Аққан жұлдыз - 45

айналған. Қамал Шоқанның бақылауына көшкен шақта, оның
кіріптарларының көпшілігі петрошевшілдер еді.
Өзге білім жүйелерінен гөрі, іші көркем əдебиетке көбірек бұратын
Шоқан, петрошевшілдердің істерімен танысуға кіріскенде, ең алдымен
жазушыларды көрді. Олар төртеу екен: Федор Михайлович Достоевский,
Сергей Федорович Дуров, Алексей Николаевич Плещеев жəне Николай
Петрович Григорьев. Алғашқы үшеуінің шығармалары журналдарда
басылып жүретін ал Григорьевтің «Солдат əңгімесі» деген хикаясын
қолжазба күйінде тарап жүрген нұсқасынан кадет кезінде оқыған.
Бұл төртеуінен Шоқанның алғаш қолға алғаны, Федор Михайлович
Достоевский. Онысында мəн бар.
Есін білгелі Шоқанды толғантатын ой – қоғам құрылысындағы жағдай.
Əуелі, ауылда, одан кейін Омбыда байқауынша, адамзаттың қоғамдық
тұрмысына «жоғары» жəне «төменгі» жақтары бар; «жоғарғылары» –
тұрмысы жақсы байлар, «төменгілері» – нашар тұрмыстағы кедейлер;
арғы-бергі орыс əдебиетімен таныстығы мол Шоқанның білуінде орыс
қоғамындағы «төменгілердің» шындық тұрмысын, орыс əдебиетінде
бірінші рет дəл сипаттаған жазушы – Достоевский. Оның «Бишаралар»
жəне «Зəбірленгендер мен жапа шеккендер» деген атпен журналдарда
басылған романдарын Шоқан кезінде бақайшақтарына дейін шағып
оқыған. Осындай халдердің ауылда да барын білетін Шоқан «бишаралар
мен қорлықтағылар кемшіліктен қалай құтылу керек?» деген сұрау
қойғанда, өзі таба алмайтын жауабын əркімдерден сұрастырып, олар да
көңілін көншітпеген соң, «мүмкін өзі білер» деген оймен, Достоевскийге
жолығуды, пікірлесуді арман ететін.
Петрошевшілдердің, олардың ішінде – Достоевскийдің істерімен
танысуға кіріскенде, бұған дейін алыста сияқтанатын арманына Шоқанның
қолы іліккендей болды.
Достоевскийдің материалдарын біраз ақтарып алғаннан кейін, Шоқан
острог коменданты Свинягинді шақырып алды да, тұтқындардың
жағдайын жəне өздерін қалай ұстауын сұрады.
Свинягиннің айтуынша, тұтқындардың ішінде, мінезімен де, қылығымен
де ерекше адам Достоевский.
Шоқан Свинягинге тез арада қамалға барып, хал-жағдайларымен көзбекөз танысатындығын айтты. Комендантқа бұл сөз ұнаған жоқ. Себебі
тұтқындардың тұрмыс жағдайы да өте нашар еді. Начальник алдында
момақанси қалғанмен, ол жоқта мастықтан көз ашпайтын аузына арақ тисе,
тіліне тиек болмай, бағыныштыларды бейпіл сөздермен сыбаудан
тынбайтын онымен де қоймай, қымс етсе жұдырық жұмсайтын қол қышуы
қанбаса, кез келген нəрселермен төбелейтін Свинягин, Шоқан қамал ішімен
танысса, осы қоялары қопарылар деп қорықты. Шпигель ондай
қылықтарын елемейтін. Шоқан қиянатты қолдамайды деп естиді.
Ол содырлығының үстіне, зұлымдығына найза бойламайтын тақыс,
ішінде не сыр барын аңғартпайтын қу еді. Осторгке қамалған адамдардың
қандай жүйеге бөлінетінің олардың қайсысын қалай бақылауды полиция
басқармасы оған басында айтқан. Оқуы жағынан шала сауатты болғанмен,
тоқу жағынан Свинягин жүйрік те. Тұтқындардың қандай қимылдар
жасауын, ауыздарынан қандай лептер шығуын ол мүлтіксіз бақылататын;
олардан естігендерін полиция басқармасындағы басшы начальнигіне күн
сайын хабарлайтын. Кейде, кейбір қатерлі камераларға алдап-соғарлар
(провакатор) жіберіп, тұтқынның қапысын табуға тырысатын.
Тұтқындардың қайсысына сырттан кімдер қатынасатынын да Свинягин
үнемі бақылап отырып, начальнигіне табан аузында мəлімдейтін.
Шоқанның қамалға бару ниетін Свинягин сол күні-ақ начальнигіне
мəлімдеп қойды. Ол Майдельдің, құлағына салып еді, «бақылат, тыңдат»
дегеннен басқаны айтпады. Полициялық, əсіресе тыңшылдық білімнің
барлық мəнін тамам еткен Майдель қандай істер болса да асықпай, саспай,
егжей-тегжейін түгелдеп алуға тырысатын еді. Шоқанның ізіне кадет
күнінен түскен ол, Атбасар сапарын бақылауды Тұхфатуллинға тапсырған.
Айға жақын жолаушылағанда Шоқанға момақансудан басқа мінез де,
қылық та көрсетпеген Тұхфатуллин, оның жүріс-тұрысын да, қайда не
айтып, не қойғаны да Майдельге ауызба-ауыз жеткізген. Сол естігендерінен
өрт тұтанар деп дəмеленгені – Катерина мен Шоқанның арасы еді; ол
дəмеден əзірше ештеңе шықпай, Катерина томаға-тұйық түрде
Петербургіне аттанып кетті. Ол əрине, жай аттанған жоқ. Майдельдің ойы –
соны асықпай анықтау. Шоқанның петрошевшілдер ісін бақылауы,
Майдель үшін жаңалық. Кейбір мəліметтерге қарағанда, Шоқан
демократтық идеямен де əуейленетін сияқты. Шоқанды «білем» дейтін
Майдельдің ойынша, бұл еш нəрсе өнбейтін іс. Сонда да бақылау керек.
Свинягинге тапсыруы да содан. Шоқаннан күтетін ең зор қаупі – халқын
сүюі, соның заман жайынан ұйқыдағы санасын оятуға тырысуы. Майдель
үшін бұл жақсы ниет емес. Бірақ қашан анықтағанша қадағалай зерттейтін
жəйт. Петрошевшілдер ішінде қазақ жоқ. Олардың программасында отар
ұлттарды теңдестіру идеясы бары рас. Шоқанның осы қақпанға түсуі
мүмкін. Оны сығалай сонарлау керек.
Майдель сонарлай берсін, біз əзірге оқырман көпшілікке Шоқан
жолығар алдындағы Федор Михайлович Достоевскийдің хал-жайын
қысқаша баяндап берейік. Оның Омбы острогіне қамалуы алты жылға
айналып барады. Содан бері отырған камерасы: ішкі қуысы айналымға
келмейтін тар, темір торлы кішкене терезесі жоғарғы жабықта ғана
сығырайған, шикі кірпіштен қаланған қабырғалары үнемі ыстанып тұратын
дымқос, ауасы əрі салқын, əрі сасық, жатар орны – тағандарын тасқа
бекіткен темір төс ағаш, төсеніші – сабан көптеген тоқымалы жөке, қалың
темірден жасалып, сыртынан үнемі қаптаулы тұратын есіктің орта тұсында
күн сəулесі бар шақта күзетшілер сығалайтын үлкендігі көз аумағындай
ғана тесік оның да бақылаудан тысқары уақытта жауып қоятын қақпағы
бар, темір ыдысқа құйылған мардымсыз ас сол жаппалы есіктің
табалдырығынан ішке сырғытылып жіберіледі де, кезінде ішіп үлгерсін,
үлгермесін, байланған шынжырмен кейін тартылып алынады; дəретке
күніне үш-ақ мезгіл ұлықсат етіледі, одан басқа уақытта қайтсе де шыдау
керек, шыдамаса карьер аталатын тамұққа тыға салады. «Дəретхана»
дейтіні іші əрі қараңғы, əрі лас кең қора; тысқы ауада тыныстау, аптасында
екі-ақ рет...
Осындай мекенде тұратын Достоевский, Свинягин айтқандай, ояу
сағаттарында, көздерін жұмған, басын екі алақанымен қатты қысқан
қалыпта, аяқтарын жерге салбырата, кровать үстінде қимылсыз отырады да
қояды. Кешірген күндерінің бəрін көз алдынан сансыз рет тізбектей
өткізетін оның ойы 1849 жылдың 22 декабріне біраз кідіріп тұрады. Сол
күні
жоғарғы
соттың
соғыстық
коллегиясының
шешімімен,
петрошевшілдерден дарға асылуға бұйырылған он бес адам, жаза орнына
күндізгі сағат он бірде əкелінген еді, солардың біреуі – Федор Михайлович
Достоевский. Асылуды «қызық» көрушілер алаңға былай да көп жиналған.
Оның үстіне, халықты мұндай қылмыстан шошыту үшін, əскер жəне
полиция қызметкерлері былайғы жұртты да айдап əкеп, Петербургтағы
Семеновский алаңына иіріп қойған. Сол араға құрылғандардың
арқалығына, жазалыларды асатын тұзақтар салбырап тұр. Тəртіп бойынша,
əр жазалы бір-бір тұзақ астына келіп тізесінен шөге отырады да,
Петропавел қамалының начальнигі генерал – Набоков соғыс
коллегиясының шешімін жариялайды, священник жазаланушыларға елер
алдындағы өсиетін айтады. Содан кейін қылмыстылар тұрады да, тақтай
табуреткаларға көтеріледі, бастарына қапшық киіледі, қолдары-аяқтары
тұсалып, мойындарына тұзақ ілінеді, содан кейін жендеттер бастығының
қол сілтеген ымымен, арқанның екінші ұшын ұстап тұрған жендеттер
асылатындарды тарта жөнеледі...
Асылуға тиісті серіктерінің қатарында орта тұсын ала тұрған
Достоевский үлкен көгілдір көздері, тиісті тəртіптер орындалып жатқан
шақта, төңірегін қоршаған қалың топта болды. Тұтқынға алынған,
Петропавел қамалына жабылған шақта, өз басының қылмысы жоқ деп
санайтын ол, сот мұншама қатал жаза кесер деп ойламаған еді, сондықтан
соттың шешімін, коллегия мүшесі – князь Гагарин жариялағанда, күтпеген
жазаны естіп, бетін алақанымен баса, өкіріп жылап жіберген. Екі жағында
қатар тұрған жақын серіктері ағайынды Дебулер еді, олар Достоевскийдің
бұл осалдығын ұнатпай, екі бүйірінен де қатты түртіп қалды.
Достоевский селт етіп көз жасын тыя қойды. Содан кейін қандай ауыр
ойларға шомғанмен көзіне жас алған емес-ті. (ол жасты асылар алдында
алғысы келмеген Достоевский, Шоқанның Петербургте сол күні ызғарлана
қалған аязындай, бойын берік ұстап, қатты да қалды. Дəл қазіргі сағатта
өздерін қоршағандардың бəріне бірдей Достоевский ерігіп тұр; қарапайым
жұрттың бəрін де қайратсыз тобырға санап, «қырманға апарған қойлардай,
шетінен қырар ма еді!» деген ызада тұр...
Сондай ойда тұрғанда елім жазасының шешімі оқылып та, поп ахиретке
жөнелтер уағызын айтып та, басына қара жамылтқы киіліп те, мойнына дар
тұзағы ілініп те, тұзақтың арғы ұшын жендеттер тарту əрекетіне кірісе
бере, асылатындар мінетін табуреткалар əрқайсысының қасына қойылып
та, денелері күшпен көтеріліп те үлгерілді. Асылатындардың, олардың
ішінде Достоевский көңілдері «енді өлдік!» дегенде бекіп, тек азап
секундтарын жандары түршіге күткенде, құлақтарына əлде не аттың
шапқан дүсірі шалынды, ат жақындап кеп тоқтай қалған сияқтанды;
əлдекімнің «кешірім!» деген қатты үні естілді. Айғайлы арғы сөзін «ұлы
даражалы государь императордың кешірімі!» деп жалғастырған ол, асылуға
бұйырылғандардың жазасын, патшаның оларды Сібірге мəңгілік каторгіге
жіберумен ауыстырғанын айтып берді...
Жұрт тым-тырыс... Музыка əлде не күйді қысқаша ойнап берді. Шалажансар сияқты халде тұрған Достоевскийдің одан кейін сезгені:
мойнындағы өлім тұзағы алынды, басындағы өлім қапшығы сыпырылды,
ойына «асылдым!» деген сана бекіген кезде, өлімді көргісі келмегендей
тарс жұмып алған көзін ол əлі ашпап еді, қасындағы əлдекім «түс!» деп
жекіді оған. Қаһарлы дауыстан сескенгендей жалт қараса – жандарм!.. Ол
түсін суыта түсіп тағы да «түс» деді де, түсуін күтпегендей, қол-аяқтары
кісендеулі Достоевскийді табуреткадан итеріңкіріп қалды. Достоевский
құлап барып оңалды...
Сонда ғана байқаса, шапқыншы, патша сарайының министр!, генераладьютант князь Долгоруков екен. Алты ай бойына үздіксіз қараңғы тас
қамауда жалғыз жатып, жаны түгіл тəні де ойсырап əлсіреуінен бе, əлде тірі
қалуына есі шығып қуанудан ба, Достоевский тағы да көзін жұмған
күйінде теңселіп барып құлап кетті. Жандармерия адамдары оны жер
ауушыларға арналған барактың лазаретіне, ессіз күйінде сүйреп əкеп
тастады.
Сібірге жер ауатындар шаналы атпен ең əуелі Қазан қаласындағы
лагерьге апарылатын еді де, сонда Сібірдің қай тұсындағы қамауына,
кімдер жіберілетіні іріктеліп, топ-тобымен əрі қарай жөнелтілетін.
Достоевский Омбы қамалына баратындардың тобына ілікті. Қыс басы –
қырауда, ат ылауымен Қазаннан Омбыға жету оңай болған жоқ. Тұтқындар
көбінесе жаяу аяңдайды да, шанаға, тек, жандармерия қызметкерлері жəне
болдырған я сырқаттанған тұтқындарды ғана отырғызады. Сол бір қыста
боран көп жəне қатты болғандықтан, жүргіншісі аз жол бойына жал-жал
күртіктер тұрып, алдағы тоқырау орындарына əлсіз аттар түгіл, қарулы
жылқылар да сүлдерін сүйретіп əрең жетеді. Біразы болдырып жолда
қалады. Ал, тұтқындарға тыным жоқ. Қашан қалжырап жығылғанша, қарға
малтығып олар ілгері тырмысып жылжи береді... Солардың біреуі – Федор
Михайлович Достоевский.
Қазаннан Омбыға айдан астам уақытта əрең жеткен жолында, сан рет
қалжырай жүре ол бір жерде де шанаға аяқ артқан жоқ. Табиғаттың оған
берген дене қаруы күшті еді. Сол қуатын ол, əуелі Петербургтағы Чермак
пансионатында, одан кейін инженерлік училищеде оқыған жылдарында
гимнастика сабақтарына белсене қатынасу арқылы шынықтыра түскен.
Құрбыларымен күресе кеткенде, ол, бірсыдырғы балуан да. Ауырлық
көтеруге де мықты болатын. Осы қару оған жаяулаған, жүрісі ауыр
тұтқындық сапарында медеу болып, кейде күні-түні салпақтауға төзіп
бақты...
Жаяулаудың үстіне, тұтқындардың қарны аш: олардың жолшыбайғы асы
суға қайнатқан шірік овощтың сорпасы, іші аязданған арпа нанының
жұдырықтай ғана кесегі. Өзге тағамды көздері де көрмейді...
Тұтқындар Петербургтан бірсыдырғы жылы жəне жеңіл киіммен
аттанған. Қазандағы жандармерия оларды түгел сыпырып алды да, үстеріне
тозған, жамаулы, жел мен аязға панасы жоқ, жауырындарына қарғыс
таңбасындай сарғылт түсті шүберек тіккен, кенептік матадан жасалған əлде
не жексұрын киімдер; аяқтарына бергені: балтырға орайтын ысқаяқ шұлғау
мен жөкеден тоқылған шабата. Бұл киімдер тұтқындарды жолшыбай
дірдектете тоңдырады Тоңғанмен амал қанша, арық малдай сүмеңдеп əлі
жеткенге дейін жылжи береді. Қалжырап құлағандарды, я сырқаттарды
шанаға отырғызады. Оның да рахаты жоқ, Қимылсыз халде дірдектеу
күшейеді, сондықтан, шанадан түсіп, шамасынша тағы жаяу қыбырлайды.
Əлсіз ауруларды кез келген жерге, кейде далаға тастап кетеді. Өліктер де
сондай...
Өзге тұтқындар да, солардың қарулыларының бірі, – Ф. М. Достоевский
де Омбыға аса қалжырап жетті де, көшеге сапта шұбырған түрлерінде
кірді. Кадет корпусы үйінің алдынан өтерде, қолдарына өткір шыбық
ұстаған кадеттердің əр тұтқынды бастарынан бір-бір шықпыртып
өткізгенің Достоевскийді Усовтың өзі де сабамағаның Шоқанға да
сабатпағаның біз осы романның бірінші кітабында баяндағанбыз.
Петербургта дарға асылар алдында, көздері жаутаңдаған қарапайым
жұртты санасыз малға, əкімдерді жыртқыш аңға санаған Достоевский, сол
ойын Омбы көшесіне кіргенге дейін, Усовтың Шоқанға «ұрма,
Достоевский!» деген даусына жалт қарағанға дейін, сонда шыбығын көтере
берген қалпында қата қалған Шоқанға көзі түскенге дейін өзгертпеген.
Шыбығын көтере беріп ұрмай қалған азиат кескінді Шоқанға оның іші
жылып кетті. Бірақ, «қай азиат?» «Монғолы ма, басқа біреуі ме?» Қайсысы
болса да, тұтқынға алынғалы адамдық кескіннен көріп отырғаны осы ғана!
Усовтың даусын естігенмен, оған да жаны жібігенмен, қаз-қатар тізілген
кадеттердің қайсысы екенін түстеп үлгере алмады...
Камалға кіріптар болған күндерде Достоевскийдің ой-санасынан жылы
жүзді жас «азиат» шықпай қойды. Оны көру, реті келсе – сөйлесу
Достоевскийдің арманы. Бірақ, қалай? Қашан?
Бұл сұрау, кешусіз теңіз сияқты көрініп, оған малтудан тыным таппаған,
ұзақ малтып ұшы-қиырына жете алмаған, сонда да күдер үзбеген
Достоевский, қалжырауға айналған күндердің біреуінде, күн сайынғы
дағдысымен, кровать үстінде, басын алақандарымен қыса қаусырып, аяғын
жерге салбырата, көзін жұма, тұнжырап отыр еді, темір есіктің сырт
жағынан құлағына сыбдыр шалына қалды. «Əдеттегі біреулер болар» деген
оймен, Достоевский дыбысқа көңіл бөлмеді, отырған қалпын өзгертпеді.
Салдырлап есік ашылып, əлдекім кіргендей болды.
Қамал камерасына бұған дейін келіп жүретін адамдарының мінезқұлығы Достоевскийге таныс: ақыра, жекіре, боқтай, байланыса кіретін
олардың өздері үн қатып, не істе деуін бұйырғанша, кескіндеріне түйіле бір
қарап, көзін төмен түсіре қоятын Достоевский, бұл жолы да сөйткісі кеп,
есіктен кіргенге қараса, монгол кескінді кіші офицер!..
«Бұл кім?!» дегендей, Достоевский түйіле қараған көзін төмен түсірмеді.
Камераның қара көлеңке сəулесіне үйренген оның алғыс көзі жас
офицердің түр-тұлғасын тез жəне айқын шалып қалды: ортадан гөрі
сұңғақтау, талдырмаш денелі, қоңыр енді, қалқанын көтере киген
картузынан ілгері сұғынған кең маңдайы мен толық шекесі түгел көрініп
тұр; мұрын жағы кеңдеу, шықшыт жағы тарлау, көздері қиғаштана,
шатынай біткен; қабақтары қалың көз үсті томпақ; түп жағы қою, үш жағы
сұйық қастары, қабақтан шекеге қайқая көтерілген; жотасы қырлау, кішірек
мұрнының танаулары делдиген, жоғары ернінің үсті қарауытып түбіттене
бастаған...
Бұндай сəулеге көзі үйренбеген Шоқанға, Достоевскийдің кровать
үстінде қарауытқан денесі, тірі емес, елі бірдеменің елесі сияқтанды. Аздан
кейін ол сурет айқындала бастады... Оның қылмысты ісіне 1846 жылы
атақты сүгіретші Ройтер бояумен салып, өзіне сыйлаған портреті тіркеулі
еді. Онда Достоевский инженер формасында сəнді киінген, мұрты
қырылған, қырма сақалы қысқа ғана тебіндеген, толықша денелі, қалың
бетті жас жігіт; мына көріп тұрғаны оған ұқсамайды: сақал-мұрты
қабаланып еркіне кеткен; «кескіні шырайлы ма» деп жорамалдаған ажары
тоттанған қорғасын сияқты қара-сұрланған, «қалың ба» деп ойлайтын
шашының маңдай жағы сұйылып, ерт жүрген жердің шөбіндей селдіреген;
бұрынғы қалпында тек қана торсиған шекесімен, татарлар тəрізді шығыңқы
бет сүйегі...
Бір-бірін осылайша тез бағдарлап үлгерген олардан тілге Шоқан
бұрынырақ келді. Тұтқындалғанға дейін Достоевскийдің аға офицер екенін
білетін ол, өз чинінің одан кішілігін білдіргендей:
– Корнет Чокан Чингисович Уəлиханов!.. Батыс Сібірдің генерал
губернаторының адьютанты! – деді честь беріп.
Оның жылы үніне іші жылығандай:
– Тұтқындағы Федор Михайлович Достоевский! – деді ол, кроватынан
түрегеп.
– Сізді білем, Федор Михайлович, – деді Шоқан ақырын адыммен оған
беттеп.
Тұтқынға алынғалы алыстай тұлғасы тұмандана берген адамдық бейне,
Шоқанның денесі өзіне жақындаған сайын Достоевскийге тағы да
біртіндеп айқындала бастаған сияқтанды. Таянып келіп қолын ұсынған
Шоқанға ол да дымқос арық алақанын беріп:
– Кешіріңіз!– деді көзін Шоқанға түйе тігіп, – қайда көрдім мен сізді?!
– Осы Омбының көшесінде болар...
– Иə-иə!.. Біз айдалып кеп кіргенде!.. Қасыңыздағы біреу есімімді
атағанда, сіз мені қолыңыздағы шыбықпен сабамай өткізіп жібердіңіз... Рас
па?.
– Солай болған!...
Достоевскийдің бойын «өлгені – тірілгендей, өшкені – жанғандай»
қуаныш сезімі билеп кетті. Содан есінен таңғандай болған ол, магнит
тартқан темірдей, «о, адам!» деп, жыламсыраған үнмен Шоқанды қалай
құшақтай алғанын білмей де қалды.
– О, адам!.. Бірінші адам!.. – деп Достоевский Шоқанды бас сап
құшақтады да, еңіреп жылап жіберді... Свинягин бұның бəрін камера
есігінің тар тесігінен сығалай байқап тұрды...
Құшақтасқандардың қаншалық тұрарын аллам білер еді, егер
сығалаушы қапыда жөтеліп қалмаса!.. Кенет дыбыстан сескене қалған
олардың құшақтары өздігінен жазылып кетті.
– Шпик! – деді Достоевский ақырын үнмен.
– Бола берсін!..
– Мейірім етіңіз! – деді, қайта құшақтағысы келгенмен реті жоғын
ойлаған Достоевский, «отырыңыз!» дегендей, кроватын нұсқап.
– Өзіңіз де! – деді Шоқан, қимылымен, отыруға ықласы барлығын
аңғартып.
Қатар отырған Достоевскийге Шоқан əуелі петрошевшілдер ісін
басқаруды начальнигинің тапсырғаның біраз істерді қарастырып үлгергенің
ол істердің Достоевскийге байланыстыларын қадағалай қарағаның оның
себебін, талантына табынатын адамы көргелі, танысқалы əдейі келгенін
қысқаша айтып шықты.
– Сізді көріп танысып шығудан басқа жұмысым жоқ, – деп аяқтады сөзін
Шоқан.
Дос адам табуына қуанудан ба, адъютант атаулыны қожасының
көлеңкесі деп санайтындықтан, сырын түйіп болғанша сырғақсуынан ба,
Шоқан жылпыңдағанмен, мінезі сабырлы Достоевский бұл жолы шешіліп
сөйлесе қойған жоқ. Сол жайын байқаған Шоқан, «бойы үйренген соң
түйіні тарқатылар» деп ойлады да, аз отырғаннан кейін «тағы да
жолығысармыз» деп кетіп қалды.
Айрыла сала бір-бірін сағыныса бастады олар. Сондағы мақсаттары
бірінің-бірі кім екендігіне тереңдеп, түпкі асылдарының не екенін көру.
Олар кешікпей жиі жолығыса бастады жəне камерада ғана емес,
генерал-губернаторлықтың кеңсесінде, Шоқанның пəтерінде... Гасфорттан
сұрастырып байқаса, Достоевскийді ол білмейтің ешбір шығармасын
оқымаған кісі боп шықты. Сондықтан, қызықтыру ниетімен, оның
шығармаларын аспанға көтере мақтап, «Орыс прозасының Гогольден
кейінгі биігі осы» дегенді айтты. Сол бағасына Белинскийді кепіл ғып,
оның «Отечественные записки» журналында «Кедей адамдарға» жазған
сынын көрсетті. Оқығаны аз болғанмен, естігені, тоқығаны көп Гасфорт,
Белинскийдің өткір сыншы екенін білетін еді. Ол Шоқанға сенбегенмен,
сыншыға сеніп, Достоевскийге көңіл аударды. Оның қорқары: жалпы
петрошевшілдердің, олардың ішінде – Достоевскийдің идеялық жағы
болушы еді. Шоқанның баяндауынша, тұтқындалғанға дейін француз
утопистерінің социалистік идеясымен еліккен Достоевский, абақтыға
алынған күннен бастап, төбесінен төңкеріліп түскен. Қазір ол, «революция»
былай тұрсын, «социализм» дегеннен, қасқырдан үріккен жылқыдай
қашады. Оның қазіргі сенімі – христиан діні. Ол да осы діннің «құдайы»
саналатын Айсадай: зорлыққа қарсы тұрмауды, қиянатқа төзуді, бұл
дүниеден таппаған жақсылықты ахиреттен күтуді қолдайды; патша жəне
патшашылдық мəселесіне де осылай қарап, олардың болуын тіршіліктің
табиғи заңына санайды...
Бұлардың бəрі Гасфортқа жағымды сөздер, сондықтан Достовескийді
көруге, жолығуға, пікірлесуге ол да құмартып, көңілді бір шағында
кабинетінде қабылдады да. Бірақ, сөзуар Гасфортқа тұйық Достоевский
ұнамады, сондықтан, одан кейін қабылдаған жоқ.
Шоқанның пəтері – Омбыға алғаш келген жылы, мейманханасына
түсетін Варвара Коробейникованың сəудегер, бай інісі – Мирон
Коробейниковтың үйі еді. Тері саудасынан байыған ол, тез арада бірінші –
гильді сəудегерінің даражасына жетіп, Омбының орталығына асты күйген
кірпіштен, үсті қарағай бөренеден екі этажды үлкен үй салған. Шоқанды
бала жасынан білетін ол, корпусты бітіріп, Гасфортқа адъютант болғаннан
кейін, «бір күніме керек болар» деген оймен, жасаулы бірер бөлмесіне тегін
тұрғызған.
Шоқан осы бөлмеде Достоевскиймен бір емес, бірнеше рет жолықты.
Кейде қондырып та жүрді. Басында баласынып қарайтын Шоқанмен
сөйлесе келе, оның ой-санасы марқайған жас екеніне көзі жеткен
Достоевский, шүйіркелесе келе, теңдесе сөйлесіп ешбір сырын іріккен жоқ.
Сондай ұзақ кеңестерінде Шоқанның қалтқысыз достығына күдігі
қалмаған Достоевский өткен күндерінің əсеріне қоса, басында пісіп жүрген
болашақ біраз шығармаларының мазмұндарын да жыр ғып айтып берді.
Мысалы, кейін «Өлік үйдің хаттары» деген атпен жазған мемуарлық
романы. Сонда сипатталатын оқиғаларды баяндағанда, Шоқан «Омбы
острогы» дегеннің, онда қамалғандардың тұрмысы не екенін айқын көрді.
Не деген тамұқ тұрмыс.
Кейін «Ағайынды Карамазовтар» деп атаған романында, əкесін өлтіретін
олардың қылығы, Достоевскийдің өз үйінде болған оқиғаларға ұқсайды
екен. Оның əкесі – Михайл Андреевич те, Карамазовтардық əкелеріндей
тентек сотқар, өр көкірек зорлықшыл, бейбастық, араққор,
бағыныштыларын да, əйелін де, балаларын да қорлап ұстаған оны, қиянаты
өткен шақта, ұлдары өлтіруге де ниет еткен, солардың ішінде ересек болып
қалған Федор да бар: соған келісіп кезегін күтіп жүргенде, белгісіз біреулер
орман арасында өлтіріп кетіп тыншыған.
– Артынан,– деп аяқтайды Федор Михайлович, бұл кеңесін,–
крепостной шаруалар өлтіргені сезілді: құтылуға құмартып жүрген əкенің
ондай ажалына жанымыз ашыған жоқ.
Революциялық социалистік идеямен ауырушылар Достоевскийдің
ойында «делқұлылар» (идиоты) мен «жындар» (бесы) олар орынсыз қан
төгуден басқа еш нəрсе бітірмейді. Сондай ойдағы Достоевскийдің өз
беталысын шамалайын десе, қазақ мақалының «су аударған дөңбектей, жел
аударған қаңбақтай» деуіне ұқсайды. Бірақ, адамды сүю, оған жақсылық
ойлау санасынан айныр түрі жоқ. Сонда, қоғам «жақсылық» аталатын
тиянаққа қалай жетпек?.. Күрес жолымен бе?.. Олай дейін десе, ерте
замандағы патрицей мен плебейлердің қанды арпалысынан мыңдаған
жылдарға үздіксіз созылып келе жатқан таптық күрес, қамалушылардың
қолын бостандыққа жеткізген жоқ! Тарих жүрісінің беталысына қараса,
қашан жетудің елесі əлі де көрінбейді...
Шоқанның, «ендеше не істеу керек?» деген сұрауына Достоевскийдің
берер жауабы – христиан дінінің көнбістік жолына түсу... Оған сенейін
десе, христиан діні шыққалы қашан!.. Содан бері қоғам өміріндегі теңсіздік
күні сəулелену орнына қараңғылана түседі...
Сонымен, Достоевскийдің гуманизмі, Шоқанға ар жағында не бары
белгісіз аспан кеңістігіндей, көгілдір түпсіз тұңғиыққа ұқсайды...
Достоевскийден сонда да безінбей, достық жігін күннен күнге тығыздай
жымдастыра беретін себебі: саналы өмірінде əзірге жолықтырып үлгерген
адамдарында, дəл мұндай гуманисті кездестірген емес. Өзі атақты
славянофильдердің бірі бола тұра, бұл адамзатты түсіне, ұлтына,
жынысына, жасына бөлмей, еңбек білім жүйесіндегі «адам» атаулыны
түгел сүйетін сияқты. Сондықтан да ол, орыс ойшылдарының арғы
жағындағы
Николай
Новиков
пікірлестерінің,
бер
жағы
–
петрошевшілдердің Россиядағы «бұратана» аталатын отар ұлттарды, орыс
ұлтымен тең ұстау идеясын ұната, көтермелей сөйлейді.
Шоқан да өзін гуманистке санайтын адам. Бүкіл адам қоғамының
теңдікке жетуін ол да арман етеді. Бұл оның арғы арманы. Бергі арманы
туған елі – қазақтың елдігін, шаруасын, мəдениетің тұрмысын европаның
орыстық даражасына көтеру...Бірақ, қалай?..
Достоевскийді жас жағынан да, білім жағынан да өзінен үлкен көретін
Шоқан, «сол білер ме екен?» деген оймен сұраулар қойып көрсе, берер
жауабы, жалпы гуманистік идеясынан əлдеқайда көмескі!
Өйтпегенде ше?..
Жер шарының географиялық картасына көз тіксе, оның шығыстық
жартысын, егіздің терісіне меңзесе, соның шеткі бір пұшпағындай ғана
көрінетін Англия не істеп отыр соңғы төрт-бес ғасырда? Ол Американы,
Австралияны, Азияны, Африканы бірінен соқ бірін жаулап, көпшілігін
отарлық құлдықта ұстап отырған жоқ па?.. Бойлары алпамсадай үлкен
болғанмен, өнер-білімнен артта қалған отарлар, өз жерінің көлемі титімдей
Англияға қарсыласа алды ма? Тулап көргендерін тойтарып, демін ішінен
алғызып жүрген жоқ па?
Франция ше? Испания ше?.. Оларды былай қойғанда,
Европада континентінің батысына талақтай жабысқан, жерінің тілген
таспадай ғана көлемі бар Португалия ше?.. Голландия, Дания, Бельгия ше?
Отарларымен бойларын салыстырғанда ергежейлі сияқты осылар талай
алып елдердің үстіне мініп aп, өкпеге тепкілеп айдап жүрген жоқ па?
Россия да дүние жүзіндегі ең зор отаршыл мемлекеттің бірі ғой? Оның
да жаулап алған жері мен елі ұлан байтақ. Солардың бірі қазақ.
Қорлықта келе жатқан бұл отар елдердің теңдікке жетуі қашан? Жəне
қалай жетеді? Кім жеткізеді?
Достоевскийге Шоқанның қазақты мəдениетті ел жасау туралы ойы,
утопизмнің де ең нашары сияқтанады. Бұл жағынан Шоқан оған «ХІХғасырдың Дон-Кихоты» деп қарайды.
Кітаптардан оқуынан ба, ауызша естуінен бе, ол мінез-құлық жағынан
Лермонтовқа, немесе оның бас геройы – Печоринге ұқсауға тырысты:
ретіне қарай зілді де, шапшаң да, орнықты да, ұшқалақ та; тігің де сыпайы
да; сөзуар да, үндемес те; солар сияқты егеске де жаны құмар жəне
егескенін жеңбей тынбайды, сонда кеудемсоқтықпен емес, білімімен,
дəлелімен...
Ал, жалпы біліміне келгенде, не деген зор эрудит! Əсіресе: тарихтан,
философиядан, эстетикадан, энтографиядан, тағы сондай гуманитарлық
білімдерде!
Табиғат танудан да білетіндері толып жатыр!.. Оқусыз ауылдан кеше
ғана келген бала-жігіт, аз жылдың ішінде мұншама көп білімді қайдан алып
үлгерген!.. Бұл жағынан қарағанда, шын мағынасындағы феномен!..
Ал, ой-санасының қалыптасу жағына келгенде, мартен пешінде балқып
тұрған болатқа ұқсайды; қызу күшті, бірақ қайда, қандай қалыпқа
құйыларын əлі анықтамаған сияқты.' Ниет ететін қалыбы – саясат. Оған
құйылып оңған адамды Достоевский көрген де, естіген де емес. Шоқан
олардан асып қайда барады?.. Ол да солар барған жерге барып, қылығының
ақыры, бері салғанда өкінішке, əрі салғанда апатқа ұшырайды.
Қалтқысыз сүйіп үлгерген жас досын Достоевский ондай опық жеуге
қимайды, сондықтан, «опығы жоқ-ау» деген бағытқа икемдегісі келеді.
Сол мақсатпен сырласа əңгімелесіп отырған бір шақта: – Шоқан! – деді
Достоевский.
– Əу, Федор Михайлович.
– Бір ақыл қоссам, ұнар ма еді саған?
– Айтып көр.
– Сен ғой, менің байқауымша, қазақ халқынан шыққан, европалық білімі
бар бірінші адамсың?
– Солай сияқты.
– Көбейту керек қой, сол халықтан сен сияқты адамды
– Дұрыс қой, бірақ қалай?..
– Өзің сияқты, орыс школына қазақ, балаларын тарту арқылы.
Осы арада Шоқан Достоевскийге жаңа бір мəлімет айтты.
– Қазақ халқының, – деді ол,– Россияға шет-құшақтан бағына бастауына
жүз жылдан асып барады. Содан беpi,– деп, қазақтан қай жерде кімдер
орысша оқығаның бармағымен санап берді.
Олар тым аз екен.
– Бірақ, – деп жалғастырды Шоқан сөзін, – бұлардың бəрі түгелімен
патша өкіметінің чиновниктері. Іштерінде, туған халқының хал-жайын
ойлайтын оның өркендеуіне жəрдемдесетін біреуі жоқ.
– Өзің ше?
– «Жалғыз қаздың үні шықпайды» дейді қазақ халқы. «Жалғыз адам
майданда жауынгер емес дейді орыс мақалы. Мен жалғызбын.
– Əңгіме сендейлерді көбейту жайында болып отырған жоқ па?
– Қалай көбейеді ол? – деп, Шоқан əнеугі Атбасар жолында қазақтарды
орыс оқуына үндегенің талай адамдар балаларын Омбыға жібереміз деп
уəде бергенің сол уəдесінде біреуінің де тұрмағанын зор өкінішпен айтып
берді.
– Ауылға жақындатса қайтер еді школаны?
– Қалай?
– Тұп-тура ауылдардың өзінде ашса?
Шоқан қарқылдап күлді.
– Неге күлесің?
– «Бездім» деген утопияға қайта оралдың ғой, Федор Михайлович!
– Неге?
– Ашатын кім ондай школаны ауылда? Ауыл түгіл орыс селоларында?..
Қазақтар түгіл, біздің Батыс Сібірдің орыстарынан да жүзден тоқсаны хат
білмейді; селолардың басым көпшілігі «школа» деген сөзге түсінбейді,
себебі, ондай мəдениет ошағын көрмек түгіл естіген жоқ!..
– Өкінішке қарай, – деді Достоевский, демін күрсіне алып, – ішкі
Россияда да солай!..
Бұл əңгіме тұйықталып қалды. Əрі қарай созуда мəн жоғын ұққан
Достоевский, Шоқанды тағы бір бетке бұру ниетімен, адамзаттың қазіргі
уақытта алдыңғы қатардағы ойы да, білімі де Европада екенің
тұтқындалғанға дейін омы көру, аралау, сабақ алу ниеті болғаның ол
арманын тұтқындалу кескенін айта кеп, сөз аяғын Шоқанға соқтырды да:
– Сен де осыны істеуің керек! – дегенді ұсынды.
Шоқан тағы да қарқылдап күлді.
– Неге күлесің?
– Мені, кішкене адъютантты ондай саяхатқа жіберетін кім? Қаражат
қайда оған!..
– Əкеңді бай кісі дедің ғой.