраз алыстыққа дейін терең де болу
керек, ойпатқа өскен қалың тоғайдың қылтиған бастары ғана көрінеді...
Ағысы қатты. Ертістің жайылымы да екпінді бетінде қалқып бара жатқан
нəрселерден байқалады.
Жайылым көк болғанмен, баркас өзеннің терең арнасынан аумай келе
жатқан сияқты. Қатты ағысы кеудесінен итергенмен, күшті қолдар
құлаштай сермеген ескектер баркасты ілгері жылжытудан мүдірмейді!.. Не
деген күшті серпін!..
Жолаушыларды, əсіресе, Шоқан мен Дортоевскийді баркастан гөрі
ескіштер қызықтырады. Қайдан, қалай таңдап алғандарын кім білсін,– он
төрт ескекке жеті-жетіден екі қатар болып отырған олардың түр-тұлғалары
аса ірі, денелі. Ауыздарын қалық сақал мен мұрт басқан.
Өзгелері орыс кескінді бұлардың арасында, қазақ кескінді жалғыз-ақ
адам бар, оның да ірілігі аналардан кем емес, ол да түгі сұйықтау, түсі қапқара, қылдары жылқының ту құйрығындай қатқыл сақал-мұртын
ұйпаландырып еркіне жіберген. Оның қазақ, я солтүстік халықтардың бірі
екенін айыра алмаған Шоқан біраз күнге дейін тіл қатқан жоқ... Бойы
үйрене атын сұраса – Қаранар. Одан басқа сұрауларына мылқау адамдай
жауап қайтармайды. Содаң кейін Шоқан үн қатпайтын болды...
Жетеуінің де кигені еттері жылтылдаған жалба-жұлба жыртық. Содан
көрінген бұлшық еттері биік шыңның бойында бұдырмақталған тастарға
ұқсайды. Бірақ қимылсыз қаланған тастарға емес, жер сілкігенде күтірлей
құлайтын қимылдағы тастардай. Күштерінің көптігінен бе, ыстық-суыққа
пісіп-қатуынан ба, ашықты-жабықты жағдайда тоңазымайды да,
пысынамайды да!.. Жуандығы да, ұзындығы да түйенің жіліншігіне ұқсас
білектері, ескектерді созып-тартып қимылдаудан ертеден қара кешке
тынбайды; ара-тұра кезектесіп, мызғып алысады да, жайылған кең судың
екпінді ағысына қарсы қайықтарын ентелетіп есе беруден жалықпайды. Не
деген қажырлы адамдар, қарулы қолдар!..
Ана жылы Еділ бойын кезгенде, Достоевскийдің бір мақсаты
бурлактардың өмірін көру болған. Сонда, ондап, жүздеп... дегендей
ауырлы-жеңілді қайықтарға, кейде кемелерге жуан кендір арқанның
ұшынан жасалған ноқталарға жегіліп, ыққа қарай да, желге қарай да шірене
тартудан мойындары босамайтын бұларды Достоевский өз тұсындағы
заманның бар ауыртпалығын сүйретушілерге есептейтін. Осы тақырыпқа
шығарма жазсам ба деп жиналып жүрген шағында тұтқынға түсіп қалды.
Өзі түгіл елесі бұлдырамайтын бақытты іздеуден ойы шаршаған ол
кеңеспен ұзақ жолды қысқарту үшін бурлактар өмірінен абайлаған
қызғылықты эпизодтардың біразын əңгімелеп береді.
– Неге жазбайсың осыларды? – дейді, қызыға тыңдаған Шоқан.
– Орыстың қазіргі əдебиетінде бұл тақырыпта батыл жаза алатын
жалғыз-ақ адам бар,– дейді Достоевский.
– Ол кім?
– Николай Александрович Некрасов!
– Оның жаза алатыны рас! – дейді жазу майданында жуықта ғана көріне
бастаған Некрасовтың қалам сілтеуімен таныстығы бар Шоқан.
Жолаушылар ескіштердің қуатты қимылдарына қызыға қараудан да
жалығар ма еді, қайтер еді, егер он төрт балуан ара-тұра үн қосып өлең
айтып отырмаса!..
Күндерін бірге еткізетін олар əндете дауыс қосуға жаттығып алған
болулары
керек,
тұтасқан
үндерінен
жарықшақ
шықпайды.
Орындайтындары орыстың əлде не бір биік екпінді, зарлы əндері!.. Қазақ
та серіктерінен қалыспайды... Достоевский бұл əндерді көбінесе тұнжырай
тыңдайды да, кей кезде шыдамастан қосылып та кетеді. Өзге
жолаушылардан да қосылатындары аз емес: Даусының ажарсыздығына
қарамай, хорға делебесі қозған Шоқан да ара-тұра мұрнынан міңгірлеп
қосылады.
Жолаушылар Семейге дейін осындай халде барар ма еді, қайтер еді, егер
Омбыдан шығуларына он шақты күн болып қалған кезде қайықтары суға
батып кету қаупі тумаса.
Атын «Омбы флотилиясы» деп қопа қардай қылғанмен, бұл пристанның
қарамағындағы қайықтар, педияның малындай кəкір-шүкір, ескіқұсқылардан құралғандар болатын. Төстабандарының, қабырғаларының
тақтайлары сөгілген, шіріген, олардың көбі жамау-жасқаумен жүре беретін.
Қайықтардың көбірек таситын жүгі: дəн, овощ балық, үн сияқты азықтүліктер. Солармен қоректенетін тышқандардың көптігінде қисап
болмайды; əсіресе орысша «крыса», қазақша «егеуқұйрық» аталатын
дөкейлерінде. Қазақтардың казак-орыстардан естулерінше, үлкендігі
кішігірім мысықтай дөкей тышқандардың қаруы тісінде емес, құйрығында.
Егеу сияқты жаралған ол құйрықтар ағаш түгіл тас пен темірді де теседі.
Жабылып кетсе кісіні де, малды да жеп қояды. Казак-орыстар қулықпен
айтқан бұл сөзге қазақтар нанып, «егеуқұйрығы бар» деп, Ертісті өрлейтін
қайықтарға мінбей қойған.
Кісіні, малды жеуі ертегі сияқты болғанмен, егеуқұйрықтардың
қайықтар мен кемелерді тесіп шыдатпауы ақиқат. Омбы флотилиясында
олардың бүлдірмегендері жоқ.
Біздің жолаушылар мінген баркас та сондай жыртық-тесіктердің біреуі
еді. Оны басқаратын боцман жолға шығару қауіп екенін айтқанмен,
флотилияның өр кеуде, қатал капитаны «бара бер!» деп ақырды да, бет
қарай алмайтын боцман баркас түбіне жиналған суды төгіп, тəуекелге бел
байлап аттанып кетті. Жолшыбай жылаудан тынбаған суды, іркілген
шақтарында, шелек бақыраш, тағы сол сияқты ыдыстармен іліп ап төктірді
де отырды.
Олар сол қалпымен Семейге де жетер ме еді, қайтер еді, егер, тілеуі
құрғыр, егеу құйрықтар баркастың түбін тесіп жібермесе!.. Қайық түбінің
жігіне кірген дəндерді, аш егеуқұйрық тіміскілей қазып жүргенде, шіріктеу
бір тақтайды үңірейтіп тесті де алды. Сол тесіктен лықылдай кірген су,
ыдыспен көсіп төгуге бой бермей, қайық ішінде көлки бастады. Соны
көрген боцман, баркастың түбі тесілгенін болжады да, ескекшілерге,
қайықты судың жайма тайыз жағына қарай бұруға бұйырды. Олар қайық
бетің жалма-жан жаймаға бұрып, ескектерін жанталаса сермей бастады.
Бірақ жайма жақын жерде емес сияқты. Ертістің бұл жақ беті кең жазық
қалың тоғай екенің тоғайда үйеңкі, Терек сияқты ағаштардың жуан жəне
биік болып өсетінін біледі. Бір жағы шытырман қалың тал. Олардың бойы
да атты кісіден əлдеқайда биік.
Қайықшылар бет бұрған жақта, талдардың үсті тып-типыл теңіз, арғы
биік ағаштардың да, бастары ғана қылтияды. Соған қарағанда, тіпті
əрменге дейін, кісі бойлар тереңдік жоқ сияқты. Ал, қолдағы құралмен
қаншама жанталасып төксе де, қайыққа көрген су аласару орнына
жоғарылай береді, қайықтың денесі суға шөгіп барады.
Тайызға аман жетуден күдер үзуге айналған боцман:
– Шамаларың жеткенше жан сақтаңдар! – дегенді айтты.
Жүзе білмеуден бе, сасқалақтаудан ба, біреулер суға қарғу қалпын
көрсетіп, киімдерін шеше бастады.
Шоқанның кадет кезінде Ертіске жүзіп үйренгендігі бар, бірақ жақын
тұсқа ғана. Мына су телегей теңіз. Одан ете ала ма, жоқ па?.. Одан үлкен
уайымы – Достоевский жүзе біле ме, жоқ па?... Сұраса, ол басын
шайқайды. Ендеше суға кеткені де!.. Жандай дос көретін адамын ажалға
қалай қимақ!..
– Жан сақтаңдар! – деп ақырған Қаранар даусы селк еткізді. Соның
демеуімен Шоқан да, Достоевскийді көтеріп, жүзе жөнелді. Досының аман
жағаға жетеріне көзі жеткенсін, Шоқан да еркін құлаш ұрды. Əйтсе де
жағаға талмаусырай жетті.
Бұл ара орысша – «Кряковск»10, қазақша – «Кереку» аталатын қаланың
деңгейі екен. Қаранардың айтуынша, қала жақын. Бірақ, арқалағандары
оған қазір қалай жайлана қояр таныстары жоқ. Сол жайды ақылдасқанда
Қаранардың айтқаны:
– Сіздер осы арада қалыңыздар да, шешініп, киімдеріңізді кептіріңіздер.
Сыртынан көргенім болмаса, бұл – ішіне кірген қалам емес. Соған барып,
жайланар жер іздейін. Күн жылы, əрі желкем. Мен оралғанша үстерің
дегдіп те қалар... Өздерің де тыныстарсыңдар, қорыққан жүректерің
басылар...
Ол «өзге киімдеріңді өздерің бірдеме қыларсыңдар, бумы тарта
алмайсыңдар» деп, екеуінің аяғындағы солдат етіктерді əрең дегенде
суырып берді. Суланған шұлғаулардың тұтқырлығы сондай екен,
Қаранардың шірене, шыжымдай тартқан қарулы қолдары, етікпен қабат
сирақтарын да суырып əкете жаздады. Өзі шешкен кенеп дамбалын мықтап
бір сықты да, дымқостығына қарамай бұтына киіп ап, қала жаққа жең
тартты да, ілезде қалың орманға сіңіп кетті... Орманды да, даланы да тастай
қараңғылық бүркеп кетті.
– Қаланы таба алар ма екен, байғұс! – деді екі дос қосынан.
– Табар,– десті сенімсіз үнмен.
– Не деген қарулы адам! – деді, жөніне көзін тіккен Шоқан.
– Не деген жақсы адам! – деді Достоевский...
– Түрінен шошымаса жарар еді, қала халқы!
– Мүмкін...
Олардың жорамалы дұрысқа шықты. Қалың орманның сиректеу ішіне
кіре орналасқан аз үйлі Керекудің шеттеу бүр үйіне жеткен Қаранар,
қақпасына бас сұғайын десе, салтқысы киілген, жабық. Бөтен адамның
иісін сезген иті, шабаланып қоя берді де, алып тастағысы келгендей, қақпа
табалдырығын тырналай өршеленді... Адам дыбысы сезіле қоймаған соң,
Қаранар қақпаны əуелі ақырын, одан кейін қатты қаға бастады.
Үй иелері бұл мезетте, шыраның жарығымен іңір асын ішіп отыр еді.
Иттің үруіне, қақпаның қағылуына қарап, олар жат біреу барын жобалады
да, астарын доғарып, шыраларын сөндіре қойды. Себебі, кейде осы маңда,
сібірліктер «варнак» немесе «посельщик» деп атайтын қаңғырғандар
жүреді. Олардың көбі Сібірдегі каторгілерден қашқандар болады. Жүдепжадап жүретін олар ұрлық та қылады, үйлерді, кісілерді тонайды да, кейде
жеке, кейде үйлі жанды өлтіріп те кетеді. Сондықтан Сібірдің тұрғындары
күн бата терезелерін, есіктерін, қақпаларын тас қып бекітіп, даусы таныс
біреу болмаса, басқаға ешуақытта ашпайды.
Қаранар қақпасын қаққан үй де сөйтті. Қақпадан терезелерге барып,
əрқайсысын шертіп, дүрсілдетіп көргенмен, тым-тырыс дыбыс бермеді.
Кісі жоқ дейін десе, иті бар. Қора ішінен əлде не жылқы, əлденеге
оқыранып та қойды. Ит түгіл малдар да елегзігендей, маңыраған қойешкінің,
мөңіреген сиырдың дауыстары естілді. Адам даусы жоқ!..
Қаға-қаға қалжыраған, əрі түні салқын жерде тоңазыған Қаранар, терезе
қақпасына аузын тақай, қатты дауыспен үйдегілерді боқтап алды да, көрші
үйге жылжыды. Оның қақпа, терезесін қағып көрді, одан да дыбыс жоқ!..
Содан, үйден үйге көшіп дегендей, қаланың ең ішіне кіріп алды. Барлық
үйде де шабалана үрген бір-бір ит!.. Біреуінен де адам даусы естілмейді. Не
қылған қала, бұл?!.. Адам емес, кілең иттер тұратын қала ма?!..
Сөйтіп жүріп шіркеуі бар бір алаңға жетсе, маңында сарай сияқты
ұзынша бірдеме қараңдайды. Жақындап барса, бергі қабырғасы жоқ лабаз.
Ішінен оттаған, пысқырынған жылқылардың дыбысы естіледі.
Қаранар жорамалдай қалды: осындай қалалардың орта тұсында «өртші»
аталатын мекен болады. Онда «өрт шыға қалса» деген сақтықпен, арбаға
артқан су құйылған бөшкелер, жегілетін аттар, өрт сөндіру саймандары
жəне күзетшілер тұрады.
Солай жорыған Қаранар «кімі бар екен?» дегендей, аттарға жақындай
бергенде, адам көргенде не босануды, не жемді тілейтін əдеттерімен, бірер
ат оқырана қалды. Сол дыбыстан арба үстінде қалғып жатқан күзетші
оянып кетті. Ол бір өте қағылез, сақ құлақ, көреген шал еді.
«Аттар неге оқыранды?!» дегендей, сақ ол тақтай қорапты арбадан
басын ғана қылтитып сығаласа, қараңдаған біреу бері қарай келе жатыр.
«Варнак болар!» деген ой келеді оған. Жақын арада ғана осы қаладағы
дəулетті үйдің бар жанын белгісіз əлдекім түн мезгілінде, бесіктегі
баласына дейін түп-түгел қырып кеткен. Жұрт оны варнактың ісіне
жорыған.
«Мынау қараңдаған да сондай біреу болар ма?!» деп қауіптенген шал,
арбаның алдыңғы жағынан еппен сырғып түсті де, «өртші» сарайының
төбесіндегі биік каланчаға шықты. Онда өрт білінсе қағылатын қоңырау
бар. Соның дыбысы естілсе болды, шіркеудің де барлық қоңырауы
даңғырлай жөнеледі. Қала халқы ілезде жиыла қалады...
Каланчаға көтерілген шал қоңырауды қағып жібергенде, іңір
құлшылығын (молитва) əлі тауысып болмаған поптар да «өрт шықты» деп
елеңдей қалды да шіркеу қоңырауына ұмтылды: Үдете соғылған қоңырау
үндері шағын қаланың бар түкпіріне жетіп, азан-қазан қылды да жіберді...
Ағаштан салынған Кереку, бұдан бұрын да талай өртеніп запы болған
тұрғындар, ашықты-жабықты қалпында «өртші» сарайына тұра жүгірісті...
Қаранар бұл шудың неге шыққанына аң-таң болып, не істерге білмей
тұрғанда, жан-жақтан қаптаған жұрт сарайды қоршай қамап алды. Мəлімсіз
адамның əлі өзіне енді жетпейді деп сенген шал, бар даусымен, каланча
төбесінен: «Варнак, варнак!» – деп айқай салды. Қайдағы «варнак» екенін
білмеген көпшіліктің ішінен шалдың қасына көтеріліп: «Кəне?.. Қанда?..»
деп еді, ол өз білгенін айтты.
– Варнак қашып кетпесін, қоршауды нығайта түсіңдер! – деп айғайлады,
каланчадағылар үн қоса.
«Варнактың қайда екенін білмесе де, «айрылып қалмайық» дегендей,
қоршаған жұрт арасын сығылыстыра түсті.
– Қайда, варнак? Қараңғыда қалай табу керек?
Шалдың да, жұрттың да теріс жорамалын шамалағандай, қашу ниетінде
жоқ Қаранар:
– Мен бармақ («варнак» дегені) емеспін, – деп дыбыс берді. Даусын
естіген оның түр-тұлғасын көргісі келгендерден біреу:
– Сабан бар ма? – деп сұрады.
– Бар.
– Ендеше, жақ соны!
– Неге?
– Дауыстағанның денесін көрейік.
Күзетші шалдың қалтасында сіреңке болушы еді. Төменге түскен ол,
арбада астына төсеген бір құшақ қу сабанды алды да, сіреңкемен тұтатты.
Қу сабан лау ете түсті де, төңіректі жарқыратып жіберді. Қамаған жұрт
сонда Қаранарды көрсе, тұлғасынан, түрінен жан шошырлық жалаңаш
біреу.
– Варнак! – деп жұрт дүркірей қашуға айналғанда
– Тоқта! – деп команда берді біреу.
Бəрі жалт қараса, осы қаланың атаманы екен. Ол қаһарлы да, беделді де
адам болатын. Бағыныштылар одан қорқады да, сыйлайды да. Түгелімен
«əскери халық» (население» саналатын бұл қаладағы қазақ-орыстардың
арасында, бір рота солдат тұрады. Олар да осы түнгі ереуілге елеңдеген
– Ұстаңдар! – деп бұйырды атаман, қоршағандарға Қаранарды нұсқап.
– Адамзаттық алыбы болар бұл!.. Бұған күш келе қоймас! – деп, бас
салуға ешкім бата алмады.
Жұрттың бетін байқаған Қаранар, аз сөзбен болса да кім екенін
білдіргісі кеп, бірақ қорыққан жүрегі өкпесін аузына тығып, кекештеніп
сөйлей алмай қалды. Сол кідірісін пайдаланғандай:
– Қару қолданыңдар! – деп ақырды атаман, үрейлі көпке.
Сол тұста, əлденеге пайдалану үшін көсілте үйіп қойған сырғауылдар
мен қазықтар бар еді. Бұйрыққа бағынған көпшілік соларды қолдарына
ұстай бастады.
– Ұрыңдар! Өлтіріңдер! – деп ақырды атаман.
Не істерге білмей, сандала сілейіп тұрған Қаранардың үсті-басына
төпелеген соққылар жауып кетті. Қатардағы біреулер ондай соққының
бірер тиюін де көтере алмай қылжия кетер еді, басын қолдарымен қорғай
жанталасқан Қаранар, біразға дейін шыдап бақты. Бірақ, «ұра берсе құдай
да өледі» дегендей, «құдай» емес, қанша алып болғанмен, жанды
мақұлықтың бірі болып жараланған, үстіне тынымсыз төбелеген таяқтан
қалжырап есі ауды да құлап кетті.
Сонда да төпелей берген дүлей қарулар оны өлтіріп тынар ма еді, егер
əлдекім көпті кимелей, Қаранарға жақындап, қолдарын көтеріп, бар
даусымен:
– Тоқта! – деп ақырмаса.
Бұл осы қаланың көп жыл атаманы болған, қартая келе тақуалық жолға
түскен, сөзі тоқтаулы бір қарты еді. Оған атаман да қарсы келмейтін.
Қараңғыға көздері үйренген көпшілік шалдың өзін де, сөзін де танып
соққыдан тыйыла қалды. Адам өлтіруді тəңірі алдында ауыр күнəға
санайтын шал, əлі де біразының сойылдары көтерулі тұрған көпті дінмен
емес, заңмен қорқытпақ боп:
– Соқпаңдар енді! – деді көпке, таяқ жеушінің ербеңдеген аяқ-қолынан,
əлі тірі екенін аңғарып, – өлтіріп ап, пəлесіке қалып, жазаланып
жүрмеңдер!..
– Ол, варнак!
– Кім болса да мейлі!.. Ұрып өлтіруге хақыларың жоқ. Жазасын заң
береді.
«Заң» дегенде тыңдаулы казак-орыстар Қаранарды əлі де ұрғылары келіп
тұрғанмен, шалдың сөзінен аса алмады.
Енді кірпігі ғана қозғалған шала-жансар сорлыны, атаманның
бұйрығымен, солдаттар «өртшінің» саймандар сақтайтын берік қоймасына
сүйреп кіргізіп, есігін тас қып жапты.
Енді не істеуді ертең күндіз ақылдаспақ болған жұрт, бет-бетімен
тарады...
Олардың ертеңіне не істерін аллам білер еді, егер таң сарғая, Шоқан мен
Достоевский келе қал.маса!..
Қаранарды таң білінгенше күткен олар, «неге кешікті?» деген қауіппен
əрі бар тамағы суға кетіп, қарындары ашқандықтан, əрі тоңғандықтан, əрі
түн бойы жайылған су киімдері дегдіп, киюге келгендіктен, «сол байғұсты
іздейік» деп, «қорек тауып, қарын тойғызайық» деп, Қаранар кеткен жаққа
жөн тартты. Қаланың жақын екенін олар түнде үрген иттердің, соғылған
қоңыраулардың дыбысынан шамалаған. Иттерді дүрліктіруші Қаранар
болар деп жорамалдаған олар, қоңыраулар неге қағылуына түсінбеген...
Енді қалаға кірсе, түнде дүбілген халықтың біразы ояу, кейбіреулері
көшеде екен. Солардан сұрастырса, қамаулы «варнак» барын, дүбілуге сол
себеп болғаның бүгін сазайын тартатынын естіді.
«Варнакты» Қаранарға жорыған олар, атаманды іздеп барса, рота
штабының кеңсесінде екен. Былайғы жұртқа бедірейе қарап, ырық
бермейтін атаман, кезі келсе сөгіп, не ұрып шығаратын Шоқанның генералгубернаторға адъютант екендігі документін көргеннен кейін құрақ ұшып
жалпаңдай бастады. Шоқан оған «варнак» туралы өз жорамалын айтты.
Бəрі көруге барса, түнгі қатты соққыдан шалажансар қалған Қаранар
қазір есін ептеп жинағанмен, қозғала алмастай жаралы: денесі көк-ала
қойдай, басы долырып ісіп, көздері жұмылып кеткен.
Шоқанның дыбысын естіген, таныған ол, кемсеңдеп жылайын деп еді,
шамасы жетпеді.
Кім екенін анықтап алмай, бейкүнə біреуді мұндай халға келтіргендігі
үшін, Шоқан, əуелі атаманды біраз сөгіп, нəтижесінен қорқытып алып,
тынықтыру, емдеу жайын сұрастырса, қалада, рота қарамағында емші
(лекарь), оның қарамағында «госпиталь» аталатын үйшік бар екен.
Қаранарды сонда орналастырды.
Ол қозғаларлық тіл қатарлық халға екі-үш күнде ғана келді. Онда да
емшінің жəрдемімен.
Оқығаны аз болғанмен, тоқығаны көп емші, «ісік ішіне түссе өледі» деп,
оны түсірмеу үшін, түйенің шұбатына, қайнатқан ерменнің (лебеда) ащы
суын араластыра ішкізе берді. Сыртқы ісікті ыдырату үшін, ешкінің тон,
майын сіңірген кенепті күніне екі-үш рет ауыстыра орай берді. Содан ба,
əлде, дене қуатының күштілігінен бе, екі-үш күнде, сыртқы жалқаяқ ісіктің
көгерген табы ғана қалды. Ішінде зақым жоқтығына асқа зауқы соғуы куə
сияқты.
Ол мешкей адам болушы еді. Шоқанның сөзінен, Қаранарға көрсеткен
қылығы үшін басына жазалану қаупі туған атаман, сырқаттың керекті
тамағын аяған жоқ.
Қаранардың өлмесіне, сауығуына көздері жеткен Шоқан мен
Достоевский, жазылған Қаранарды жөніне жеткізуді атаманға тапсырып,
өздері ілгері кетуге ниет етті. Оған Қаранар қарсы болған жоқ.
Ертең ылаулатып кетпек болған күннің кешінде Достоевскийді ғана
ерткен Шоқан Қаранарға жолықса, кеңесуге келіп қалған қалпы бар екен.
Ол, «мырза» атап алған Шоқанға ең алдымен, «қатардағы жалшы» деп
қарамай, қымбат уақытын қиып, көп жақсылық көрсеткендігі үшін сансыз
алғысын айтып алды.
Содан кейін кеудесіне кірбең болып жүрген бір сырын ақтарып қалғысы
келді.
– Мырза, – деді ол, Шоқанның кетуге айналған қалпын байқап.
– Əу, Қареке?
– «Қареке» дейсің, мені, ə?!..
– Оның не өрескелдігі бар?
– Сен ақсүйек, мен қарасүйек!..Сен төре, мен жалшы!..
– Болса ше?
– Жай, менімен теңдесіп сөйлескеніңді, тең адамдай қамқорлық
көрсеткеніңді айтам!..
– Сен бізге қамқор болмадың ба? Сені ажалдан мен құтқарсам, мені
жəне менің досымды ажалдан сен құтқардық. Жақсылықты сен бастадың
да, мен қостадым.
– Жəй, əншейін, жақсы адам екеніңді айтайын деп едім.
– Өзің ше?
Қаранар жауап бермеді.
– Сен де жақсы адамсың! – деді Шоқан.
– Мырза! – деді Қаранар, даусын байсалдандырып, – кеудемде құсықтай
топ болып жүрген бір сырымды айтып қалайын деп ем де саған.
– Қандай сыр?.
– Қайық үстінде сенің маған сөйлескің келді, мен сөйлеспедім.
– Неге өйттің?
– Сені дұшпан көргендіктен...
– Неге, ойбай?! – деді Шоқан шошына ғап.
– Сен ғой, хан – Шыңғыстың баласысың?
– Қайдан білесің оны?
– Естідім.
– Араб дейтін жігіт, осы жақтан қыз алып қашып, мұнда сыйыспайтын
болған соң, қорғалап əкеңе барған ғой. Сонда, інің бе, ағаң ба, – бір туысың
қатынын тартып алып, өзін «қашқын» деп орысқа ұстап берген...
– Ə-ə, – деді Шоқан, Атбасар сапарында, Ақан көлінің басында сондай
жігіттің жолығуы есіне түсе ғап. – Ұсталып па екен, сол?
– Ұсталмақ түгіл, Ит жеккенге жер аударылған.
– Апырай, ə!.. Ол кімің еді, сенің?
– Туған нағашым еді, шешемнің інісі... «Бұтаға қорғалаған торғай да
аман қалады» деп еді. Паналап барған бейбақтарға əкең бұта құрлы бола
алмаған.
– Рас...
– Онан да жаманын айтайын ба?
– Ие? – деді Шоқан елеңдеп.
– Сенің нағашың Қаржас Шорман деп естимін.
– Рас:
– Шорманның баласы Мұса мырзаның бір қылығын айтайын ба?
– Айт!
– Менің əкем Қарабек көп жыл Шорман тұқымының жылқышысы
болған. Өзі менен де ірі кісі екен, атан түйені көтереді екен. Бір шақта
желдеген саяқты іздеп жүріп, сортаң көлің жағасына жусаған түйелерге тап
болады. Жақындап барғанда, шабынған бура, тұра ұмтылады. Астындағы
аты жүйрік əкем біразға дейін шалдырмай, ақыры, құтқармасын көрген соң,
тастақты сайға тығылады. Бура да сол сайға түсе қалады. Тұйыққа
қамалып, енді құтылмасына көзі жеткен əкем, қопарылып жатқан жуандау