Latin Common Turkic

Аққан жұлдыз - 06

Total number of words is 3851
Total number of unique words is 2202
31.7 of words are in the 2000 most common words
46.6 of words are in the 5000 most common words
54.3 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
– Төйем, – деген еді, екі қолын кеудесіне айқастыра қусырып, басын
төмен иген Зейнеп Шыңғысқа, – кімдік болсаң да ейік өзінде сенің, мен өлөлгенше сендікпін. Сен маған жоқ күні, мен дүнияға жоқпын.
Оңаша жалғасқан Зейнеп, сол қалпында құлдық ұрып отырып қалған,
Шыңғыс шығып кеткен. Босағадан аттай, Шыңғыстың басына «өлем» –
дегені ме бұл?» деген ой оралған. Сол ой басынан шықпай қойған.
«Жұғысқан əйелімнің бəрі елу, яғни – өзін-өзі өлтіру, тағдырдың пешенеме
жазғаны болғаны ма?» деген ой да арылмай қойған одан. Қат-қабат
қатынасып жатқан жұрттан естуінше, Шыңғыстан жүкті болып қалған
Зейнеп он, босағасында қыз тауып, онысы бірер айдан кейін өлген. Содан
кейін жұрт оны «Шыңғыстың қалыңдығы» демей, «қатыны» деп атап
кеткен. Тағы бір хабар, - Шорман өлгеннен кейін, орнына он алты жасар
баласы - Мұса аға сұлтан болған. Оның жасы аз болғанмен, жаратылысы
биік екенін, яғни - ақылды, намысты, шешен, алғыр жігіт қалғанын,
Шыңғыс ана жылы көрген.
Шыңғысқа қоштасарда ол да ойын айтып кеп:
– Мына сапарға үкіметтің жұмсауымен кетіп барасың, мен қаралы
қарындасымды ауылыма əкетіп барам. Аман оралуыңа тілектеспін.
Омбыдағы жайыңа қанықпын. Жастықта əркімде де болады дейтін, олайша
алабұрту. Сондықтан сөкпеймін сені. Енді, міне, Зейнеп пен екеуіңнің
некелерің қиылып қалды. Сендерді əуелі қосқан – құдай, екінші – əкешешелерің. Енді құдай алдында да, адам алдында да бұрылар жер жоқ.
Менің қарындасым бұрылмайды, қашан оралсаң да тосады сені. Ал, сен
бұрылам десең, қорқытқаным емес, арты жақсылыққа соқпайды. Онда,
болдырған жерде қаламыз, - деген.
Елге келе естуінше, бақыт жағынан да, дəулет жағынан да Мұса əкесінен
асып түспесе, кем қалып жатқан жоқ. Əкесінің жылын беріп,
қарындасының басынан қарасын түсіргеннен кейін ұзату жабдығынан
кіріскен. Қазір ол жабдық түгелімен əзірленіп болған: «ішіне жасау-жиһаз
лық толған екі ақ үймен, көліктік жиырма бес түйемен, сауындық жүз
жылқымен, сойыстық мың қоймен аттандырады, деген лақап ел ішінде
күндей күркіреп, жерді дірілдетеді. Осы жайды естіп жатқан Айғаным,
Шыңғысы Зейнепті алып қайтуға ризаласқаннан кейін, дос-жарандарын
шақыртып ап, күйеуді қайнына аттандыру жабдығын ақылдасты.
– Кем бармау керек, – деді олар, – толық бару керек. Осы маңдағы Керей
мен Уақтың, Атығай мен Қарауылдың, Қанжығалы мен Күрлеуіттің,
таңдаулы адамдарын қосшылыққа ерту керек. Жолшыбайғы елден
қонағасы мен баспана тілеп тіміскіленбей, қонар, түстенер жерінде тігетін
шатырларыңды ала жүру керек. Оны қазақ-орыстың əскерлерін бастайтын
Опанас тауып береді, жолшыбай қымызын ішіп отыратын бірер айғырдың
үйіріндей сауынды айдата жүру керек, сауынның желісін, тоқпағын,
ноқтасын, көнегін, сабасын, аяққабын... деген сияқты жабдықтарын арта
кету керек. Сойыстыққа бірер қысырақтың үйірін ала кету керек;
жолшыбай шақырған ауылға бару керек те, шақырмағандарына түспеу
керек; кей жерде мырзалық қып, қонағасыны жолшыбайғы елдің мырза –
шораларына өзі беріп отыру керек, сөз бастайтын шешені, қол бастайтын
көсемі, əншісі, күйшісі балуаны, құлықшысы... дегендей. Келсең – кел,
сайма-сай адамдары ере жүру керек!.. Хан тұқымы болғандықтан осылай
бару керек қалыңдық алуға!.. Ел-жұрт болып көтереміз бұны...
Шыңғыс бұған ризаласты. Оның ендігі алаңы - сырқат шешесі. Мына
қалпына қарағанда, ұзақ жасамауы мүмкін, жолаушыларының оралуына
жетпеуі мүмкін. Шыңғыс еліне де, шешесіне де осы жайды ескертіп еді
жұрт:
– Өзі қалап жатыр ғой, бұл сапарға шығуында «Аттан» деген соң аттан.
Ажалы келсе ара тұра алмаспыз, келмесе, - балталасаң да өлмес. Тəуекел
деп тартып кет. Өле қалса, ырым -жырымын айтарлықтай жасармыз.
Ажалға сабыр берсе, айналып та үлгеріп, кезін де көрерсің, бермесе – дұға
оқырсың. «Асарын асап, Жасарын жасап» дегендей дүние қызығын көрген
адам. Өлсе, алды – өзіне, арты - балаларына жарық болсын! – деді.
– Тоқталма, - дегенді шешесі де айтты. – Көрісу, көріспеуді ажал білер
дəм білер. Көрісе қалсақ құба-құп. Көрісе – алмасақ, – бақұл бол. Мен
бақұлмын. Бұрын ренжітсең де, енді ренжіткен жоқсың. Тілімді алдың, ақ
сүтімді кештім!
Қайнына аттанған Шыңғыс, бірер ай жол шегіп, ырғалған-жырғалған
түрде үйіне кеп түскенде, халы таусылған Айғанымның кірпігі ғана
қимылдап жатыр еді.
Айғаным өмірінің соңғы төрт-бес жылдарында сопылыққа бой ұрып
алған еді. Түркілік оқуға еркін, тағат - ғибадаттық сауаты толық Айғаным,
осы жылдардың ішінде ұйқы, тамақ, дəрет сияқты табиғаттық тілектерін
орындаудан басқа шақта, орданың өзі тұратын бөлмесінің салтқысын
ішінен жауып алатын да, жайнамаз үстінен түспейтін.
– Сонда, не оқи бересіз? – дегендерге:
– Нəфіл ше? – деп жауап беретін. Оның не екенін білмейтіндер
түсіндіруді сұраса.
– Қызға намаз оқу тоғыз жастан парыз ұлға – он үштен. Содан кейін
оқылмаған намаздардың бəрі – қазаға, яғни өтеуге тиісті міндетке жатады.
«Лəфіл» дегеніміз – сол. Өтелмеген нəфілім көп, өмір жеткенше өтеп кетуге
тырысам, – дейтін. Кейінгі кездерде денесін билей алмайтын халға жеткен
ол, намаздарын түрегеп оқуға жарамаған соң, отырып оқи беретін. Қалың
қазысы алдын тіреп, сəждаға басын жеткізбейтін халінде, басын темен
шұлғып қана ырымын жасайтын.
Құлшылыққа соншалық беріліп алған Айғаным, бір сəтте Мекеге –
хажылыққа баруды да ниет етіп, сол жолға түскен басқаларға еріп аттанған,
бірақ былай шыға ентікпе сырқаты қатты ұстап, əрі жүруге жарамай үйіне
қайтқан. Сырқат қалпына қарамай, оразаны соңғы мерзіміне дейін тұтып,
алғашқы күндерінен-ақ талықси берген соң, тілін алатын кісілері, аузын
зорлап аштырған.
Уəлінің аулында көп жыл бойына Айғанымның немере інісі - Пірəлі
имам болып тұрғанын еткен тараулардан білеміз. Жесір қалған Айғаным
көптің көзінде есекке таңыла берген соң, өзін «сəуегеймін» деп санайтын
Пірəлі апасына мұнда тұра алмаспын» деген де, туған мекеніне көшіп
кеткен. Оның орнына, «Орынбор маңындағы Қарғалының «Дəррə əлфүнунін бітірдім» деп келген Ғалиасқар есімді татар молдасы тұрған.
Сырымбет тауының саласына, Айғанымға арналып салынған орданың
мешітіндегі имам осы да. Сырқаты мендей бастаған, өлім қорқынышы
ұлғая бастаған Айғаным, Ғалиасқардың ғалымдығына шек келтірмеумен
қатар, өле қалған шағында, иманды басына оның айтуын олқысынып,
арнаулы кісі жіберіп Пірəліні шақыртқан. Алғашында «бұрын іздеген жоқ
еді ғой, енді неге керек боп қалыппын» деп пəлесініп келмей қалған Пірəлі,
шақырушы екінші рет келген соң шыдамай барған. Біраздан бері көрмеген
апасының ауыр жағдайын байқаған соң, не олай, не бұлай болуын күтіп,
бақұлдық алғаннан кейін де қасында болған. Оның ендігі арманы – «əнеміне» деп əл үстінде жатқан апасының, келіншегін алып келуге аттанған
баласын, көзінің тірісінде көруі.
Шыңғыстың Зейнепті алып келе жатқан хабары Айғанымның ауыр
халын жеңілдеткендей болып, соңғы күндері сөзден доғарылған ол тілге
келді де, маңайына үйірілгендерге келінді қарсы алу жабдықтарын айта
бастады.
– Құдай оңдады! – деп қуанысты жан ашырлары, – ар жағын алла білер,
келіні мен баласының тойын көзінен өткерсе болды.
Айғаным: – «Жанымдай жақсы көріп кеткен келінім еді, маңдайынан бір
иіскесем болды, ар жағында арманым жоқ», – деген еді.
Айғанымның бұл қылықтары – бой жасау ғана болып шықты. Былайша
тып - тың жатқан ол, «келіп қалды, келін балаң!» деп əлдекім бөлмесіне
шүйінші сұрап бас сұға бергенде, көзін төңкере кеп ашып, қайта қатты
жұмды да, демін ышқына алды...
Бұл, – Айғанымның ақтық демі екен.
ЕСЕНЕЙДІҢ ЕРТЕГІСІ
Осындай күйзелушілікке ұшыраған ел: «осы дуанның аға сұлтаны
Шыңғыс», деп есітіп, «мынаны тоқтатсын» деген өтінішпен кісілерін
жібереді. Оларға Шыңғыстың айтқан қысқаша жауабы: «Бара көрермін».
«Көргенше өртеніп, көміріміз бен күліміз ғана қалмай ма» деген шағымға,
Шыңғыс: «Амалым нешіктен», – басқа жауап қайтармады.
Соңғы жеті-сегіз жылын əуелі – Омбыда, одан кейін – жорықта өткізген
Шыңғыс, қазақша əдеттердің көбінен алыстап, ел кезінде «тік-бақай»
атанған еді. Содан ба, əлде үкіметтің тапсырмасы солай болды ма, шешесін
қолынан жерлескеннен кейін, жақындарына ол Құсмұрынға жүрер ниетін
білдіре бастады. Сонда, Құсмұрында өзімен бірге тұруға ерте кеткісі
келгені екі-ақ адам бірге туған ағасы – Шепе, екіншісі – төленгіті – Аба.
Шепенің азанмен қойған аты – Шаһимардан, содан – Шеген боп, содан –
Шепе боп кеткен. Мінезі шəлкес ұрысқақ, төбелескек адам болғандықтан,
жұрт оны сыртынан «Шытырлақ Шепе», немесе «Шыпылдақ Шепе»
дейтін. Шыңғыс Шепенің шалдыр мінездерін де, сотқарлық қылықтарын да
жақсы біледі. Оның Балтамбердіні өлтіруі де құлағына шалынған. Соларын
біле тұра ертетін себебі, қазақтың «інісі содырлы болса, ағасы қадірлі
болады» деген жаман мақалын теріс аударып: «Ағам содырлы болса, мен
қадірлі болармын» дегендік еді.
Абаның азанмен қойған аты – Абақ. Бала шағынан Шепеге атқосшы
болған ол, мейлінше пысық, қу, қалжыңбас, сықаққой, үлкен демей, кіші
демей, кім көрінгенмен жалбаңдап ойнай беретін, мазақтағысы келген
кісінің қыр соңынан қалмайтын жігіт те. Жасы Шепемен шамалас. Бұрын
білмейтін Шыңғыс, оны əнеугүні Зейнепті алып қайтуға аттанғанда ерте
кеткен. Сонда, бойындағы енерлерін көріп, ұнатып қалған. Енді,
Құсмұрынға Шепені ала кететін болған соң, Абаны да ертпек болды. Ол
көне кетті.
Шыңғыстың еркіне салса, Зейнепті де ала кетпек еді. Ауылда туыпөскен, əдет-ғұрпы бойына сіңген Зейнеп, қайын енесінің беті жасырынбай
жатып, күйеуімен кете баруға арланды. Жəне ол Омбыда аз түн таныс
болғанда, Айғанымды сүйіп үлгерген еді. Оңаша кездескен күндердің
біреуінде, Айғанымның: «Сенің алдыңда ал деп тілеймін тəңіріден. Егер
сол тілегім қабыл бола қалса, солқылдатып жоқтап берерсің,
құлыншағым!» дегені есінде. Əкесі Шорман өлгеннен кейін қаршадайынан
басына қара салып жоқтаған. Сол елдің бір ақыны шығарып берген ұзақ
жырды аяғынан тік тұрғызып, тыңдаушыларын тан, қалдырған ол, қайын
енесінің жоқтауына отыруға іркілген жоқ. Ол хан тұқымының келіндерін де
қазақ ғұрпына бағындырып, «ертең, «түс», «кеш» аталатын мезгілдердің
бəрінде де жинап, дауыстарын қосып жоқтау айтқызды. Өзі бəрін:
Үзігін əжем борлатқан,
Шаңырағын сырлатқан,
Келінде сорлы мен екем,
Келмей жатып зарлатқан,
деген өлеңмен бастап, ар жағын ақын шығарып берген жырға
жалғастырып əкетті. Бұған риза болған жұрт:
– Шіркін, келін болса, Зейнептей болсын! – Ханша аузынан тастамайтын
еді мұны, үнемі мақтай беретін еді, «Шыңғысқа еріксіз алдырды», десіп еді,
үмітін ақтады! – десті.
Шыңғыс Құсмұрынға шешесінің қырқын бере аттанатын болды. Сол
кезде, оның семьялық өмірінде жаңалық сезіліп қалды: Зейнеп сол кезде
қатты ауырды, ол ішкен асын құса беретін, төсектен басын көтермей жатып
алатын болды. Тəжірибелі əйелдер, Зейнептің бұл халын талғаққа жорыды.
Оны қандыру үшін не керек екені де мəлім боп қалды, Зейнеп бүркіттің
миына жерікті. Жəне қолдағы бүркіттің емес, тағы бүркіттің!.. Оны қайдан
табу керек?
Ақыры ол да табылды. Уəлінің Бурабай тауындағы Қызылағашта
тұратын, бəйбішесінен туған Бікəн есімді ұлы, Айғаныммен жақын жүретін
еді. «Айғаным нашар жатыр» деген хабармен, Сырымбет тауына келді де,
бақұлдасып үлгерді, содан кейін қолынан жерлесті. Жақсы көретін өгей
шешесінің қырқын тосып жатқанда, құлағына тағы бүркіттің миына
жерігені, ондай бүркіт табылмай жатқаны шалынды. Бікəн бүркітші адам
еді. Өзі салатын бүркітті ол, Көкшетаудағы Оқжетпес шыңының ұшар
басына өзі шығып алатын. Ол шыңға одан басқа адам шыға алмайтын.
«Шығамын» деген біреулер құлап өлген. Содан кейін ол шыңға өрлеуге
Бікəннен басқа адам бата алмаған. Ал, Бікəннің бір емес, бірнеше рет
шығып бүркіт алуын, діншіл жұрт, - «атасы Абылайдың аруағы көтереді»
десетін. «Оқ жетпес» атап алған бүркітті Бікəн шыңнан жыл сайын емес,
анда-санда ғана, қолдағы бүркіті қартайып шəу бола бастаған шақта ғана
алатын. Басқа жердің бүркітің Бікəн қолына да ұстамайтын. Себебі, олар,
күштілік жағынан да, қырағылық, алғырлық жағынан да «Оқжетпеске» .
теңеспейтін. Өзге аңды былай қойғанда, құлақ естір жерде, қасқырға
«Оқжетпестен» басқа түсетін бүркіт жоқ. Ертегішілердің айтуынша, осы
тұқымды бүркіт, Оқжетпестің Абылай осы маңда хан көтеріліп, қыстауын
Бурабайдың ығындағы Қызылағашқа салған жылы пайда болған.
– Сондықтан, – деседі олар, – Абылай тұқымынан басқанын, қолына
түспейді, зəуі-сайтан түсе қалса, бұндай қырағы да, алғыр да болмайды.
Абылай тұқымынан да бəрінің емес, біреуінің ғана қолына түседі. Жəне бір
ғажабы: Оқжетпес шыңын жалғыз ұя - басар ғана мекендейді, шəулісі
қайда екенін ешкім білмейді. Жобалаушылар «Орал тауына барып
қарығады, балапандары Оралдың ақ иығы сияқты ақ шұбар болуы содан»
деседі. «Оқжетпес» тұқымды бүркіт жыл сайын емес, үш-төрт жылда бірақ
жұмыртқа салады. Əдетте, бір ғана жұмыртқа салады, екеу болса біреуін
шағып тастайды. Бұл тұқымды бүркіт, Бікəннің бағып жүрген малы сияқты.
Қай жылы жұмыртқалаған, қай жылы жұмыртқаламағанын сыртынан - ақ
біледі. Жұмыртқалаған жылы «Оқжетпес» шыңының басынан ұшып-қонып
жүреді, жұмыртқаламайтын жылы жаз бойы көрінбей, əлдеқайда кетеді де,
күз оралады. Ертегішілердің айтуынша, Абылай тұқымынан ұстауға
жарайтын ұл тумаса, бұл бүркіт, бұл арадан кетеді. Сондықтан, Абылайдан
өрбіген ұрпақтың, немесе – ұл ұрпақты ардақтаушылардың көңілінен,
«кетіп қала ма» деген қауіп кетпейді Ол қауіп соңғы жылдарда күшейіп
барады, өйткені Абылайдың қара шаңырағына бағынушылар жылдан жыл
азайып барады, осы бетімен кете берсе, бұл шаңыраққа аз жылда ие
табылмай, əлдеқайда шіріп қалуы мүмкін.
Осы қауіп Бікəннің басында да болушы еді. Былайғы жұрттың, көзінде
«бүркіт салудан басқаны білмейді» дейтін, қақ-соқта жұмысы жоқ ол,
іштей хан тұқымының айнымас ері болатын да, оның жақсылығына
қуанып, жамандығына көшетін. Бірақ, қайсысы болса да сыртына
білдірмей, момақансып жүре беретін. Айғанымның азасын сақтап,
Сырымбеттегі ордада жатқан күндерінде, «жас келін тағы бүркіттің миына
жеріпті», деген хабарды Бікəннің құлағы шалды. Бұл хабарға қатты қуанды
ол. Талғақ əйелдің əр нəрсеге жеруін біледі ол, солардың ішінде, мысалы
қасқырдың етіне жеріген əйелден қабаған, қомағай бала туады; жыланға
жерігеннен-жалаңдаған, жылпос, жымысқы туады; бүркітке жерігеннен –
барлағыш, биіктегіш болдырмайтын қырағы туады.
– Бүркіттің жəне тағы бүркіттің миына жеріген жас келіннен ұл туса,
қырағы, алғыр болар ма? – деп дəмеленді Бікəн, – біздің тұқымның еңсесі
түскен туын болашақ та сол көтерер ме?
Бұл дəмесінің сəті де түсіп тұрған сияқты. Балапанын алғанына екі-үш
жылдан аспаған «Оқжетпес» биылғы жазда Оқжетпес шыңынан кетпей, сол
маңайда қалықтап жүр. Қоян, қозы, лақ сияқты жемдерді ұясына тасуына
қарағанда, биыл да жұмыртқалаған. Енді, міне, Зейнептің жерік болуын
естігеннен кейін; «Қайткенде де не ұя басардың өзінің, əйтпесе,
балапанының миын жегізуім керек», деп бекінді. Ол «Үйіме барып,
амандығын біліп, Айғанымның қырқына дейін оралам», деген сылтаумен
жүріп кетті. Аулына барғанда: «Амандық біле келдімнен» басқаны
айтпады, Оқжетпестің қиясына барарын ешкімге білдірмеді. Бала жасынан
дағдыланған ол, қия тастарға мейлінше өрлегіш еді. Өзге адам арқанға
асылып əрең шығатын, немесе маңайлай алмайтын шыңдарға, жыландай
жабыса өрмелеп жүре беретін. Жылан да өрмелей алмайтын жылтыр
тастардан да таймай, аяғы, қолы ілігетін кедергілер табатын. Біреулердін,
етегінде тұрып төбесіне қарауға басы айналатын қия шыңдарына
өрлегенде, Бікəннің басы айналмақ түгіл, есіне де келмейтін. Бүркіттің
балапанын алар жолы, ол шиден тоқыған бесік, қойдың жабағысын ала
баратын. Балапанды соларға қалың орап, сыртынан қыл арқанмен
шандитын да, тасы жоқ тұстан темен қарай домалатып жіберетін. Бөлеулі
балапанның денесіне зақым түспейтін. Содан кейін шыққан биігіңде өсетін
аршаға ұзын қыл арқаңды тұзақтай байлап, тұзақты ағытып алу үшін,
түйіншегінен екінші арқанды байлап төмен түсетін.
«Шыңға шыққыш» дегенмен, Бікəн бұрынғы реттерде, көтерілерде де,
төмендерде де қатты қиналатын еді. Бұл жолы, өзінше: «Аруақ қолдады
ма», əлде, тəуекелшіл ынта көтерді ме, шыңның жиған жүктей текшеленген
тастарының бірінен соң біріне арқардай ырғып, төбесіне ілезде көтерілді.
Тілегіне қарай, ұяда балапан бар екен жəне жалғыз екен, өзі қоңыр ала
қанаттары үрпиіп өсіп апты жынысын да Бікəн бір қарағаннан біле қойды:
ұрғашы болса, ұртындағы қияғы қызғылт келеді, еркек болса – сарғылт
келеді. Мынанікі сарғылт, соған қарап, «ə, келін ұл табады екен», – деп
ырым етті Бікəн.
Тұяқтары мен тұмсығы мүйіздене қатайып, қанаттары жебелене ұзарып,
ұшатын кезі таянып қалған бала - бүркіт, ұмтылған Бікəнға шар - шұр еткен
бала - бүркіт тұмсығымен де, тұяқтарымен де, қанаттарымен қайрат қып
маңайлатпаған соң, Бікəн үстіне торды жаба сап, матап алды. Сөйтіп,
денесін жабағыға орау əрекетіне кіріскенде, бала - бүркіттің бір аяғы
шекпеннің етегіне ілегіп қап, бүрген тұяқтарын жаза алмайтын болған соң,
жабысқан жерін Бікəн жыртып жіберді. Содан кейін ғана күш алып, бала бүркітті əуелі қойдың жабағысына, одан кейін шиге бөлеп жатқанда, бір
нəрсе зу ете түсті. Жалт қараса - үстіне таянып кеп, аспанға қайқая
көтерілген бүркіт!.. Өзінің үлкендігі сұрапыл тарбайта жайған
қанаттарының бір-бірі сала құлаштан ұзын дерлік, жалпы көлемі ірі тайдың
тулағындай!.. Түйілген шағында тіпті жақын кеп қалуына қарағанда, егер
Бікəннің қимыл жасаған бойы екі кесек тастың арасына жасырынып
тұрмаса, сыпыра жөнелетін де жайы бар сияқты, өйтпеуі – тасқа
соғылатындығын абайлауы сияқты.
Түйілген бүркіт, əрине, мына балапанның шешесі. Ол қайқая биіктеген
қалпымен кете бармай, жоғарыдан тағы торып, реті келсе тағы да түспекші.
Соны ойлаған Бікəн бөлеген балапанды темен қарай домалатты да, жіпке
асылып түсерден бұрын, ұя басар шабуыл жасаса қорғанбақ боп, тасқа
төселе тармақтанып өскен аршаның сала құлаш жуан, жасаң бұтағын
сындырып қолына алды. Солайша темен салбырап келе жатқанда, бүркіт
бір емес, екі рет түйіліп, екеуінде де жартасқа жақындай бере қайта
көтерілді. Содан кейін «болмас!» деген ойға келгендей, биікке шырқап, ала
- шабыр бұлт арасына жоқ болды.
Қайнағасы бөлеген балапанды алып келгенде, Зейнептің қуанышында
шек болған жоқ.
– Əттең, келіннің жеруі, – деп бұлдады Бікəн əкелген балапанын, –
əйтпегенде, баптап өсіретін-ақ бүркіт!.. Күйін келтірсе бұл түлкі,
қасқырын, былай тұрсын, аю мен бұғыны да алар еді!...
Зейнептің жерігі қана, яғни бүркіт миын жегеннен кейін сырқатынан
айыға, Шыңғыс қасына Шепе мен Абаны ертті де Сырымбеттен
Құсмұрынға тура беттеп жүріп кетті. Жаны ашитын біреулер оған: «Шепен,
– шырыш бұзғыш тентек, Абан, – кескекте абалаған ит, бұл екеуін ертіп не
марқадар табасын? Ертсең елге ұйытқы боларлық біреулерді ертпеймісің
əйтпесе, соқа – қара басын, тарта бермеймісің?» – деп еді, Шыңғыс оларды
тыңдаған жоқ. Оның ойынша негізгі арқа тірері, – Құсмұрын көлінің
жағасына орнап жатқан əскери бекініс. Оның начальнигі – досы Шамырай.
Жорықтас болғанда көргені – «шаш ал» десе «бас алатын» қаһар. Ол,
əсіресе қазаққа қатал. Шыңғысқа сонысы керек. Қазақтың «ел – сүңгі мұз
ақырын ұстасаң, түсіп кетеді, қатты ұстасаң сынып кетеді» деген мəтелі
оның ұғымында берік сақталған. Шыңғыстың ойынша «сынса сына берсін,
түспесе болады». Сондықтан əнеугүні Омбыдан аз уақытқа ажырасқан
шақта:
– Дуан бекілген хабарын менен бұрын естісең, сен бара берерсің, – деген
Шыңғыс. – Қорғанысыңның іргесін қалай берерсің!.. Обаған өзенінің өн
бойын үкімет сені мен менің қарамағыма берді ғой. Ол өлкенің жері, суы
біздікі, сондықтан қоныстаған ауылдарды көшіру керек. Ар жағында қалай
пайдалануды ақылдасармыз.
Шамырайдың Обаған бойын мекендеген ауылдарды бара сала бөрі тиген
қойдай быт-шыт қылған хабары, Айғанымның құлағына да шалынған еді,
сондықтан күші, есі бар күндердің біреуінде, Балтамбер өліміне байланысы
барын білмейтін Тəніні шақырып, Құсмұрын дуаны ашылуын, Шыңғыстың
оған аға сұлтан болып бекіген хабарын айта кеп:
– Қайнына кеткен баламның оралуына жетер-жетпесімді білмей
жатырмын, – дей келіп, – егер жетпесем, саған тапсырып кететін екі сөзім
бар, – деген еді.
– Бірі, – деген ол, – аталарыңның қара шаңырағы сарайда қаңсып босқа
жатыр. Баяғыда, «Күншуақ аталарын, көтерген шаңырақ» деген соң,
«хандардың əуелі де Шыңғыс, ақыры да Шыңғыс» дегенге, Шығажанға
арнап сақтатып қойып едім. Шығажан Құсмұрынға кеткенде, сол аруақты
қара шаңырақты ала аттансын да, өзі тігетін үйдің төбесіне көтерсін.
– Айтайын, – деген еді Тəні, қара шаңырақты Шыңғыстан қызғана
отыра. – Екінші тапсыратыныңды айт.
Жігіт кезінде салдау болып, басынан тастамайтын орысша қатпағының
төбесіне үкі тағуына қарап, Айғаным Тəніні «Үкілім» деп атап кеткен еді.
Сол дағдысымен:
– «Ел ағасыз болмайды, тон жағасыз болмайды», дегенді білесің ғой,
Үкілім, – деген еді, Айғаным.
– Естіген сөз ғой, Жеңеше.
– Сен Құсмұрын дуанына қай рулар қарайтынын білемісің, Үкілім?
– Шамалаймын. Негізінде Керей мен Уақ қой олар.
– Жер келемін білемісің?
Тəні оны білетін еді: «Құсмұрын» аталатын дуан ашылатын болғаннан
кейін, Омбыдағы қазақ дуандарын басқаратын мекемеден Тəніге арнаулы
инспектор келген де, бұған дейін Көкшетауға бағынып келген, енді
жаңадан ашылған Құсмұрын дуанына қарайтын жер мөлшерін картадан
көрсеткен. Соған қарағанда, жаңа дуанның оңтүстік шегі, Қызылжар
түбінен басталады да, Есіл өзенін бойлай жүріп отырып, осы өзеннің
«Көлденең» аталатын бұрысынан, Құсмұрын көліне қарай, жазық даламен
тура тартады. Көлге жете, сол көлдің батысынан құйылып, шығысынан
солтүстікке қарай ағатын Обаған өзенін бойлайды да, оның Тобылға
құятын жерінен, қазақ-орыс станциаларын аралай шығысқа беттеп,
Қызылжар қаласына тіреледі.
Аға сұлтан болғаннан кейін, Тəні бұл өлкелерді аралап түскен. Сонда
көрген-білгенін айтқаннан кейін:
– Жақсы ағаңның барында да, одан кейін де аралаған жерлерім еді, –
деді Айғаным ауыр күрсініп. – Бəрін де біледі екенсің. Енді манағы «ел
ағасыз болмайды» деген сөзге қайта оралайын. Қазақта: «Аспандай –
Арғын, жұлдыздай – Қыпшақ қойдай – Керей қозыдай – Уақ» деген сөз
барын да білесің?
– Естігем.
– Сол «қойдай Керейдің» тең жартысына жақыны – Құсмұрын
дуанында. Ол: Керей, Балта, Көшебе, Сибан болып төрт атаға бөлінеді...
– Жеңеше, керегі не солардың? - деді ар жағын тыңдағысы келмеген
Тəні.
– Керегі сол руларды кімдер басқаратынын білемісің, Үкілім?
– Кімдер?
– Балтаны Төлеміс пен Иса билейді, Көшебен-Табай мен Байдалы,
Тарышыны – Тоқсан мен Тұрлыбек...
– Сибанды ше? – деді Тəні асығып.
– Есеней мен Өсіп...
– Ə-ə, – дей салды Тəні немқұрайды дауыспен
– Асықпа, Үкілім! Тыңда! – деді Айғаным, – келелі кеңесіме енді ғана
келдім. Сонда айтайын дегенім: Керейдің əр руында өз ағасы болғанмен,
Керей атаулының байы да, батыры да, беделдісі де Естеместің Есенейі. Оны
Керей ғана емес, Уақ та, аз рулар – Қанжығалы мен Күрлеуіт те бедел
тұтады. Өзі - хан тұқымының жауы. Сенің бала кезіңде «орысқа бағындың»
деп, Қасым төре сол арадағы Керей мен Уақты қапыда шапқан да, орасан
көп мал-жанын алып кеткен. Керейдің ұраны – «Ошыбай», Уақтың ұраны –
«Жаубасар». «Сибанның арғы түбі Уақ екен, Керейге жиен екен» деген сөз
бар. Есеней соны пайдаланып, Керейге барса – «Ошыбайлап», Уаққа барса
- «Жаубасарлап» ұран шақырған да, жиналған қалын, қолды өзі бастап,
Қасымды қуған, «Қақтың қара суы» аталатын көлге жеткен, сол арада
қырғын соғыс болып, көп адам өлген. Қасым жағы жеңіліп, Ақтау, Ортау
жағына қашқан...
Бұл соғысты естіген Тəні:
– Ие, содан кейін не бопты? – деп еді:
– Сонымен, ұзын сездің қысқасы – Есеней хан тұқымына содан бері өш.
Айтқанынан қайтпайтын, ойдағысын орындамай тынбайтын, жауына
мейлінше мейірімсіз кісі. Жəне бір мінезі: «өмірінде күлмек түгіл, езу
тартпаған адам» дейді.
– Сол Есенейді неге кеп атап кеттің, жеңеше? – деді Тəні.
– Атап отырған себебім, – деді Айғаным, – Шығажан ертең Құсмұрынға
барып қызмет атқарғанда, ең алдымен сүйенер адамы сол – Есеней болу
керек. «Сыйынғаныңнан сүйенгенін, күшті болсын» дегендей, сондай бір
мықты сүйеніші болмаса, елді басқара алмайды.
– Мақұл, айтайын, жеңеше, – деді Тəні.
Айғанымның жаназасына ғана Шыңғысқа, Тəні жеңгесінің тапсырғанын
түгел жеткізді.
– Көрерміз, – деді де қойды Шыңғыс.
Ол Құсмұрынға аттанғанда, шешесінің бір өсиетін тыңдаған жоқ, - қара
шаңырақты өзімен бірге алған жоқ, шаңырақта сенетін жəне Айғанымның
«алып кетсін» дегенін білетін жұрт.
– Апырай, жолы болса игі еді, мына Шыңғыстың! Хан ордасының бар
ырысы осы шаңырақта» десетін еді, бұл ырысты тастап кетті-ау, мынау! –
десті.
Шыңғыс Құсмұрыннан шешесінің өсиетін орындау ниетімен, яғни
«ауылы жолында отыр» деген Есенейге реті келсе, көңілін таба кету
мақсатымен аттанды. Ол арманына жетер-жетпесін баяндаудан бұрын,
оқырман көпшілікке қысқаша түрде Есенейді таныстыра кетейік.
Ол Керей руының Сибан дейтін тайпасына жатады. табанды жұрт «түбі
Уақ екен, Керейге жиен екен» деп те айтады. Біреулер Сибанды кішкене
күнінде Уақтағы нағашысы алып кетіп, Керейге жігіт болған соң келген
екен дейді. Қалай да Сибан Керейден тараған рулардың «сүбелілерінің бірі
болған».
Құсмұрынға аттанғанда, Шыңғыстың ойына шешесінің өсиеті түсті де,
Есенейді «Құсмұрын көлінің шығысынан құятын Құндызды өзенін жайлап
отыр» деп естіп, жолдан көре кеткісі келді.
Шыңғыс сол қалпымен бара тұрсын, біз оқырмандарға Есенейді
қысқаша таныстыра кетейік.
Сибаннан Ерімсары, Қортық, Күнгене, Шоқматар туған, Есеней
Қортыққа жатады. Қортықтан Қошқарбай туады. Одан: Тоқпамбет, Сейіт
туады. Сейіттен Естемес туады. Ол Есенейдің ұлы атасы.
Сейіт өлгенде, Естемес жас екен. Оның ауыр дəулетін айыны талап
алады. Қорлық көрген Естемес, Қарауыл руындағы нағашысы – Əжімбай
батырдың аулына көшіп кетеді. Əжімбай – жылқысы кеп бай адам екен.
Естеместікі ол жас күнінен жылқы бақтырады да, жігіт болған соң,
біліндіреді. Содан 1789 жылы Есеней туады.
Əжімбай Есенейге де жылқы бақтырады. Əкесінің де жылқышы болуын
қорлық көрген Есеней, бір күні жылқы қайтарып жүрсе, патша үкіметінің
Арқаға қарай топ тартқан ұбақ-шұбақ салтты, арбалы əскері келе жатады.
Олар Есеней қосының маңына келіп ат шалдырады. Сонда бір арғымақ бие
құлындайды да, жүріске ере алмайтын жас құлынды, əскер бастығы
Есенейге тастап кетеді.
Бірақ Есеней құлынды «орыстан алып қалдым» демейді.
– Күндіз жылқы жусайтын шақта, – дейді ол еліне, – далада мызғып
алмақ боп, атымды қаңтарып, шылбырын беліме қыстырып шалқамнан
жаттым. Сонда, нағашымның қорлығы есіме тағы, түсіп, көзіме жас алып
жатсам, қалғып кетіппін. Түс көрдім. Түсімде қасыма ақсақалды бір адам
кеп: «Ей, бейшара!... Назаланба. Тұр. Атыңа мін де күнбатысқа қарай шаба
бер. Сонда. бір сайда қурайдың басына емген, күрең түсті, ұрғашы жас
құлын кез келер. Сол сенің ырысың болар» деді. Қарттың «ал, тұр!» деген
дауысына оянып кетсем, өрген жылқылар алыстап кеткен. Қан тараған
атым жүргісі келгендей осқырынып, жер тарпып тұр екен. Міне сала
шаптым. Бірталай жер жүріп, «Бөкенсай» аталатын жерге жетсем, қурай
емген күрең құлын тұр!.. Атымнан қарғып түсіп ұмтылсам қашпайды!..
Құшақтай алдым!.. Шұжықтай семіз, ұрғашы құлын!..
Есеней бұл құлынды əуелі ешкімге айтпайды. Құлын құнажынында
айғырдан шығып, дөнежінінде құлындайды. Құлыны да күрең болады...
Денесі ірі, мүшелері сұлу арғымақ құнажын мен құлынға Əжімбайдың көзі
түседі де, «бұл қайдан?» деп сұрайды, Есеней ертегісін айтады. Оған
Əжімбай нанады. Содан кейін жұрт та біледі... Бірде «қурай емген», бірде
«қурай күрең» аталған арғымақ саны, аз жылда айғыр үйіріне жетеді.
Ақырда саны жүзден асқан «қурай күреңнен» қалың беріп қатын алады
да, жылқысы тіпті молайған шақта, нағашысы - Əжімбай батырдың
ұлықсатымен, елі Сибанға көшеді. Алдын шала айтқанда, «қурай емгеннің»
саны, ең көбейгенде бес мыңға жеткен. Есеней тұсындағы сібірлік
қазақтардың ат айдайтын базары - Самара екен дейді. Есеней аулынан ол
қала, мың шақырымдай жəне Орал тауынан өтеді. Самараға ат айдаған
қазақ байларынан, орыстың купецтері, Есенейдің арғымақтарына бағаны
өзге қарабайырдан екі-үш есе артық төлейді екен. Есеней атты Самараға
жүзден кем айдатпаған. «Бір жылы бес жүздей ат айдатыпты» деген сөз
бар.
Есенейдің ен дəулеті шалқып тұрған шақта, Керей, Уақты Кенесары да
шапқан, сонда «қурай емген» де айдауға ілегіп, Есеней бастап қуған Керей
Уақ малын айырып қалған.
Кенесарымен соғысып жеңгеннен кейін, Есеней қолына түскен оның
адамдарын, Пресногорьковка аталатын патша үкіметінің əскеріне əкеп
тапсырған. Бұл қазақ-орыстардың линиялық əскерінің штабы тұрған.
Сондықтан да қазақтар оны күні бүгінге дейін – Ыстап» дейді, онысы –
«штаб» дегені.
Есенейдің қылығына сүйсінген патша үкіметі. оған Хорунжий чинін
берген. Содан кейін, ел ішінде Есенейдің бөлелі тіпті көтерілген. Омбыда
алты дуанның үстінен советник болған Тұрлыбек Көшенов, Есенеймен
бөле екен. «Есенейдің үкімет алдында ерекше қадірлі болуына Тұрлыбек те
себепкер» деседі айтушылар.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Аққан жұлдыз - 07
  • Parts
  • Аққан жұлдыз - 01
    Total number of words is 3736
    Total number of unique words is 2132
    30.5 of words are in the 2000 most common words
    45.7 of words are in the 5000 most common words
    53.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 02
    Total number of words is 3864
    Total number of unique words is 2143
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 03
    Total number of words is 3877
    Total number of unique words is 2170
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 04
    Total number of words is 3769
    Total number of unique words is 2096
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    54.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 05
    Total number of words is 3854
    Total number of unique words is 2247
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    46.8 of words are in the 5000 most common words
    54.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 06
    Total number of words is 3851
    Total number of unique words is 2202
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 07
    Total number of words is 3936
    Total number of unique words is 2134
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 08
    Total number of words is 3809
    Total number of unique words is 2178
    32.1 of words are in the 2000 most common words
    46.7 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 09
    Total number of words is 3859
    Total number of unique words is 2180
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    47.6 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 10
    Total number of words is 3814
    Total number of unique words is 1866
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 11
    Total number of words is 3791
    Total number of unique words is 2132
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 12
    Total number of words is 3820
    Total number of unique words is 2238
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    53.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 13
    Total number of words is 3882
    Total number of unique words is 2149
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 14
    Total number of words is 3986
    Total number of unique words is 2225
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    54.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 15
    Total number of words is 3952
    Total number of unique words is 2141
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.2 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 16
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 1891
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 17
    Total number of words is 3878
    Total number of unique words is 2122
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 18
    Total number of words is 3873
    Total number of unique words is 2182
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 19
    Total number of words is 3753
    Total number of unique words is 2114
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 20
    Total number of words is 3821
    Total number of unique words is 2070
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 21
    Total number of words is 3863
    Total number of unique words is 2029
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 22
    Total number of words is 3799
    Total number of unique words is 2196
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 23
    Total number of words is 3816
    Total number of unique words is 2201
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    46.4 of words are in the 5000 most common words
    54.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 24
    Total number of words is 3910
    Total number of unique words is 2223
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 25
    Total number of words is 3823
    Total number of unique words is 1953
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 26
    Total number of words is 3860
    Total number of unique words is 2172
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    55.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 27
    Total number of words is 3832
    Total number of unique words is 2239
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    46.3 of words are in the 5000 most common words
    53.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 28
    Total number of words is 3743
    Total number of unique words is 2151
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    51.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 29
    Total number of words is 3830
    Total number of unique words is 2056
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 30
    Total number of words is 3683
    Total number of unique words is 2102
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    48.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 31
    Total number of words is 3743
    Total number of unique words is 2215
    28.9 of words are in the 2000 most common words
    41.1 of words are in the 5000 most common words
    48.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 32
    Total number of words is 3779
    Total number of unique words is 2308
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    43.1 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 33
    Total number of words is 3832
    Total number of unique words is 2201
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 34
    Total number of words is 3890
    Total number of unique words is 2349
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 35
    Total number of words is 3878
    Total number of unique words is 2288
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 36
    Total number of words is 3857
    Total number of unique words is 2290
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    46.1 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 37
    Total number of words is 3812
    Total number of unique words is 2143
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 38
    Total number of words is 3915
    Total number of unique words is 2177
    33.7 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 39
    Total number of words is 3884
    Total number of unique words is 2232
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 40
    Total number of words is 3742
    Total number of unique words is 2068
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 41
    Total number of words is 3790
    Total number of unique words is 2302
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 42
    Total number of words is 3800
    Total number of unique words is 2267
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 43
    Total number of words is 3804
    Total number of unique words is 2325
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    42.2 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 44
    Total number of words is 3796
    Total number of unique words is 2159
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    43.9 of words are in the 5000 most common words
    51.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 45
    Total number of words is 3706
    Total number of unique words is 2289
    29.3 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 46
    Total number of words is 3815
    Total number of unique words is 2271
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    53.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 47
    Total number of words is 3754
    Total number of unique words is 2137
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    47.6 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 48
    Total number of words is 3739
    Total number of unique words is 2212
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    44.8 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 49
    Total number of words is 3800
    Total number of unique words is 2273
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    45.2 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 50
    Total number of words is 3787
    Total number of unique words is 2230
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 51
    Total number of words is 3770
    Total number of unique words is 2212
    31.6 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 52
    Total number of words is 3833
    Total number of unique words is 2257
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    42.3 of words are in the 5000 most common words
    50.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 53
    Total number of words is 3785
    Total number of unique words is 2250
    31.6 of words are in the 2000 most common words
    45.0 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 54
    Total number of words is 3847
    Total number of unique words is 2234
    29.9 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 55
    Total number of words is 3805
    Total number of unique words is 2121
    32.7 of words are in the 2000 most common words
    46.9 of words are in the 5000 most common words
    54.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 56
    Total number of words is 3774
    Total number of unique words is 2151
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    50.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 57
    Total number of words is 3676
    Total number of unique words is 2179
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 58
    Total number of words is 3820
    Total number of unique words is 2173
    31.6 of words are in the 2000 most common words
    45.2 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 59
    Total number of words is 3884
    Total number of unique words is 2288
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    53.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 60
    Total number of words is 3904
    Total number of unique words is 2202
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 61
    Total number of words is 3843
    Total number of unique words is 2143
    33.0 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 62
    Total number of words is 3837
    Total number of unique words is 2141
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    53.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 63
    Total number of words is 3795
    Total number of unique words is 2272
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    51.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 64
    Total number of words is 3953
    Total number of unique words is 2177
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 65
    Total number of words is 3845
    Total number of unique words is 2199
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 66
    Total number of words is 816
    Total number of unique words is 590
    45.0 of words are in the 2000 most common words
    59.0 of words are in the 5000 most common words
    66.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.