Аққан жұлдыз - 05

толқыныс та, бет бейнесі де еркіне көнбей, лебі «күлдіргі» емес,
«жыларман» сияқты боп шықты.
– Апа, – деді Шыңғыс, сөздерін қалжың түрінде бастағысы кеп, – біз көп
қатын алып үйренген тұқым емеспіз бе?
– Ар жағын айта бер! – деді Айғаным жауап күткендей жымия қарап, аз
тоқыраған баласына, суық өңін жылытпай.
– Маған да болмай ма, сөйтуге?
– Болсын. Бірақ, əуелі «құдай десіп, құйрық, бауыр асап», бата оқып
құда болған Шорманның қызын аласың. Сонымен бірер жыл отасып,
қызық – қызметін көресің. Содан кейін жүз қатын алсаң да мейлің. Басқаша
болса қайтер еді, апа? Қалай?
– Естектің қызынан бастасақ?..
– Неге?
– Əуелі өзің сол қызды көрші, апа! Не қылам, көріп? Мен қатын қылам
ба? Ол бір ғажап жан, апа... Несімен?..
– Ажарымен. сымбатымен, қылығымен...
– Əй, қалай-қалай дөңгелетпекшісің, мені? – деді Айғаным Шыңғыстың
сөзін бөле, жекіп, – ол былшылды қой сен! Айтқаным айтқан: менің
өлігімді аттамай ала алмайсың ол қызды...
– Балам бар, апа!.. – деп қалды Шыңғыс ышқынып.
– Басына с.... балаңның, – деді Айғаным. – «Сан балам сан басында
қалды» дегендей, тумаған бала түгіл, туған бала да əр жерде қалып жатады.
Бұл да соның бірі болар...
– Жоқ, апа... – дей берген Шыңғысты Айғаным жаққа тағы да тартып
қалмақ болғанда, баласы бұғып үлгерін, шешесінің қолы жерге тиді. Сол
кезде, əлгінде тараған ашуы бойына тағы торлана бастаған Айғаным:
– «Алмайсың» деген соң, алмайсың! – деп жерді жұдырығымен үш
түйді. Сонда, Шыңғыстың еркектігі ұстай кетіп:
– «Алам» деген соң, алам, апа! – деді.
– Не дейсің? – деп бетін бұрған шешесінің түсін байқаса, мана
шапалақпен соққан қалпына келіп, əлем-тапырық бола қалыпты. Шыңғыс
жасқанып үлгермей, қанжарлы қолын биік көтерген Айғаным, – өзіме
салайын да! – деп сілтей бергенде, қалайша шап беріп ұстай алатынын
Шыңғыстың өзі де аңғармай қалды.
Шешесінің қолы аса қарулы екенін, Шыңғыс сонда ғана білді. Үші
киіміне ілегіп үлгерген қанжарды кейін қайтару Шыңғысқа ете ауыр соқты.
Қанжарлы қолға бір қалыңын шамасы келмеуін байқаған ол, екі қолымен
ұстады. Аңқайып қалған қолдың, сонда қайысар түрі жоқ, ол шегінудің
орнына сұғынып барады. Сөз тыңдаудың орнына жаралы жолбарыстай
ыңыранып «жіберер!» дей береді.
Шыңғыс жанталасты, өйткені мына түрімен, мына қимылына қарағанда,
шешесінің өзін-өзі жарып тастауына күмəн жоқ. Шешесіне тілінің де,
қолының, да күші жетпеуін аңғарған Шыңғыстың тұла бойынан мұздай
тері кетті де:
– Апатай-ай, айтқаныңды істейін! – деп жылап берді. Сонда ғана
сірескен қол босаңсығандай боп:
– Рас па? – деді Айғаным.
– Рас, апажан!
– Атаңның аруағымен ант ет, ендеше!..
– Ат-там...
– Атын ата!
– Атам, Абылайдың...
– «Аруағымен ант ішем!» деп ант ішем...
– «Аруағымен» де!..
– Аруағымен!..
Қанжарлы қолын жерге түсірген Айғаным, оң қолмен омырауына тықты
да, былғарымен қаптаған, үлкендігі бір нəрсені суырып алды. Не екенін
Шыңғыс біле қойды: «Əулие атам Мекеден əкелген, Мединеде
пайғамбарымның зиратына шырақшы болып тұрған имам сыйлапты, атам
сыйлады» дейтін бұл құранды Айғаным тұмар ғып ішкі төс қалтасынан
тастамайтын.
– Мə, бетін аш та, сүй, мына «Кəлам -шəрифті!..» – дейді Айғаным.
Өзінше – діндар Шыңғыс, құран ұстап, ант ішуге қорыққандай іркіліп
еді:
– Мə, ал! – деді Айғаным, зілді дауыспен түйіле қарап, – сүй!
Шыңғыс құранды шешесінің бұйрығымен əрең сүйді.
– Болды! – деді Айғаным жадырап, – мықты болсаң, əрі, – аруағыңнан
садаға кетейін, – хан – атамның əрі, – екі дүниенің сəруары – пайғамбар
салла аллаһү ғалайһү уəссəлəмнің аруағын аттап көр!
Шыңғыс үндемеді. Ол шешесінен іштей де, сырттай да мүлдем жеңіліп
болды. Ендігі оның халы, – ертегілерде айтатын аждаһа орап алған
арыстандай.
Ауызша «бітті» дегенмен, іштегі күдігі əлі де ойнақ сала жатқан.
Айғаным «сəті түсіп тұрғанда тұжырып тастайын» деген оймен:
– Əу, кім барсыңдар? – деп дыбыс берді сыртқа.
Мен бармын» дер кісісі. сол үйдің шығар есігінің сыртқы босағасында
даяр еді, ол -күтушісі Күнікей. Шыңғыс үйге кіргеннен кейін, сол арада
тұруды Айғаным мана тапсырған. Сол бұйрықты орындаған ол, Шыңғыс
үйге кіре, сыртқы босағаға жабысып, үй ішінде не халдер болып жатқанын
түгел есітіп тұрған. Шеше мен баланың арасында жатқан оқиғаға жаны
езіле ауырғанмен, қолынан егілер дəрмен жоқ.
Сондай қиналып тұрған Күнікей, Айғанымның: «Əу, барсыңдар?» –
деген даусын естігенде, жыланның арбауына іліккен боз торғайдың
əлдеқалай босанып кеткен ініне түсіп, үйге:
– Əу, алдияр! – деп жүгіріп кірді.
– Шақыр, имамды!.. – деді Айғаным оған, – əкелдір, қалыңдықты!..
Куəдірлер де келсін!.. Былайғы жұрт топырламасын!..
Күнікей «мақұл!» деді де жүгіре жөнелді.
Даярлап қойған имам мен куəдірлердің тез келуіне Айғаным күдіктенген
жоқ. Ал, Зейнепті əлі бет пердесі жыртылмаған жас қалыңдыққа санап,
«тез келе қоймас, келсе де именіп зорға келер» деген ойда еді.
Ойы ақталмады. Имамның бойжеткен қызын қасына ерткен Зейнеп
өзгелерден бұрын кірді, себебі - оның кеудесін ауылда кернеген ар-намыс,
жолшыбай да, Омбыға келгелі де күшейе түскен-ді. Ол Омбыға келген соңақ, сыр айтатын кісілеріне:
– Сол тереңі, əуелі, көзіме көрсетіңдерші, – деп өтінген.
– Мақұл, -– дескен аналар.
– Бірақ, мен оны көрейін де, ол мені көрмейтін болсын, – деген Зейнеп.
– Ол да болсын, – дескен сырластары.
Олар қайда, қалай көрсетудің айласын іздегенде табыла кетті: Шыңғыс
школаның атты əскерлік бөлімінде оқыған. Орыс тіліндегі əскер оқуының
өзгесіне еркін болмағанмен, ат ойынына келгенде пəлен жүз оқушылардың
біреуі де оған теңдеспейтін. Кішкене күнінен əуелі тайға, онан құнанға
мініп дағдыланған Шыңғыс, «атқа шабар» жасқа іліккен соң, жуас жылқы
түгіл, тарпаң, асау, алып-қашпа аттардың құлағында ойнайтын. Жеті-сегіз
жастан кейін, ол бəйге аттардың басына мініп, талай рет жарысқа да
түскен. Оқуға соншалық тəжірибемен келген ол. Бірден-ақ əскер атына
жабыса кетіп, ат ойындарын көргендердің көзін сүріндірді.
Школадан қазақ-орыстарға берілетін – урядник чинінде шықты. Кейінгі
жылдары оның бойшаң, сымбатты жігіт болғанын жоғарыда айтқанбыз.
Сол денесіне урядник формалы киім, əсіресе, бауы иығына асылған сол
жамбасындағы қылыш тіпті жарасып кетті.
Ол кездегі халқы аз ғана Омбыға, ат құлағында ойнайтын Шыңғыс
танымал боп қалған, оның атқа орнықтылығына, икемділігіне ел қызыға
қарайтын еді. Соны білетін Шыңғыс, кейде аяңы – əсем, желісі – жеңіл,
шабысы – екпінді аттың жүрістерін көрсетпек болып, көшелерде əдейі
жүретін.
Шыңғысты Зейнепке көрсетпек болғандар, оның ат өнерін көрсететін
көшелерін аңдытты. Оны білмеген Шыңғыс қалыңдығына көрінуге əдейі
келгендей, машықты орамдарына атын ойнатып жүріп алды. Сонда кескінкейпін де, киім-кешегін де, атты ойнатуын да еркін көрген Зейнеп, оған
қатты қызықты.
– Бұндай күйеуі бар қызда не арман бар екен?! – деді де «осыған
қосылмай қоймаймын!» деп іштей ант етті.
«Егер ол көнбесе ше?» деген сұрау үстінде ойы толқи бастап еді:
– Қой, өйтпес, – деп бекінді Зейнеп, – егер өйте қалса, не оған, не маған
ажал болар!
Осы оймен «егер кездесе қалса, оған да, өзіме де салармын!» деп, қима
бел жеңсіз қамзолының сыртынан буынатын алтынды кемер белбеуін, оның
Ішінен буынып, пікір кездігін іліп алды.
Шыңғыс отырған үйге, Зейнеп осындай киімінде кірді.
Шыңғыс шешесімен оңашаланған шақта, сөздерін тыңдауға қойған
Күнікейге:
– Жақсылық хабар болса, ол үйден қолдарыңды жоғары көтере кел, апа,
– деп тапсырған еді Зейнеп, – жаманшылық болса жəй кел.
Толқыған жүрегі кеудесіне сыймаған Зейнеп, демін əрең алып, Шыңғыс
кірген үйге терезеден телміре қарап отырды, көтерген екі қолын бұлғай,
бері қарай жүгірген Күнікейді көрді. Ол қора ішінен қалай атып шыққанын
аңғармай да қалды.
– Бар, қалқам, тез бар! - деді Күнікей жақындай бере, ентіге сөйлеп, –
оңдады құдай! Бергі сол жақ бөлмеде отыр, тез жет!
Қуаныш қуған Зейнеп, далпылдай жүгіріп, нұсқаған бөлмеге кіріп келсе,
басы төмен салбыраған Шыңғыс, күрең барқытпен қаптаған кең диванда
жалғыз отыр екен. Ол да бар» деген Айғанымның қайда кеткені белгісіз.
Есінеп есіктен кіре бере, «о, төйем!» деп құшағын кең ашады да, талай рет
табысқан əйелдей, Шыңғысты бас салды. Онымен де қоймай, құшағына
қатты қысқан қалтыраған оттай ыстық лебімен қарып, екі бетінен кезеккезек шолпылдатып сүйді. Шыңғыста қимыл жоқ.
– Құдайдың жазғаны оны шығай, төйем! – деді ол аймалап, – көнешін
ошыған. Жаман жай болмашпын, төйем!..
Шыңғысты Зейнеп сол қатты қысқан құшағынан біраз босатпас па еді,
қайтер еді, егер сыртқы есіктен куəдірлерін ерткен Əбдірақым, ішкі
бөлменің есігінен Айғаным кіре бермесе. Олардың тықырына жалт қараған
Зейнеп ұялған боп, орнынан түрегелді де, бетін үйдің бұрыш тығыла аудара
қойды.
– Ə, құдай бергеніңе тəуба, – деді, мана. Зейнептің үйге қарай жүгіріп
келе жатқанын көріп, ішкі бөлмеге кіре беріп, баласына «хұданың
бұйрығы, шырағым!.. Екі аруақ, бір құдай қосқам жарың осы!» Атаңа
атасы тең, өңі өзіңе тең. Уыз қалпындағы бала! Қандай жігіт болса да
«жарым» деуге сиярлық. «Енді тулама» деп, көрші бөлмеге бой таса
қылған, оның есігінен сығалап, шарасыз Шыңғыстың сұлық қалпынан
қозғалмауың, үндемеуін, Зейнептің оны өршелене баурауын көріп тұрған
Айғаным, түк те көрмегенсіген дауыспен, – қандай жарасымды,
балалардың біріне-бірінің мейірі!.. Хазірет! – деді ол Əбдірақымға қарап,
Шыңғысқа білдірмей, көзін қысып қойып, – «екі досты айырған обал, екі
жасты қосқан – сұбап» дейсіздер ғой. Балалардың сұбабын алып «ежепқабылын» оқи ғой!
«Ежеп-қабыл» да оқылды. Куəдірлер де қызметін атқарды. Некенің суын
қалыңдық та, күйеу де, куəдірлер де ішті. Шыңғыс арбалған адамдай, неке
қиярдың «істе» деген тəртіптерін орындай береді, жайнаңдаған Зейнеп,
жетекшіл тайлақтай жортады.
Некелері қиылған жастарға сол флигель оңаша тиді. Күту жабдықтарына
араласы бар əйелден басқа адам үйге аяғын аттаған жоқ.
Шорманның ықтиярына салса, құдағиы мен күйеуін еліне ала кетіп,
ұлан-асыр той жасамақ еді. Оған Айғаным ризаласқан да еді. Сол бір
күндері олардың құлағына: «Сəттардың Шыңғыс алам деп жүрген қызы,
одан күдер үзген соң, Омбы өзенінің Ертіске құятын мүйісіндегі биік
жарқабақтан қарғып суға кетіпті» деген хабар шалынды.
Сұрастырса – рас.
Бұл хабарға Айғаным мен Шорман екі түрлі қарады: Айғаным, ең
алдымен, мына хабар құлағына шалынса, баласы бүлінер деп қорықты.
Екіншіден, естуінше Сейфсаттар үйіне келіпті - мыс, қызының елімін
Шыңғыстан көреді-мыс, «жетсе – мал, жетпесе – бас» деп, дауласуға бел
байлапты-мыс, оның арты жақсылыққа соқпауы мүмкін, бай неме,
ақшаның күшімен Шыңғысты мертіктіруі, шамасынан келсе, көзін де
жоюы мүмкін. Ендеше, қамауда отырған Шыңғысты, бір түнде үн-түнсіз
еліне ала қашып, жоқ болу. Содан кейін іздей берсін.
Шорманның айтқаны басқаша болды.
– Қызы өлмек түгілі өрем қапсын, – деді ол, – ұрын өлтірген ешкім жоқ,
қорқатын. Суға кеткен өзі. Кім біледі, неге кеткенін? Менің күйеуіммен
«ойнап-күліпті» деулері сөз емес, «Қымызды кім ішпейді, қызбен кім
ойнамайды» дегендей ойнап-күлген қыз-бозбала суға кете берсе, дүниеде
жан қалмас. Кете берсін. «Өлгеннің жанын ұрады. тірісі несін құрайды»
дегендей, одан ешкімнің ештеңесі де құрымайды. Əпсəттар атқа мінгенмен
не істейді бізге? Қызының күйеуіммен жақындығын немен дəлелдейді. Ол
барған сот орнына біз де бара аламыз. Ол жүгінетін заңға біз де жүгінеміз.
Біреудің қызы суға кетті екен деп, мен мерекемді доғара алмаймын.
Жасаймын деген тойымды жасаймын.
Сүйдеп жүрген Шорман, ойда жоқта қазаға ұшырап қалды: бір күні
ұйқыдан оянса, он, жақ ұрты қышиды; уқалағанға басылмаған соң, айна
алып қараса, бармақтың басындай қап-қара сүйел шыққан; сол сүйел ілезде
ұлғайып кетті... Бақсы да, дəрігер де оны жоюдың айласын тани алмады...
ақыры, сол сүйел, бір жұманың ішінде Шорманды алып тынды...
Дос жағы бұл қазаны, – «алланың ажалы» деп санады, дұшпан жағы –
«Сəттар қызының обалы жібермеу» деп санады.
Ал, Шыңғыс ше?
Діл-Афруздың суға кетуі, оның, құлағына сол күні-ақ шалынды, «сөйтті»
деген хабарды қызметкер болып жүрген татар əйелі құлағына сыбырлап
қойды.
Алғаш естігенде, «қойшы!» деп шошып кеткен ол, кейін пəлендей
қынжыла қойған жоқ. Оған себеп, жасы биыл он алтыдан он жетіге ғана
шыққан, ескі ауылдағы көп қатын алғыш хандар мен байлардың, «бала –
белде, қатын – жолда» деген ұғымы, оның да бойына сіңген. Өз өмірінде
бірінші сүйгені – Діл-Афруз болғанмен, əкесі жеті қатын алған, атасы
жиырма үш қатын алған ол, бұны «біріншім» деп түсініп, арғы жағын
қалай көбейтуді де ойлап қоятын. Бірақ бұнысы Діл-Афрузге сездірмей,
махаббат күйлерін шерткен шақта, «барым – өзіңсің» деп, «өмірлік жарым
– сенсің!» деп өзеурейтін. Нəзік жанды Діл-Афруз ол сөзіне нанатын.
«Қатын өлді, қамшының сабы сынды» дейді қазақ. Байдың қатыны өлсе
төсегі жаңғырады, жарлының қатыны өлсе басы қаңғырады» дейді.
Шыңғыс төсегін, алғашқысы өлмей жатып-ақ жаңғыртқан адам, сондықтан
əуелі тату дос, кейін сүйікті жар болған Діл-Афрузбен өткізген тəтті
күндері еске түскенде жүрегі сыздай қалғанмен, оның өлімін «қамшының
сабы сынуға» санады да, алғаш тұтана бастаған сияқты қайғы өрті, бірер
күннен кейін бəсеңдей беруге айналды.
Өйтпеуіне Зейнеп жібермейді. Ілкі жолығысудан-ақ баурап алған
Шыңғысты «төйем» деп еркелеткен ыстық құшағынан босатпай, бауырына
басқан сайын қыздыра, күйдіре түсті.
Діл-Афруздың өлімін ол Шыңғыспен қатар естіді. Шыңғысқа
сыбырлаған əйел оған да сыбырлады. Шыңғыс алғаш естігенде қайғырса,
Зейнеп қуанды.
– Уһ... бір пəледен құтылған екем! – деген сөзін ол естірте айтты.
– Бұны Шыңғыс естіді ме? – деп сұрады ол сыбырлаған əйелден.
– Білмедім, – деді əйел өп-өтірік, – кім айтады оған? Менімше, білмеген
болу керек.
Шыңғыстың білгенін Зейнеп қас-қабағынан айырды. Онысын
сезбегенсіп, «басына оралды ма» деген бұлтты тез ыдыратқысы келді, сол
мақсатпен еркелігін де, еркелетуін де үдете түсті...
Сондай күндері, əкесі – Шорман қайтыс болды.
Бұл кезде Баян аулаға қарайтын Қаржас пен Сүйіндіктің «игі жақсы»
аталатындары Омбыда түгел еді. Олар ақылдасты да Шорманды тез
мекеніне апарып жерлемек болды. Өйткені ыстық мезгілде, семіз мəйіт
жынығып кетеді.
Сонда, Зейнеп қайту керек?
Бұл сұраудың туатын себебі: қызының намысын жəне құнын жоқтаған
Сейфсаттар, «жауым» деп санаған Шыңғысты бір ғана мəселеде ұтқан,
онысы – «Омбыда, қызметте қалады-мыс» деп жүрген Шыңғысты
Соғыстық жорыққа жіберту жəне өзгеге емес, өз ағасы – Кенесарыға қарсы.
Кенесарының Көкшетаудан Торғай жаққа ауып кеткен қалың қолы, бұл
кезде Құсмұрын көлінің маңына торланып, сол араны мекендейтін Марал
ишанның батасымен маңайдағы елді ғазауатқа көтерген. Осыдан патша
үкіметінің алдына, қазақ даласына көтеріліс өрті жайылып кету қаупі туып,
батыста - Орынбордан, шығыста -Омбыдан жазалаушы отрядтар
жіберілмек болған. Омбы əскерін (бізге өткен тараудан мəлім) Шамырай
басқармақ. Оған жəрдемші қазақ қажет болғанда, облыстық басқарманың
советнигі - Тұрлыбек Көшенов, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы
Вильяминовқа Шыңғысты ұсынды. Оған екі себеп болды: бірі, – «егер
Шыңғыс Омбыда қалса, өз орнымды алар» деп қауіптенуі еді, екіншісі –
Сейф-Саттардың өтінішін орындау. Сол тілегін орындағаны үшін
Сейфсаттар Тұрлыбекке жарты дорба алтын, Вильяминовқа бір дорба
алтын өткізді деген қауесет бар.
Шыңғыстың жорыққа кетуіне байланысты, Зейнептің қайда болуы,
өзінен өзі шешіліп қалды. Айғанымның ықтиярына салса, келінін
Сырымбетке ала кету еді. Өйтуге, бүкіл Қаржас болып, əсіресе,
Шорманның Мұсасы болып намыс қылды.
– Шыңғыс Омбыда қалса немесе Сырымбетіне барса бір сəрі, – деді
Мұса, – өйтпей, жорыққа аттанғалы отыр. Одан қашан оралары мəлімсіз.
Оның үстіне қазалы болып отырмын. Қаралы қарындасымды қаршадай
қалпында қайын жұртына қалай жіберем? Жесір қатын болып қалай
отырады, онда? Өйте алмаймын. Қарындасымды ауылыма алып қайтам.
Шыңғыс жорықтан оралған шағында келеді де, жесірін алып қайтады.
Мəселе осылай шешілді.
Шамырайдың жазалау отряды қатты қарсылық көрсетіп, қырқыса қан
төккен Кенесары қолын екі жылдан астам уақытта əрең жеңіп, Сырдария
бойына қарай сырып салды да, əрі қарай қууды Жайық бойының атты қазақ
- орыстары міндетіне алып, Шамырай оған көмекші Шыңғыс кейін оралды.
Омбы оларды жақсы қабылдады. Шамырай – полковник дəрежесін,
Шыңғыс – подполковник дəрежесін алды. Сонымен қатар Құсмұрын
төңірегіндегі қазақ елінің көтерілу қаупі əлі де бітпегендіктен,
Орынбордағы əкімдер, жаңадан Құсмұрын аталатын қазақ дуанын ашу
туралы, Құсмұрын көлінің жағасына əскерлік бекініс салып, оны
Шамырайға басқарту туралы, оның аға сұлтаны етіп Шыңғысты
тағайындау туралы патшаға ұсыныс жолдады. Ұсыныс бекіліп келгенге
дейін, Шамырайға да, Шыңғысқа да дем алуға ұлықсат етті.
Шамырайдың қайда дем аларын өзі біледі. Ал, Шыңғыс жақынырақ
жердегі əйелі – Зейнепке емес, алыстағы шешесі – Айғанымға бармақ
болды. Неге?
Əкесі кішкене кезінде өліп, қызығын көрмеген Шыңғыс, өсу
тəрбиесінде, өзін шешесіне өтелмейтін мөлшерде борыштымын деп
санаушы еді. Оның барлық тарихы жақсы жағымен де, жаман жағымен де
Шыңғыстың алақанында. Басы қырықтан жаңа шыққан шешесінің неліктен
тез қартаюын да ол жорамалдайды.
«Сөзде қаңқу жаман, ауруда шаншу жаман» дегендей, Шыңғыстың
ойынша, шешесін жегідей жеп, саулығын тауысып бара жатқан нəрсе –
қаңқу.
«Байсыз қатын, баусыз оймақ» дегендей, ерінен жасында қалуынан ба,
əлде расы солай ма? Айғаным байғұсқа: орыстан, қазақтан, басқадан...
атақты, атақсыздан, жаман, жақсыдан, жас, кəріден таңылмайтын еркек
болмайды. Өсекшілер ол қаңқуларды талай саққа жүгіртіп, көркем əдебиет
тілімен айтқанда анекдоттардың, əр қилы пьесалардың сан алуан түрлерін
туғызып, ел арасындағы қулар, олардан сан алуан спектакльдер, концерттер
жасайды. Бұның бəрі Айғанымға да, оның балаларына да естіліп жүреді,
шет-пұшпағы, қия жайлап, шет қонып жүрген Шыңғысқа да жетеді.
Шешесінің жасына жетпей қартаюын, Шыңғыс осы мазақтарға шыдамау
деп жориды.
Зейнепті Шыңғысқа қосуға келгенде, репетейсіз семіздіктен де,
жүрегінің талмауынан да азап көрген Айғаным елге сырқаты үдеп, əзер
жеткен, қазір төсектен бас көтере алмайтын халде жатқанын - Шыңғыс
Кенесары жорығынан қайтып, Омбыға келе естіді. Айтушылар
Айғанымның халын өте ауыр сипаттады. Біреулер - «ұзаққа барар ма
екен?» деген қауіпті айтты. Сондықтан «көзін көріп қалайын, бақұлдық
алып қалайын» деген оймен, Шыңғыс Сырымбетке тете жолмен, асығыс
жүріп кетті.
Бұл барған шақта, Сырымбет төңірегінде бірталай жаңалықтар болып
қалған еді. Ең алдымен, Көкшетау дуанына соңғы жылдары аға сұлтан
болып келген Зілғара өткен жылы қызметінен алынған, оған себеп – Əлібек
атты баласының сотқар, барымташыл, ұры болып, маңайдағы елге күн
көрсетпеуі болған.
Бұл жайда Омбыға, Петерборға жазған арыздарды үкімет тексеріп, көбі
шыңға шыққан соң, «елге қиянаты еткен бұзық балаңды тия алмадың»
деген айыппен Зілғараны аға сұлтандықтан алған.
Ел басқарушылардың бұл қызметке ендігі лайықтағаны - Абылайдың
Шыңғыс есімді ұлынан туған Тəні болған, үкімет оны бекіткен.
Тəніні жұрт: салмақты, ақылды, тиышты адам деп, əрі «хан тұқымы» деп
көтерген еді. Оны тұғырдан түссе де елдің ақылынан қалмаған Айғаным да
қолдаған еді. Өзгелерге солай болған Тəні, Айғанымға қиғаш келді. Бұған
дейін Айғанымның төңірегіне үйіріліп, оның қадірлі қайын-інілерінен
саналатын Тəні, тырнағын жасырып жүретін мысық екен. Ол Айғанымның
ана жылы інісі – Сартайды итжеккенге айдатып жіберуіне сырттай
ризаласқан» мен, іш пікірін ішінде сақтап, қойнына жасырын жинаған
тастарымен, жеңгесін қалай ұрудың сəтін күтеді екен.
Енді үкімет қолына тигеннен кейін, Тəні Айғанымнан өш алу
жабдықтарына кірісті, сондағы бірінші батыл ісі – Балтамбердіні өлтіру.
Арғы негізі – Уақтың Қараман руынан шыққан оның əкесі, – Тұңғатар,
Уəлінің өмірлік жылқышысы болатын. Ол да алпамсадай денелі, қарулы
біреу еді, ал, Балтамбер одан оза туып, биіктігі атан түйедей, жауырыны
мен шүйдесі дөнен бұқадай, бұлшық еттері қатты дауыл шайқаған көлдің
бетінде тулап жатқан толқындай жəне тастай қап-қатты, тұла бойы сірескен
сіңір саусақтары арық баланың білегіндей, жіліншіктері бурадай болды.
Басы да адамзаттың зоры жалпы жобасы үрген қарындай дерлік ол басқа
біткен қалқан құлақтар - табан қарыс көздері піл сияқты -сығыр, мұрыны тары түйетін келідей жалпиған аузын төңіректеген еріндері бір-бір кесек ет,
түбіттенгелі ұстара тигізбеген қара бұйра қалық сақалы, бетінің мұрнынан
басқа жерін түгел жауып, төсіне өскен түгімен тұтасып кеткен. Күш жағына
келгенде қандай асау, ірі жылқыларды құйрығынан тартып тоқтатады,
кекілінен алған асауларды тартып қалғанда етбетінен түсіреді. Сондай
күшін көре тұра, ешбір балуан онымен ұстасуға батқан емес. Салтында ол
мейлінше салақ: денесі өмірінде су көрген емес, сондықтан, терісіне
жабысқан қалың кір, шақат өнердің балшығындай тілімденіп, жарылып
жүреді деседі; аяқ-қолы қатпарланған күс, қолтықтары – қолаңса, жарты
шақша насыбайды қалың ерніне бір-ақ атып, езуінен ағып таусылады, киім
киісі де өзгеше, қандай үскірік аяздарда, жалаңаш етіне тозыңқы түйе жүн
шекпенді, аяғына қоңылтаяқ жамаулы етікті, басына тері киіп, биялайсыз
жұмыс істей береді, жаз денесіне, жүнін сыртына айналдырған кең тері
шалбардан басқа киім ілмейді, ас ішуі де өрескел: бір отырғанда, бір табақ
майды жеп, бір шелек қымызды ішіп жүре береді, бірақ, қомағай емес, бір
тойған асы, сол күнге қорек; мінез жағынан да қызық: ұрсысу, жанжалдасу,
шүйіркелесу дегенді білмейді, анау-мынауға ашуланбайды. Ал, ашулана
қалса, ұрыспай, ұрмай тек, қолының бұлшық етінен бір қысып қояды, ол, –
сойылмен соққаннан қатты батады. Сонысын білетіндер, алыстан тіл
қатпаса, маңына жақындамайды.
Осы Балтамбер қартайып, өлген əкесімен бірге жылқы бағып жүрді де,
бертінде Уəлі үйінін, биесін саууға ауысты. Желісіне жиырма - отыздан кем
құлын байламайтын бұл үйдің сауыны келген биелерін өзге желілерде бесалты бие сауылып болғанша, Балтамбер түгелдеп шығады. Бұрын сабаға
құйып түйемен əкелетін сүтті, Балтамбер сабасымен жаяу арқалап əкеледі.
Күндіз бие сауса, түнде сауын биелерді бағып келеді: өзгелердің
жылқыларын қасқыр жеп жатқанда, ол бір тайының та таңын
тартқызбайды. Қайда жүріп тынығатынын ешкім білмейді. Осындай
еңбегіне қарап Уəлінің үйі, əсіресе, Айғаным Балтамберді қатты сыйлайды.
Өсекшілерде «имам» жоқ. Олар Айғанымның осы сыйлауын
«жақындығына» жорыды да, Уəлінің тірі кезінде бастаған қаңқуын, ол өле
зорайтып əкетті. Жұрттың содан кейінгі айтатыны: «Балтамбер
Айғанымның сауыншысы емес, байы».
Жыл сайын кең жайыла берген осы қаңқу, Абылай тұқымының
намысына тиді. Кім көрінген, «ханша солай екен ғой» деп беттеріне басты.
Балтамберден құтылмақ болған олар, Айғанымға əуелі – жұқалап, артынан
біртіндеп қалыңдатып айтып еді, бəйбіше: «оттамасын!» дегеннен басқаны
айтпады, Балтамберге жанасуын азайтудың орнына көбейтіп, аға сұлтан
кезінде пəуескеге жегілген пар аттармен жолға шықса, божағы ғып алып
жүрді, сұлтандықтан түскенде, біреулер қонаққа шақырса да сөйтті. Қонақ
азайған шақта, таудың, орманның ішінде серуендеуді шығарған Айғаным
қасына көбінесе Балтамберді ертті. Денесі ауырлап, серуендеуді
доғарғанда, «Балтамберге арқасын сипатады екен» деген, «Балтамбер
шомылдырады екен» деген өсек жайылады. «Осыған осынша байланысып
қалған несі бар?» дегенде, біреулер: – «жалшымен жүруін елеусіз көреді»
деп, біреулер: – «жастығына, ірілігіне, балуандығына қызығады» деп жауап
берісті. Қалайда бертінірек «жүрісін доғарды» дейтін Айғанымның маңына
жақын жүретін адамы – Балтамбер болуы рас.
Тəні аға сұлтан болған кезде, бұл Балтамбер жайындағы өсек мейлінше
өрбіп, Абылай тұқымдарының да, оның да діңкесіне мейлінше тиіп болған
еді. Олар Балтамберді талай рет өлтірмекші болып та əзірленген. Бірақ,
ретін таба алмаған. Қол күшімен өлтіруге, жерде жүз кісінің, ат үстінде
мың кісінің əлі келмес еді, оларды жерде – жұдырықпен, атта - сойылмен
жайпап шығар еді.
Сол əдісті Тəні тапты. Сол кезде, Сырымбеттің күнгей батысындағы
«Иман» аталатын тауға, татарлардан «қазақ-орыс» атағын алып, əскер
болған бір станица орнаған еді. Солардан зорлықшыл, кім көрінгенге
қылыш пен мылтық жұмсағыш - Салах есімді атаманмен Тəні тамыр
болған. Бір күні Тəні Салахқа Балтамбер жайын айтқанда:
– Оны жою оңай, – деді Салах.
– Қалай?
– Пистолет деген мылтықты білемісің?
– Қандай ол?
– Міне! – деп Салах кішкене мылтықты қойнынан суырды да көрсетті.
– Бұ да кісі өлтіре ала ма? – деді Тəні, мылтықты қорашсынып.
– Өрем қаптырады. Осымен қапыда атса, тіл тартпай өледі.
Салах ату əдісін көрсетті де, мылтығын Тəніге берді. Енді, соны кім ату
керек?
Тəнінің ойлап тапқаны Шепе. Жасы қазір жиырмадан асқан ол шешесі Айғаным мен Балтамбер туралы өсекті естіп, ұяттан жерге кіре алмай
жүрген. Бұл жайда Тəні екеуі ақылдас та. «Қарнына пышақ салам!..»,
«балтамен басын шабам» деп жұлқынған Шепені, «тоқта, сəтін келтіріп,
жайын ел көзінен көрсетпей табайық» деп Тəні тоқтата беретін.
Міне, енді сəті түсті. Пистолетті көргенде Шепе қуанып кетті. Олардың
уəдесі түнде сауын биелерді бағуға кеткен Балтамберді Шепе іздеп барады
да, жолаушылап келе жатқан болып, «сені өлтірейін бе?» дейді. Өлтіре
алмайтынын білетін Балтамбер, «қалай?» дейді, қалжың керіп. «Кəне, сен,
анадай жерде, төсіңді ашып тұршы!» дейді Шепе. «Онда не істейсің?»
дейді Балтамбер. «Тұр. Содан кейін көресің». «Мылтығы бар» деп
ойламаған Балтамбер, «ал, тұрдым» деп төсін ашып қарсы қарай қалғанда,
жеңінің ішіне жасырған мылтықпен Шепе басып кеп салады. Оқ кеудесінен
тиеді де, арқасынан шығып кетеді. Не болғанын біле алмай қалған
Балтамбер, жүрегі шанышқан сияқтанған соң алақанымен кеудесін ұстай
береді, бірақ жығылмайды. Соны көрген Шепе басынан көздеп тағы
атқанда, оқ миына кіріп, Балтамбер тəлтіректеп барып жығылады.
Балтамберге оқ тиіп жығылса, оны əлдеқайда тығуға жасырынған топ
жетіп келеді. Өлік Сырымбет тауының етегіндегі «Қылы» көлінің терең
қазылған қорысына тығылады.
Ертеңіне – Балтамбер жоқ. Келесі күні де жоқ!.. Ол қайда? Балтамбердің
төре тұқымынан қасы көбін білетін Айғаным, - «тауып беріңдер!» деп əлек
салады. «Түрткі көрген соң еліне кеткен болар» дегенмен, жансыз жіберіп,
Балтамбердің туған елінен де білдіреді, онда да жоқ. Енді қайда?!
Адал қызметшісінің жоғалуы да Айғанымға оңай соқпайды, қатты
қайғырған Айғанымның бұрынғы əлсіз саулығы енді тіпті төмендеп, бұрын
тысқа кіріп-шығуға жарайтын ол, төсек тартып жатып алады...
Шыңғыс үйіне келгенде шешесі осындай халде еді. Ол шешесін
танымай қалды. Төсек тартып қимылсыз жатуына біраз уақыт еткендіктен,
бұрын семіз болғанмен жинақы жүретін денесі алқам-салқам босап,
меңгеріп ала алмастық халға келген; үлпершегі бітуден бе, сырқаттан ба,
жүрегі əлсіз соғып, кейде тоқтап қала жаздайтын болған, содан ба, əлде
басқа себептен бе, ара-тұра алқымынан əлдене кептеле қалып, дем ала
алмай жанталасады екен; өкпе мен жүректің əлсіздігінен бе, басқа себебі де
бар ма, – терлеуден көз ашпай, дымқос төсек-орны мен ішкі киім-кешегін
күніне əлденеше рет ауыстырады екен.
Шешесінің бұл ауыр халын көрген Шыңғыс, басын құшақтап жылап
алды. Айғаным жылаған жоқ. Сондағы ойы, өзін «əне-міне деген халдемін»
деп түсінетін ол күші барында тілі барында, арман ғып жатқан бір ісін
айтып үлгеруге тырысты. Онысы - көзінің тірісінде, қолынан қосқан келіні
– Зейнепті, осы орданың табалдырығынан аттатып, босағасына отырғызу
еді.
– Содан басқа арманым жоқ, – деп аяқтады Айғаным баласына ентіге,
үзе айтқан қысқаша сөздерін.
Шыңғыс қарсы сөз айтпады жəне айтқысы да келмеді. Айту, оған – осы
үйдің ішінде көрінбей отырған ажалға, - «ал, анамның жанын ала қой!» деу
сияқтанды. Оның үстіне, Діл-Афруздан күдерін үзген Шыңғыс, өшіге
қарағанмен, сол өшпенділік кеудесінде кеткенмен, Кенесарыны қуған екі
жылда, Зейнеп туралы біраз толғанып та қалған. «Онда не жазық бар? –
деген ой кетпей қойған Шыңғыстың басынан - Əйел болған соң, ер керек.
Сонда, таңдағаны – мен болсам, айыбы не?». Ал, таңдау жайын ойлап
көрсе, «сүйем» деген сөзі рас сияқты; «ал тілі» деуге, жол көріп жортып
қалған қасабалы қатын емес, қызыл гүлі
Жаңа ашылған жас қыз гүлін өзгеге емес, өзіне төктіріп, бірінші балын
өзіне сорғызды; соңын үстіне, тілінің шолжыңдығы демесе, не ажарында,
не сымбатында ешкімнен кемдігі жоқ. Ал, сырына қараса, тіпті əдемі
сияқты. Қауышқан сəтінен бастап, қоштасқан сəтіне дейін, сол əдемілігіне
бөгуден тыныс таппады Шыңғыс. Ғашықтың тілін қаршадайынан қайда
жүріп үйренгенін кім білсін, – сыр шерткен кезінде айтқан сездері балдай
сорғалайды, əсіресе қоштасардағы сөздері.
Зейнептің томпақ, көмірдей қап-қара көздері үлкен, кірпіктері ұзын,
қайқы еді. Сол көздерінде іркілген жастарын кірпігі бөлшектеп, əр қылға
оралған тамшылар төмен тамбастан мөлтілдей қалған шақта: