Latin Common Turkic

Аққан жұлдыз - 31

Total number of words is 3743
Total number of unique words is 2215
28.9 of words are in the 2000 most common words
41.1 of words are in the 5000 most common words
48.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Парад жақындап қалған шақта, Гасфорт генералитетін қайта жинап,
даярлық туралы есебін тыңдады. Пəлендей салтанатты бола қоймағанымен,
тəртіп тəп-тəуір болғалы тұр екен.
Гасфорттың бұл парадты жасатудағы бас мақсаты - алаңға жиналатын
топқа, өзін жарқырата көрсету еді. Баяғыда, Отан соғысының жеңісіне
арналып Петербургта жасалған парадта, бірінші Александр, жеңісте үлесі
бар генералитет атаулының бəрін жаңа, əдемі формада киіндіріп, орден,
медаль атаулыларын төстеріне қадатып шығарған.
– Сонда, – дейтін мақтаншақ Гасфорт наградтары көштік жағынан,
менің алдымда Барклай-де-Толли ғана болды.
Онысы өтірік, расын кім білсін. Ал, көптік жағынан ордендері мен
медальдары төсіне симай, біраз медалін «бото-форт» аталатын биігі.
Арықтау кезінде денесіне шақ мундирі, семірген кезде əрең, сыйып,
түймелері үзіліп кетерліктей тырсылдағанмен, жоғарғы чиндермен бас
қосқанда, не патшаға аудиенция жасағанда киіп алатын, мінезі сайқы мазақтау бірінші Николай патша болған шағында Гасфортты осы
формасында көріп, «о, семіз шошқа» деп қарнына түйгіштепті, Гасфорт
«қасиетті мундирін сонда да тастамай, ерекше күтіп ұстайтын. Кейін
өңірлерін, жең ұштарын, арқасын қаракүйе (моль) жалап дақ түсіргенмен,
ішінен түстес жіппен білдіртпей шаңдатып қойған.
Омбыдағы парадта ол осы формасында көрінбек. Ал, генералдары мен
офицерлеріне берген бұйрығы – «ең жақсы формаларыңды киіп,
наградтарыңды төстеріңе түгел тағып шығасыңдар!»
Тағы бір берген бұйрығы – парадты қаланың халқы да түгел көретін
болсын.
Бұйрық солай болғанмен, парад басталуға тиісті сағат тоғызда, əскери
қосыңдар белгіленген орындарында болды да, былайғы тұрғындардан
бірен-саран адам ғана келді. Гасфорттың ойы - алаңды лық толтыру еді,
əскерлік адамдар жұқ та болған жоқ. Гасфорт бұған ашуланып, тиісті
адамдарды қатты сөгіп, кейбірін сабап алды да, алаңға адам толмай, парад
басталмайтынын айтты. Бағыныштылар халықты қанша қысқанмен, мезгіл
түске тармаса, жарты алаңдық қана адамның басы құралды. Парадты одан
кешіктіруге болмайды.
Программа бойынша, алан, адамға толған шақта, (оған алғаш
Гасфорттың күдігі болмаған) сəнді ерттелген арғымақ ақбоз атқа мінген
Гасфорт, бəрі де арғымақтарға салт мінген нөкерлерімен, кадет
корпусының қақпасынан шыға келу керек. Сол кезде, Омбыдағы үш дем –
оркестрі қосыла «патшаны сақтай гөр, тəңірі!» күйін ойнап жіберу керек.
Музыка даусының қаңғыр-күңгірімен даңғаза болып жатқан шағында
мінбеге жеткен генералдар аттарынан түсіп етекте қалып, Гасфорт пен
Павловский ғана жоғары көтерілу керек те, Гутковский мен полиция
начальнигі – генерал-адъютант - Фредерике тізіліп тұрған əскери
қосындармен жəне кадеттермен сəлемдесу керек, содан кейін Гутковский
Гасфортқа рапорт беру керек.
Тəртіп осылай болғанмен, тоғызда басталуға тиісті парад ісіне он екіде
əрең кірісті.
Гасфорт парадты қабылдағаннан кейін, бірінші сөзді өзі алып, Россия
туралы, Сибирь туралы, ондағы бұратаналар туралы, кадет корпусының
мəн-маңызы туралы айтқан болды. Жиын оның сөзін тыңдаған жоқ, себебі
əкімшілік істерінде өзінің айтқанын орындататын Гасфорт, сөзге шорқақ
еді, оның үстінен тұттықпа да, оның үстіне талай парадқа қатынасқанмен,
бұдан бұрын өзі қалың топ алдында сөйлеп көрген жоқ-ты. Осы
кемшіліктері сабақтаса қалған Гасфорт, бірден сасқалақтап, дөңгелек семіз
беті томпайып, күре тамырлары білеуленіп, кескіні күреңдене қалды,
ондайда, иек тұсын ғана қырып, жақ үстін дударландыра өсіріп жіберетін
қалың қаба сақалымен, оған тұтасын кеткен жұқалау мұртын екі қолымен
кезек-мезек ширата сипай беретін. Сондай халға түскен ол, аздан кейін
тіпті кекештеніп, кездері бадырая қараған жиын алдында не айтып, не
қойғанын білмей де қалды. Сол жайын көрген көпшілік, оның бытысқан
сөздерін мазақты күлкімен ғана тыңдады.
Тағы біреулер сөйледі. Олар да қыра қойған жоқ. Олардың да сөзіне
жиын ықлас қойған жоқ.
Корпуста тəрбиеленушілердің жəне оны биыл бірінші бітірушілердің
атынан Шоқан сөйлеуге ұйғарылған. Оның шешен жас екенін, Омбының
жарқын қоғамы аңдап та үлгерген. Гутковскийдің, Капустиннің,
Ганцевскийдің, кейде Гасфорттың үйлерінде өткізілетін кештерде,
Шоқанның
қатынаспайтыны
сирек
болатын.
Сонда
жұртты
қызықтыратыны, білімінің көптігі, тарихты, əдебиетті, көркем өнерді
жақсы көретіндігі, əзіл-оспаққа жүйріктігі, сөзге алғырлығы, реверанстарға
жетіктігі, ажуа-қалжыңға ұсталығы, əйелдердің тілін таба білуі,
əңгімелерінің қызықтығы, тағы тағылар.
– Бұл жағынан, – деседі, Шоқанды мақтамайтын дамалар, – Валиханов,
Омбы былай тұрсын, Россияның мəдени орталығы – Петербургтан асып,
дүние жүзінің ең биік тəрбиесін беретін – Парижда оқыған сияқты.
Кадет корпусын бітіргендер парадқа жаңа формада шыққан. Қылқанкескендей жас өспірімдерге жараса кеткен бұл форма Шоқанды да
сұлуландырып жіберген. Оның бала шағындағы шарғалау бойы кейінгі
жылдарда сұңғақтанып, қушықтау иықтары кеңейіп сымбаттанған. Сол
денеге корнеттің қызыл шалбары, көгілдір кительді, маңдайында алтын
түсті кокардасы бар жасыл фуражкелі, жылтыраған шегірен етікті,
формасын киіп, белін күміс түсті жалпақ белбеумен қынай буынғанда тіпті
сымбаттанған. Оның қара сұр келбеті де көз тартарлық болатын, оң жақ
шекесінен солына қарай қайырған көмірдей қап-қара шашы кең
маңдайынан көзіне төнген қалың қабағы, мұрын жағы кең, қиық жағы тар,
қиғаштана кеткен өткір қара көздері, ортасы дөңестеу, танау жағы
делдигендеу, қырлы келген мұрыны жоғарғы ернінің үстіне қырбықтана
бастаған қара мұрты, шешендікке біткен сүйірлеу иегі қандай көзді болса
да бір аударатын.
Омбы дамаларының бағасында бұл қалада нелер сымбатты сұлу жігіттер
болғанмен, Шоқан «арпа ішінде бір бидай», «қаршығалар ішіндегі лашын».
Қызыққыш дамалардың, əрқайсысы Шоқанды өзіне бейімдегісі келеді,
кекселері қыздарына жанастырғысы келеді. Өсекші Омбының арасына:
«Бұл Гасфорттың жиені, Гутковскийдің қызы - Катеринамен сөз байласып
қойған», деген сөз тарап болған.
Сондай Шоқан, сөйлеу кезегі келіп мінбеге көтерілгенде, танитындар:
– Чокан!.. Шоқан! – деп өзара күбірлесіп қалды да, танымайтындар,
қасындағыларынан:
– Кім бұл?! Қалмақ па, эскимос па, киргиз ба?! – деп сұрасты. Танитын
біреудің:
– Киргиз! – деген сөзі, төңірекке электрдің тогіндей тарай жөнелді.
– Киргиз!.. Офицер, қандай биікке көтерілген!.. Ғажап!.. – деген
күңкілдер дабырласып жатқанда, парадты сөзді басқарған Ждан-Пушкин
Шоқанның аты-жөнін айтып, сөз берді. Оны естігендер:
– А - а, Чокан Валиханов! – десті. Естімегендер:
– Кім ол? – деп сұрағанда:
– Хан тұқымы, ақсүйек! – деп жауап берді білетіндер. Одан əрі кеукеулесуге, сөйлеп кеткен Шоқан мұрша бермеді.
Шоқан өзге білім жүйелерімен қатар, шешендік тарихын да біраз
қарастырған еді. Сонда «пəлен-түген» дейтін шешендердің ішінен оған
ерекше ұнайтыны – көне римнің атақты шешені – Цицерон да. Шоқан оның
өз сөздерін де, ол туралы жазылған əдебиетті де көп қарастырған. Өзі
көргендерден оның шешен санайтыны – кадет корпусындағы
оқытушылардың бірі – Гансевский де. Француз тарихына жүйрік ол,
«француздың ұлы революциясы» деген тақырыпта сөйлегенде, оның
шешені Жан Поль Маратқа ұқсағысы кеп, дене қимылын да, бет бейнесін
де құлпыртып жіберетін. Шоқан соған еліктеп, егер бір жерде сөйлеуге
тиісті болса оңаша бөлмеде, айна алдында тұрып, денесін, бет бейнесін
құбылтып репетиция жасайтын.
Бұл жолы да сөйткен ол, мінбеге артистерше ойнақы бейнемен шыға
келді де, аз уақыт көзімен жиынды шолып ап, сөзін бастай жөнелді.
– Господа, госпожа, құрметті халық, – деп бастады ол сөзін, – бір топ
кадет, биыл ұлы император – бірінші Александрдың атындағы Омбының
кадет корпусын тамамдап отырмыз. Солардың ішінде, бұратана елдерден
мен жалғызбын.
– Оғаштануын! – деп қалды, бұл сөзін ұнатпағандар.
– Мен орыс оқуының тəрбиесінде өсіп білім алдым.
– Содан бастауы керек еді ғой, – десті əркімдер.
– Менің үлкен отаным – Россия да, кіші отаным – қазақ даласы...
– Туған елін ұмытпауын!
– «Қасқырды қанша асырасаң да орманға қашады» деген осы, – десті
əркімдер.
Сондықтан мен барлық өмірімді, барлық ақыл-ойымды, білімімді осы
отандарыма адал қызмет атқаруға арнаймын.
– Киргизда «Отан» болған! – десті біреулер кекетіп. Біраз адам қол
шапалақтады.
Екпінді сөзден ентігіңкіреген Шоқан, аз тыныс ап, сөзін жалғастырып
кетті.
– Өткенге қарап отырсақ, дүние жүзінде, əрбір тарихи кезеңдерде, əр
түрлі мемлекеттер құрылған солардың ішінде, мысалы, шығыста Ассирия
мен Вавилония, Египет пен араб, Отта мен түркі мен ұлы моғолдар сияқты,
көне грек пен көне рим, Византия сияқты ірі империялар да болды. Кəзір де
бар, ондай империялар, солардың бірі – Россия. (Қол шапалақтау.)
Менімше, біздің замандағы империялардың ішінде болашағы ең күштісі
осы – Россия. Сөзім дəлелді болу үшін, Россияны Англиямен салыстырып
көрейін. Күні бүгін Россиядан Англияның отарланған өлкелері де
əлдеқайда көп, байлығы да, ғылымы да, техникасы да артық. Сондада мен
Россияның болашағы Англиядан да артық деп ойлаймын. (Дабырласқан
жұрт тына қалды) Неге дейсіздер ғой? Жауабым төмендегі. Орыстың,
кəзіргі атақты педагогі – Константин Дмитриевич Ушинскийдің журналда
жарияланған бір əңгімесінде, əкесі балаларына «бірлікшіл болыңдар»
дегенді мысалмен көрсетеді. Ол бір шыбықты алып игенде сынып қалады.
Көп шыбықты қосып игенде біреуі де сынбайды. «Міне – дейді əкесі, –
бірікпегендегі күшін, жеке шыбық сияқты, біріккен күшің – жұпталған
шыбықтар».
– Екінші мысал, – деді Шоқан, оң жақ қолын, алақанын жаза көтеріп –
мына саусақтардың жеке күйіндегі күштері қандай? Ал, – деді жұдырығын
түйіп, – былай біріккендегі күші қандай? Алақаннан жұдырық əлдеқайда
күшті емес пе?
– Рас! – деп қалды бірнеше дауыс.
– Мұны айтып тұрғаным, – деді Шоқан, – біздің Россияның күші –
бағынышты елдерінің территориялары тұтастығында. Бұл жағынан біз,
атомның бөлшектенбейтін ұрығы (ядро) сияқтымыз. Біздің ішкі күшімізді
сырттан келіп жеңер қуат жоқ.
– Онысы дұрысқа да келеді, – десті əркімдер.
– Ағылшында мұндай тұтасқан қуат жоқ, – деді Шоқан екпіндеп, – оның
колонияларын теңіздер, мұхиттар бөліп жатыр. Бұл шашыранды қуат
қанша күшейгенмен, еш уақытта тұтаса алмайды, сондықтан жағдайы
келген бір замандарда, (ондай жағдайдың тумауы мүмкін емес), қазақша
айтқанда Англия «сиырдың бүйрегіндей бытырап кете барады, ал Россия,
жылқының бүйрегіндей тұтастығынан танбайды.
– Қызық теңдеулер! – десті əркімдер.
– Осы екі ұлы империя яғни Россия мен Англия, – деді Шоқан, – бүгін
саяси жарыста: Англия Американың, Азияның, Африканың, Австралияның
көп жеріне отаршылдық қанатын жайып, қазір Индия арқылы Орта Азияға
көз тігіп отыр.
– Қайдағы саясатқа кетті мынау?! – десті бірнеше адам.
– Біздің оны тоқтатуымыз керек! – деді Шоқан қызына түсіп. – Орта
Азия халықтары, оның ішінде, менің, туған халқым – қазақ, заманымыздың
мəдениет биігіне көтерілу үшін, оған мəдениетті мемлекеттің сүйемелдеуі
керек. Менімше, ондай мемлекет Орта Азияның көршісі – Россия болу
керек. Əзірге Россияға қазақ даласының үштен екісі ғана бағынды. Тез
арада қалғанын да бағындырып, одан кейін Орта Азияның кен, өлкесіне
қанат жаюымыз керек.
– Программалық сөз!.. – десіп қалды əркімдер.
– Осы бағытта! – деді Шоқан, бар даусымен, – Россияға да, қазақ
даласына да, Орта Азияға да адал жүректен қызмет атқаруға əзірмін!..
Шапалақ ду ете қалды. Шоқан жалт бұрылды да, мінбеден түсе жөнелді.
Сөзге қызынып ентіккен аққан терге шомған, ақыл емес, инстинкт ғана
билеген ол басқыштармен жүгіре жөнелген шағында, жерге құлап түсер ме
еді, қайтер еді, егер етекте тосып тұрған нағашысы – Шорманның Мұсасы
құшағын жая қағып алмаса. Шоқанды бауырына қатты қысқан ол,
қылығына, сөзіне өте риза болғандықтан қуанышты сезімнің еркіне
бағынып, еңіреп жылап жіберді.
Шоқанның сөзі тыңдаушыларға, ойда жоқ сенсация болды. Өзгелерді
былай қойғанда, бұндай саяси бағыттағы программалық сөзді, «Шоқанды
білеміз» дейтіндер де күтпеген еді. Шоқан сөздерінің қазақ даласына, Орта
Азияға байланысты тұстарын əкім атаулы ұнатқан жоқ, себебі қазақтарды,
азиялықтарды Европамен теңдестіру, – бұған дейін олардың басына
кірмеген ой. Сондықтан, қазақ округтерінің басқарма председателі
Дюгамель, қатар тұрған Гасфортқа:
– Адъютант қып алғалы жүрген киргизіңіз қалай-қалай сөйлеп кетті,
Густав Христианович? – деді Гасфортқа.
Бұл сөздің астарына түсіне қалған Гасфорт:
– Билеуші ол емес, менмін ғой, Альсеньер Джозеппович, – деді
Дюгамельдің орысша инциалы - Александр Иосипович екенін біле тұра,
əдейі французша инциалын қолданып, – мені ол жұмсамайды, оны мен
жұмсаймын. Қалай жүруін ол білмейді, мен білем.
Олар солай сөйлесіп тұрғанда, былайғы жұрт жұптаса да, топтаса да
өзара кеу-кеулесіп кетті. Сонда айтқан сөздерінің ұзын-ырғасы талант!..
Гени деуге де тұрарлық!.. Жас та болса бастай!.. Білімі ұшан-теңіз!.. Қандай
шешен сөйлейді!.. Өткірлігін айтсаңызшы!.. Ақылы қалай толыққан!..
Саяси мəселелерге де жетік!.. Болашағы зор жігіт!.. Əсіресе жарайды ғой
бұны!.. Отар халықтан шықты деп аузын аштырмай, аяғын бастырмай
қоймаса!..
Бірінші кітаптың соңы.
Екінші кітап
РОМАН
БІРІНШІ БӨЛІМ
Мен қазір жергілікті сұлтандармен жəне қарасүйек қазақтан шыққан
байлармен аразбын. Олар өздерінің құлдарын («жалшыларын» деген
мағынада С. М.) өте жаман халде ұстайды, құлдар олардан қалай
құтылудың жөнін білмей, қорлығына көне береді. Мен қожаларға
«жалшыларыңды жақсы ұстаңдар, еңбектерін дұрыс төлеңдер» дегенді
талай рет талап еттім, «орындамасаңдар заңға айтам» деп қорқыттым. Ал,
далалық пролетариатпен ете доспын, өйткені олар мен біз бір-бірімізді
жақсы түсінеміз. (Апполон Майковқа 6. XII. 1862 жылы жазған хатынан).
СƏТТІ САПАР
«ТАҒДЫР ТОРЫНДА»
Кадет корпусындағы оқуын өте жақсы бағамен аяқтаған Шоқанды Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорт өзіне адьютант қып алуға
ұйғарғанын осы шығарманың бірінші кітабын аяқтағанда айтқанбыз.
Гасфорттың ондай ұйғарындыға келуіне бірнеше себеп болды:
Б і р і н ш і – Омбыға қызметке келгелі байқауынша, бұл жеткіншек
азият, осы қаладағы «жоғарғы қауым» аталатын топқа түгелімен араласып,
олардың сүйкімдісі саналып алған, əсіресе бикештерге, олардың ішінде өз
бəйбішесі Елизавета Николаевнаға. Ол Шоқанмен танысқан күннен бастап,
еріне «не деген тамаша жігіт еді?!» деп таңданып жүрді де, «оқуы
аяқталады» деген шақта, еріне оны адъютант қып қабылдауды ұсынды.
Сондағы ойы: хан тұқымы, сымбатты сұлу жас жігіт, білімі де, мəдениеті де
жоғары... Осындай экзотика ерінің ғана емес, өзінің де маңында болып,
құрмет көрсетсе, Омбыдағы бірінші дама болып есептелетін Елизаветаға
бұдан артық сəн бола ма?!.. Əйелінің, бұл ойын айтпаса да қас-қабағынан,
үн ырғағынан сезген Гасфорт бірден «мақұл» деді.
Е к і н ш і – Омбыға келіп қазақ дуандарының хал-жайымен
танысқаннан кейін Гасфорттың жасаған қорытындысы: аты «Россияға
бағынды» демесең, орыс заңы бұл елдің арасына əлі кірген жоқ, бұнда əлі
де тозығы жетпеген ескі əдет-ғұрып белең алуда. Отарланған елді бұндай
халге қалдыруға болмайды, орыс заңы оның да арасында орнауға тиіс.
Сонда, ол заңды жүргізетін кім? Гасфорт танысып үлгірген «сұлтандар»,
«билер» аталатындардың, ішінде өзіне ондай жəрдемші көрінбейді.
«Қайдан табу керек?» деп іздестірген Гасфорттың көзіне Шоқан шалына
кетті. «Егер тəрбиесін келістірсе, – деп ойлады ол,– бұл жігіт бұл мəселеде
жақсы жəрдемші бола алады».
Ү ш і н ш і – арғы тегі неміс барондарынан тарайтын Гасфорт үнемі өсу
жолында келе жатқан адам. 1812 жылдың. Отан соғысы басталған кезде
Москвадағы атты əскер училищесінде оқып жүрген ол майданға алынды
да, француздар жеңіліп, Париж алынғаннан кейін, Россияға көп
ордендермен жəне подполковник даражасымен оралды. Содан кейін
Қырымдағы əскери қосынға полкты басқару қызметіне барған ол, 1830
жылғы орыс-түрік соғысында тағы да көзге түсіп, генерал-майорлық
даражаға жетті. Соғыс біте бірінші Николай оны Севастопольдағы атты
əскер дивизиясына командир ғып жіберді.
Т ө р т і н ш і – қазақ даласы мен Орта Азияны отарлауды бірінші Петр
заманынан ойланған Россия патшалығы, бірінші Николай тұсында қазақ,
жерінің көпшілігін меңгерген де, Орта Азияға күнгей жағынан таянып келе
жатқан Британия империясынан бұрынырақ қамтып қалу жабдығын жедел
қолға алуға бекінген. Ондай шабуылды жүргізу үшін, ең алдымен, Орта
Азиядағы халықтардың жер-суын, күш-қуатын, салт-санасын, əдет-ғұрпын
біліп алу керек. Бұл іске кімнің лайықты екендігі туралы мемлекеттік
советте сөз болғанда, Гасфорттың кандидатурасы өзгелерден лайықты
көрінді, себебі – Балтық теңізінің қолтығындағы, Қырым мен Кавказдағы
елдердің хал-жайын түсінуде Гасфорттың Россия мемлекетіне тигізген көп
пайдасы бар. Батыс Сібірге сол мақсатпен жіберілген Гасфорт, бұл ауыр
жүкті кімге артуды ойланғанда, өзі білетіндерден ең лайықтысы Шоқан
сияқты. Себебі: мəжілісте бірге болған шақтарында байқаса, Шоқан сонау
Византияның, орта ғасырдағы арабтың, кейінгі ғасырлардағы француз бен
неміс. саяхатшыларының Орта Азия туралы ілгерілі-кейінді жазғандарын
түгел оқығанын жəне ол шығармаларға сын көзімен қарайтындығын
аңғарады. Ендеше, сол зерттеулерді Россия көзімен тереңдете түсу ісіне
Шоқанды да неге қоспасқа?..
Б е с і н ш і – мəселеге толығырақ тоқтайық. Кейінгі даражасы генераллейтенант болғанмен, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы болып барғанға
дейін Гасфорт өзін «біріншіден соңғымын» деп түсінетін еді. Сібірге
аттанар алдында оны патша сарайының министрі, генерал-аудитор граф
Блудов шақырып ап əңгімелесті. Блудов пен Гасфорт көптен таныс еді.
Алғаш олар 1812 жылы басталатын Отан Соғысында танысқан. Сол кезде
армияны басқаратын Блудов əлде небір досының таныстыруымен
Гасфортты өзіне адьютант қып алған. Ісімен де, қылығымен де жаққан
Гасфортты патша сарайына жақын Блудов үнемі көтермелеуге себеп боп,
ақысы оны Батыс Сібірге генерал-губернатор ғып жіберуді де бірінші
Николайға сол ұсынған. Гасфорт Омбыға аттанарда Николай сапарда жүрді
де, оның атынан Гасфортқа өзі сөйлесіп:
– Өзіңді енді «наместникпін»1 деп ұғын да, жалтақсыз батыл қимылда, –
деді.
Бұл қызметте ұзақ тұратындығын ескерте келіп, қажетті жəрдемді
аямайтындығын айтты.
Енді өзін «біріншімін» деп түсінген Гасфорт Омбыға бара,
резиденциясын2 дұрыстауды жедел қолға алды. Оған дейінгі Батыс
Сібірдің генерал-губернаторлығы орналасқан кеңсе жəне тұрақ жай
қарағайдан қиылған екі қатарлы екі үй болатын. Жел үрлеп, жауын
шайып... дегендей, бөренелері қарауыта қоңырланып кеткен де, іргесі,
бұрыштары, төбесіне жапқан қаңылтыры шіри бастаған.
Оның іштей бақкүндес адамы князь Воронцов болатын. Оның Гасфорт
екі жақтан күндейтін: бірі – ордендер өзінде де көп болғанмен,
Воронцовтікі əлдеқайда мол; екіншісі – Воронцовтың əр жерде, əсіресе
Қырымда өзіндік салтанатты сарайлары бар, Гасфортта ондайлар жоқ. Бұл
жағынан Воронцовқа жетуі мүмкін емес. Сондықтан Гасфорт Омбыда
салдыратын резиденциясын сыртқы тұрпат жағынан Романовтардың
Петербургтағы «Қысқы сарай» аталатын ордасына ұқсатуды мақсат етті.
Ондай сарай Воронцовта жоқ. Əрине, Омбыда көлемі ондай кең,
архитектурасы ондай сұлу үй салуға қаражат та, материал да жетпейді;
ендеше, қысқы сарайды «түйе» десең Омбыға оған ұқсас «бота» сияқты үй
тұрғызуға ғана шама келеді.
Бұл ойын іске асыру үшін Гасфорт Омбыға арнаулы кісі жіберіп, қысқы
сарайдың кішірейген бейнесін жасатып алды. Содан кейін сол ойын
Блудовқа жолдап, қажетті мөлшерде қаражат жəне шеберлер алды.
Гасфорттың қатынасуымен жасалған резиденция үйі төмендегідей
болмақ: Кадет корпусының шығыс жағындағы орманмен қоршалған алаңға
орнамақ, батыс жағында бірер орамды түгел қамтыған Кадет корпусының
үйі, ол Петербордағы генералдық штабқа ұқсайды; резиденция мен корпус
арасында кең алаң, соның төңірегін Петербордағы «сарай алаңы» аталатын
аумақ сияқты түрге келтіру керек те, атын «сарай алаңы» деп атауы жөн,
аржағында – Ертіс, ол – Нева сияқты; сонда, жетпейтіні – адмиралтейство.
Омбыда ондай үй салуға дəлел жоқ. Сонда да Гасфорттың көңілін
көншітетін нəрсе – Омбы алаңындағы орманнан, адмиралтействоны
қоршап тұрған бақшадай көрініс жасауға болады. «Мүмкін, – деп
қиялданады Гасфорт, – Ертістегі кемелік пристань өркендей келе, түбінде
оның жағасына да сондай үй жəне соған деңгейлес көпірлер салынуы
мүмкін!».
Сыртқы салтанат қабырғасына, қысқы сарайдікі сияқты колонналар
жапсырылмақ. Олар ақпен, өзге қабырғалар жасылмен боялмақ. Сонда,
сыртқы көрінісі қысқы сарай болады да шығады.
Үйдің аумағы жарты орамды қамтиды; этажы екеу, бөлмелерінің еңсесі
биік, терезелері үлкен; төменгі этаж – кеңсе, жоғарғысы – тұрақ.
Бұл үй Шоқан Кадет корпусын аяқтар күзінде бітеді.
Штат бойынша, генерал-губернаторда төрт адьютант болуға тиісті:
соғыстық істерден, азаматтық істерден, отарлық істерден, жеке басының
жəне үй ішінің қызметтерінен. Гасфорттың ойы – Шоқанды отарлық істер
жайынан жəрдемші ету.
Шоқанды адьютант қып алуда Гасфорттың тағы бір іш есебі бар: Бірінші
Петрдің бас адьютанты жəне ақылшысы – Ибраһим Ганнибал есімді араб
болғанын білеміз. Одан кейінгі патшалар атасының үлгісін қолданбай
келеді.
Наместниктерден қолданып жүрген Воронцов-Дашков қана. Кавказ
наместнигі болып бертінде тағайындалған оның бір адьютанты – грузин
жəне біреуі – азербайжан. Екеуін де Гасфорт жақсы біледі. Олар білім
жағынан Шоқаннан əлдеқайда төмен. Егер ұстай, тəрбиелей білсе,
Шоқанның Ганнибалдан бір де кем болмас қалпы бар. Əрі сымбатты жігіт.
Оның үстіне қазақ – экзотика. Сондай адьютанты болуы өзіне де жəне
көптің көзіне де қандай жарасымды!
Гасфортта Воронцов-Дашковқа еліктеп, оның кавказ елдеріне қолдана
бастаған либералдық шараларын Сібір бұратаналарына, олардың ішінде
қазаққа қолдану ниеті бар. Бұл жайда да Шоқан таптырмайтын жəрдемші
болуы мүмкін.
Шоқанды Гасфорт адьютанттыққа осындай ойлармен қабылдады.
Бұйрықты ол Шоқан Кадет корпусын бітіріп, дипломын қолына алысыменақ берді. Бірақ, қашаннан бастап?
Илиадидың, «Шоқанды қызмет алдынан біраз тынықтыру керек» деген
пікірін Гасфорт қолдады.
Өйтпеуге болмайтын да еді: корпустың барлық кластарында жақсы
оқуға тырысқан жəне сол мақсатына жыл сайын жеткен Шоқан соңғы
курстарда абыройын сақтағысы кеп, астан, ұйқыдан басқа уақыттарын
түгелімен еткен сабақтарын жазған дəптерін жинап алып, пысықтауға, тың
сабақтарын үлгеруге арнады.
Бұрынғы курстарда да сабаққа ықлас қойып жақсы оқитын Шоқан,
кластық гимнастикаларға еріншектеніп, көбіне бармай жүретін еді де,
спорттың екі түрінен қалмайтын еді: бірі – жаз айларында, бос уақыттарын
салт атқа мініп, бет алған жағына (көбінесе дала мен орман арасына)
қыдыру; екіншісі – қыс айларын Сібірде мұзы қатқан Ертіс үстінде коньки
тебуге, бірде қар бетінде шаңғымен сырғанауға арнау. Сол шақтарда қуқыл
өңі қанданып, шыныққан сыла денесінің бұлшықтары тастай қатты
болатын.
Корпусты бітірер жылдың, қысында, ондай спорт түрлерімен
шұғылдануға уақыты болмағандықтан, Шоқанның өңі бозарып, бұлшық
еттері босаңсып кетті.
Корпустың соңғы екі-үш жылдағы дəрігері, əке жағынан грек, шеше
жағынан қырым татары Илиади дейтін кісі еді. Туысы қырымдық
болғанмен, медициналық білімді Лейпниц университетінде алған ол біраз
жыл Бавария емханасында дəрігерлік құрып, бір сəтте Гасфортпен танысты
да, соның шақыруымен Севастопольге қызметке келді. Білімдік жəне
тəжірибелік жағынан Илиади бүкіл Қырым жарты аралында бірінші болып
атаққа шықты. Оны Воронцов тартып алғалы жүргенде, Қырым жарты
аралынан Батыс Сібірдің қызметіне ауысқан Гасфорт, Илиадиді Омбыға ала
кетті. Омбыда өз денсаулығын бақылатумен қатар, Гасфорт Кадет
корпусының бұрынғы надан емшісін жатақхананың санитарлық ісін
басқаруға ауыстырды да, орнына Илиадиді тағайындады.
Корпустың саулық жұмысын жақсы жолға қойған Илиадидің ерекше
көңіл бөлген адамының біреуі – Шоқан. Оның шыққан тегіне де,
зеректігіне де, өткірлігіне де, тəртіптілігіне де қызыққан Илиади «өкпесі
ылғалды» деп жоритын. Шоқанға білген ақылын айтудан, білген емін
қолданудан тынбады. Шоқан сүйетін екі спорттың біріне, яғни коньки мен
шаңғыға Илиадидің өзі де құштар еді, сондықтан, Шоқан ерінсе де, ол
ерінбей кейде еріксіз əкетіп жүрді.
Корпустың соңғы курсында Шоқан Илиадидің ол ырқына көнбеді.
Ақыры, Шоқанның жүдеуіне, жөтеле бастауына сықты. Оны Илиадиден
басқа елеген кісі болған жоқ.
«Енді не істеу керек?» дегенді ойланғанда Илиадидің тапқан ақылы, –
корпусты бітіріп, дипломын алған Шоқанды кеңсе қызметіне табан аузында
отырғызбай, алдағы жаз айларында далаға, еркін ауаға, қымызға, ақтан
жасалған азыққа, жас етке жіберу; бос уақыттарын аңшылықта өткізуді
ұсыну.
Бұл ақылға Шоқан да, Гасфорт та көнді. Гасфорт, тек, бір ғана бұйрығын
айтты. Осы бұйрықты тудырған себепті оқырмандарға қысқаша баяндай
кетейік.
Қазақ даласының солтүстік жағын он тоғызыншы ғасырдың, басында
отарлап болған патша өкіметі, сол даланы меңгеру мақсатымен Ырғыз,
Торғай, Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Қарқаралы, Аягөз сияқты қалалар
салғаны, тарихи материалдардан мəлім. Бұлар алғаш қазақ-орыс
станицалары болып негізделген еді де, қалалық даражаға жүре келе жеткен
еді. Солардың ішінде қала атағын кейінірек (1862 жылы) алғандарының
біреуі Атбасар. Басында Ақтөбе мен Омбы жолының үстіне ірге тепкен бұл
станицаға ат қойылып, айдар тағылмай, тек, жүргіншілер, əсіресе əскерлер
ат шалдыратын бекет қана болып келген. Кейін станица іріленіп халқы
көбейген соң, жыл сайынғы жаз ортасында сауда-саттық базарының орны
болуға айналған. Сол базарларға өзге малдармен қатар ат та көп
жиналатындықтан, станицаны жергілікті халық əуелі «Ат базар» деп,
бертін келе, «Атбасар» деп кеткен. Үкімет 1854 жыл станицаға сол есімді
бекіте салған.
Батыс Сібірдің генерал-губернаторы болып келген Гасфорт, Орта Азияға
Россияның ықпалын жаюды неден бастауды ойланғанда есіне Атбасар
түсті. Батыс Сібірдің бұл бөлшегін он жетінші ғасырда отарланып болған
Россияның ондағы халықтарды сауда-саттықпен тартқысы келді де, қазіргі
Семей мен Кереку арасындағы Ямышевка станицасына жəрмеңке ашты.
Содан кейін Қиыр Шығысты да қазіргі Халықтық Монголия мен Бурятия
шекарасындағы Кяхта қаласынан жəрмеңке ұйымдастырды. Содан кейін
Ямышевканың мəні төмендеп, Сібірдегі жəрмеңкелерден Кяхта бірінші
орынға шықты. Оған Қытай түгіл Тибеттен, одан аса, Индиядан керуендер
тартылып, саудасы күсет болды. Бір мəліметте, он тоғызыншы ғасырдың
орта кезіндегі бір жылда Кяхта жəрмеңкесі жеті миллион, сегіз жүз мың
пайда тапты деседі. Бұл сол кездегі ішкі Россияның ең, зор жəрмеңкесі –
төменгі Новгородтың (қазіргі Горький) жылдық табысынан екі есе артық
болса керек.
Шығыс Сібірдің ол кездегі генерал-губернаторы граф МуравьевАмурский. Гасфорт оны көптен біледі жəне іштей бақас; Кяхта
жəрмеңкесін Муравьевтің жетістігіне санайтын Гасфорт, сауда жүйесінде
де онымен жарысуды, күші кетсе озуды ойлады. Сондағы меңзегені
Атбасар жəрмеңкесі.
Сөйтуге бекінген Гасфорт, сауда министрі граф Бибиковпен хат арқылы
байланысып, жыл сайын, жаз ортасында Атбасарда жəрмеңке ашуға
ұлықсат алды. Одан россиялық қана емес, жер жүзілік мəн беру үшін, сауда
палатасы арқылы жəне газеттер арқылы шет мемлекеттерге жарнамалар
таратты. Жəрмеңкенің беделін көтеру үшін арнаулы комитет құрылып,
председателі Гасфорттың өзі болды. Орынбасары – ерекше
тапсырмалардың чиновнигі полковник Майдель. Жəрмеңкенің тəртібін
сақтау, Батыс Сібірдің соғыс губернаторы Гутковскийге жүктелді.
Жəрмеңкені нөкерлерін ерте барған Гасфорттың өзі ашты.
Сөйтіп, Атбасарды Кяхтадан оздырмақ та, одан əрі, тығыз байланысу
арқылы Орта Азия елдерін отарлауға қол созбақ.
Сыртқы саясатын осылай жоспарлаған Гасфорт, Атбасар жəрмеңкесіне
бару сапарын «қазақ дуандары» аталатын елдердің өзара болып жүрген даушарларын бітістіре, бітпегендерінің себебін ұғынып, тиісті шараларды
кейін қолдануға пайдаланғысы əкелді. Ол үшін жəрмеңке күндерінде алты
дуанның сұлтандары мен билерінің мəслихатын шақырды.
Гасфорт қарамағындағы қазақ дуандарын біліп басқаруға тырысатын
адам. Бұл жайда «аға» я «кіші» сұлтандар аталып қазақ ауылдарын
басқаратындармен талай рет кеңесіп, бірде-бірінен аузы тұшырлық азық
ала алмай қойды. Қайсысымен пікірлессе де, шалағай тілмаштар жеткізіп
түсіндіре алмай ма, сұрауларға қайтарар жауаптары құнарсыз ба, ешбіріне
қанағаттанбайды. Кеңескен шақта олардың бəрінің де айтары – өз қара
бастарының қамы ғана.
Бұл мəселе жөнінде Гасфорт Шоқанның тамырын кадет күндерінде де
басып байқаған, сол кезде де оның қазақ халқы туралы білері ұшан-теңіз
сияқтанған. Ол өз білімін Гасфортқа да ауысқысы келіп, орыс
ғалымдарынан: Рычковтың, Левшинның, Палластың жəне басқалардың
қазақ жөнінде жазған кітаптарын оқуды ұсынған.
«Қазақ жайында көп біледі» деп санайтын Шоқанды Гасфорт сұлтандар
мен билердің Атбасарда шақырылған мəслихатына тілмаш есебінде
пайдаланбақ болды.
Мəслихатқа алдын ала даярлық керек. Ол үшін, генералгубернаторлықтың жəне қазақ дуандары басқармасының архивтерін
ақтарып, шешуін күтіп жатқан кейбір күрделі дау-шардың мəн-жайынан
мəліметтер ала кету керек. Бұл жұмыстың ауыр екенін шамалай тұра,
генерал-губернатор тарапынан болған бұйрыққа Шоқанның амалы
болмады. Оның үстіне нағашысы Мұсаның:
– Жанаралдың айтқанын істе. Демалуыңа жағдай жасайын: Ертістің
тоғайлы көгалына бірнеше кигіз үй тіктіріп, жасау-жабдығын түгелдейін,
қымызы қонақтарыңа да, өзіңе де мол жетерлік бие байлатайын, тілеген
шағыңда саятшылау үшін қасыңа құсбегілер қояйын, əн мен күйге əуессің
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Аққан жұлдыз - 32
  • Parts
  • Аққан жұлдыз - 01
    Total number of words is 3736
    Total number of unique words is 2132
    30.5 of words are in the 2000 most common words
    45.7 of words are in the 5000 most common words
    53.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 02
    Total number of words is 3864
    Total number of unique words is 2143
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 03
    Total number of words is 3877
    Total number of unique words is 2170
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 04
    Total number of words is 3769
    Total number of unique words is 2096
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    54.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 05
    Total number of words is 3854
    Total number of unique words is 2247
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    46.8 of words are in the 5000 most common words
    54.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 06
    Total number of words is 3851
    Total number of unique words is 2202
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 07
    Total number of words is 3936
    Total number of unique words is 2134
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 08
    Total number of words is 3809
    Total number of unique words is 2178
    32.1 of words are in the 2000 most common words
    46.7 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 09
    Total number of words is 3859
    Total number of unique words is 2180
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    47.6 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 10
    Total number of words is 3814
    Total number of unique words is 1866
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 11
    Total number of words is 3791
    Total number of unique words is 2132
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 12
    Total number of words is 3820
    Total number of unique words is 2238
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    53.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 13
    Total number of words is 3882
    Total number of unique words is 2149
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 14
    Total number of words is 3986
    Total number of unique words is 2225
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    54.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 15
    Total number of words is 3952
    Total number of unique words is 2141
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.2 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 16
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 1891
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 17
    Total number of words is 3878
    Total number of unique words is 2122
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 18
    Total number of words is 3873
    Total number of unique words is 2182
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 19
    Total number of words is 3753
    Total number of unique words is 2114
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 20
    Total number of words is 3821
    Total number of unique words is 2070
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 21
    Total number of words is 3863
    Total number of unique words is 2029
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 22
    Total number of words is 3799
    Total number of unique words is 2196
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 23
    Total number of words is 3816
    Total number of unique words is 2201
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    46.4 of words are in the 5000 most common words
    54.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 24
    Total number of words is 3910
    Total number of unique words is 2223
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 25
    Total number of words is 3823
    Total number of unique words is 1953
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 26
    Total number of words is 3860
    Total number of unique words is 2172
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    55.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 27
    Total number of words is 3832
    Total number of unique words is 2239
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    46.3 of words are in the 5000 most common words
    53.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 28
    Total number of words is 3743
    Total number of unique words is 2151
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    51.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 29
    Total number of words is 3830
    Total number of unique words is 2056
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 30
    Total number of words is 3683
    Total number of unique words is 2102
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    48.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 31
    Total number of words is 3743
    Total number of unique words is 2215
    28.9 of words are in the 2000 most common words
    41.1 of words are in the 5000 most common words
    48.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 32
    Total number of words is 3779
    Total number of unique words is 2308
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    43.1 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 33
    Total number of words is 3832
    Total number of unique words is 2201
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 34
    Total number of words is 3890
    Total number of unique words is 2349
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 35
    Total number of words is 3878
    Total number of unique words is 2288
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 36
    Total number of words is 3857
    Total number of unique words is 2290
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    46.1 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 37
    Total number of words is 3812
    Total number of unique words is 2143
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 38
    Total number of words is 3915
    Total number of unique words is 2177
    33.7 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 39
    Total number of words is 3884
    Total number of unique words is 2232
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 40
    Total number of words is 3742
    Total number of unique words is 2068
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 41
    Total number of words is 3790
    Total number of unique words is 2302
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 42
    Total number of words is 3800
    Total number of unique words is 2267
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 43
    Total number of words is 3804
    Total number of unique words is 2325
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    42.2 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 44
    Total number of words is 3796
    Total number of unique words is 2159
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    43.9 of words are in the 5000 most common words
    51.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 45
    Total number of words is 3706
    Total number of unique words is 2289
    29.3 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 46
    Total number of words is 3815
    Total number of unique words is 2271
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    53.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 47
    Total number of words is 3754
    Total number of unique words is 2137
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    47.6 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 48
    Total number of words is 3739
    Total number of unique words is 2212
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    44.8 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 49
    Total number of words is 3800
    Total number of unique words is 2273
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    45.2 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 50
    Total number of words is 3787
    Total number of unique words is 2230
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 51
    Total number of words is 3770
    Total number of unique words is 2212
    31.6 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 52
    Total number of words is 3833
    Total number of unique words is 2257
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    42.3 of words are in the 5000 most common words
    50.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 53
    Total number of words is 3785
    Total number of unique words is 2250
    31.6 of words are in the 2000 most common words
    45.0 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 54
    Total number of words is 3847
    Total number of unique words is 2234
    29.9 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 55
    Total number of words is 3805
    Total number of unique words is 2121
    32.7 of words are in the 2000 most common words
    46.9 of words are in the 5000 most common words
    54.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 56
    Total number of words is 3774
    Total number of unique words is 2151
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    42.6 of words are in the 5000 most common words
    50.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 57
    Total number of words is 3676
    Total number of unique words is 2179
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 58
    Total number of words is 3820
    Total number of unique words is 2173
    31.6 of words are in the 2000 most common words
    45.2 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 59
    Total number of words is 3884
    Total number of unique words is 2288
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    53.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 60
    Total number of words is 3904
    Total number of unique words is 2202
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 61
    Total number of words is 3843
    Total number of unique words is 2143
    33.0 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 62
    Total number of words is 3837
    Total number of unique words is 2141
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    53.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 63
    Total number of words is 3795
    Total number of unique words is 2272
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    51.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 64
    Total number of words is 3953
    Total number of unique words is 2177
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 65
    Total number of words is 3845
    Total number of unique words is 2199
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Аққан жұлдыз - 66
    Total number of words is 816
    Total number of unique words is 590
    45.0 of words are in the 2000 most common words
    59.0 of words are in the 5000 most common words
    66.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.