Аққан жұлдыз - 49

тəрізді сақтық белгілері бар сияқты; ал, мынау, əлі бауы ашылмаған бала
бүркіттей, неге сілтесең де түскелі тұрғандай». Шоқанның байқауынша:
қоңыр енді, ашаң сидам бойлы, мұрындылау, көзділеу, қабақтылау, сұлу
кескінді, түктері қара майдай жылтыр қара, кішіпейіл Амурскийдің сөз
əлпетінде отаншылдық, мемлекеттік ой-сана бар сияқты. Бірін-бірі осылай
ұғынған олардың ашық кеңестерінде əрқайсысының өз көздеген мақсаты
бар. Амурскийдің мақсаты, «мынау ойлы, саналы, білімді жасты өзіне
жəрдемшілікке аударып алуға болмас па екен?» Шоқанның мақсаты – бұған
дейін патша əкімдерінен ойлы, парасатты адамды кездестірмеген ол,
Амурскийді көргеннен-ақ кен өзегіне кездескендей боп, не асылы барын
түптей қазып байқамақ.
Амурский кеңес үстінде Сібірдің географиясын да, ұлттарын да тəптəуір білетінін аңғартты. Жүйелі əңгімелерін де ол содан бастап,
кабинетінің арқа жақ қабырғасында құрулы тұрған, етегі келте, ақ жібек
шымылдықты таяқпен сырғыта тұрып, тасаға ілінген географиялық картаға
Шоқанды шақырды. Шоқан таянып барып көз тіксе, Сібірдің географиялық
картасы екен.
– «Сібір» деген осы, – деді Амурский, карта төңірегін таяғымен шолып,
– географтардың есебінше, бұның жер көлемі бүкіл Батыс Европадан үш
есе артық!
– Білем, – деді Шоқан.
– Бүкіл Азияның орталық кіндігі Сібірде екенін білесіз бе?
– Білмеймін.
– Білмесең, – деді Амурский, таяғының үшін Саян тауларының етегіне
жүгіртіп, – мынау ирек «Ұлуғ», мынасы «Кішік» хемдар аталатын екі
өзеннің мына жерде түйісіп, ар жағы Енисей аталып ағатын тұсында13. Бұл
өлке манжурлық қытайдың, монғолдар княздігіне қарайды. Тұрғын халқын
уранхай дейді.
– Оны білем. Арғы түбі бізге туыс, түркі тұқымдас халық.
– Мен де солай естідім. Ал, – деді Амурский, таяқ үшімен Сібір
картасын тағы айнала шолып, осынша кең жерде қанша халық тұрады
десеңізші! (Жауап күткендей Шоқанға қарап еді, ол үндемеді). Не бары екі
жарым миллионға толмайды. Ал, бұдан жер көлемі үш есе тар Батыс
Европада ширек миллиардтан астам халық бар.
– Одан хабардармын.
– Орал тауынан 16-ғасырда өткен орыс қаруы, айналасы бірер ғасырдың
ішінде мұз теңізін жиектеп отырып, Камчатка мен Сахалинды Россия
қарамағына қосумен тынды.
– Білем.
– Бұл теңіздің «Беринг» аталатын себебі не? – деді Амурский, таяғының
үшін сол есімді судың суретіне тіреп.
– Алғаш ашушы –Беринг болғандықтан шығар.
– Ол кім?
– Солтүстік полюстің жер-суын зерттеуші ғалым, – деді Шоқан,
Амурскийдің бұл сұрауды неге беруіне түсінбей.
– Ұлты?
– Менімше – неміс.
– Білдің. Сол ма осы теңізді алғаш ашушы?
– Енді кім, Жоғары мəртебелім.
– Біздің казак-орыс атаман Дежнев. Əңгіме ғып тұрған теңізіміздің
жағасына Дежнев, Берингтен алдақашан бұрын барып, орыс тұрағының
қазығын қаққан.
– Meн мұны естімеген ем.
– Біздің естігеніміз əлі көп, господин поручик өзіміздің жетістігімізді
басқаға жапсыра салу кемшілігі Россиядағы жаман əдеттің бірі.
– Рас, Жоғары мəртебелім.
– Сібірдің жер байлығы ше? – деді Амурский, картадан креслосына
оралып. Алтынның дүние жүзінде ең көп жері, осы Сібір. Бұның алтыны
құмымен сапырылыса араласып жатыр. Тұрғын халықтар оны көне
заманнан бері елеп алатын болған. Россияның қолы жете, молырақ еленіп,
соңғы бір ғасырда мың бұттан астам алтын екшелді деген мəлімет бар.
Алтынның молдығымен қатар құнсыздығы да сондай: топырағы торқа
болғыр Ұлы Петр, Тобыл қаласында салынған шіркеудің төбесін жабуға
отыз алты бұт алтынға ұлықсат еткен! Ағылшындар мен американдар қолға
түскен алтынын банк қоры ғып сақтайды. Россия ондай халге əлі жеткен
жоқ.
– Рас, Ваше превосходительство.
– Алмазы ше? Біздің бір ғана Якутияның өзіндегі алмаздың запасы жер
шарының батыстық жарымындағы запасқа тең деседі. Американың Аляска
арқылы Сібірге қол созуы да сондықтан, əсіресе, қазіргі Қырым науқаны
қызып жатқан кезде; бірақ, – деді Амурский қызына сөйлеп, –
одақтастардың тұмсығын Севастополь қорғанысында қиратып жатқан орыс
жұдырығы, Аляска жақ шекараны да солай қорғай алады!
– Сенеміз, Ваше превосходительство, – деді Шоқан селсоқтау дауыспен.
Өйткені «Қырым науқаны» деген атпен орыс жəне одақтастар (Англия,
Франция, Италия, Түркия тағы басқалар) арасында 1853 жылдан басталып
қызу жүріп жатқан соғыста, экономикасы мен мəдениеті Европаның
артында қалған Россия жауларынан қатты таяқ жеп жатқан. Соған орыс
армиясының өзге жауынгерлеріндей Шоқан да іштей қатты намыстанатын.
Бұл мəселеде Амурскийдің əу-жайын біліп алмай өз сырын ашқысы
келмеді.
Амурский таяғымен шолып тұрғандай географиялық карта Гасфорт
кабинетінің нақ осындай қабырғасында, дəл осылай ілулі тұратын. Ол
біріне-бірі тасаланған бірнешеу болатын. Бұнда да солай екен; бергі бетінде
– физикалық карта, екінші қабатында – географиялық. Үшінші қабатта –
тарихи-этнографиялық. Бірақ Амурский геологиялық этнографиялық жəне
басқа карталарды көрсетуге асықпай, əуелі географиялық картаның саяси
жағын тамамдап алғысы келді. Ондағы ойы, өзінің мемлекеттік істерін
ойдағыдай орындап жүрмін деп сенетін ол, батыс көршісін, яғни
Гасфортты орындай алмай отыр деп ойлайтын сондықтан адъютанты айта
барсын деген пікірмен:
– Сібірдің солтүстік жағына біз берік орнап алдық, – деді ол таяғының
үшімен Алтай, Тарбағатай Тянь-Шань тауларының картада тарғылданған
жоталарының қырқаларын шолып, – бұл тұстарда Россия шабан қимылдап
жатыр. Ал, ұмтылғыш Англия Индия арқылы, Орта Азияғa жыл сайын
ілгері сұғынуда...
– Сөзіңізді бөлгенге кешіріңіз, – деді, өзін Батыс Сібірдің отаншылымын
деп санайтын Шоқан, Амурскийдің сөзін бөліп,– бұлайша қарасақ, Хива
хандығы Россияның табалдырығына тіпті таяу тұр ғой...
– Дəл солай! Осы ойықты, – деді Амурский таяқ үшін Россияның сол
кезде Күнгей шығыс шегіне жүгіртіп апарып, Каспий теңізінің шығысына
тіреп, тез тегістеп, Памир, Алтай, Тянь-Шань тауларын отанымыздың
табиғи қорғанына айналдыру керек.
– Əрине, – деді Шоқан, – бірақ бұл Батыс Сібірдегі генералгубернаторлықтың əлі келетін жорық емес.
– Мен олай деген жоқпын, поручик – деді Амурский Шоқанның
намыстана қалғанын түсініп, – Россияның шығыстағы кезекті саясатын
айтып тұрмын.
– Ол дұрыс.
– Ол үшін ең алдымен қырғыз-қазақтың Россиядан тысқары жатқан
өлкелерін мемлекетімізге қосу керек! – деп таяғымен Түркістанның жəне
Жетісудың өлкелерін шолып өтті.
– Бұл пікірге қосылам.
– Бұл жұмыста сіздің еңбегіңіз ерекше болу керек – деді Шоқанды
ақылды офицерге санап үлгерген Амурский.
– Орыс офицерінің мундирін бекерге киіп жүрген жоқпын, Ваше
превосходительство, – деді Шоқан честь беріп, маған тапсырылатын іс
болса, абыроймен орындауға тырысам.
– Сенем! – деді Амурский, əскери дəрежесінің үлкендігін пайдалана, əрі
өзімсіне Шоқанның арқасынан қағып.
Карта қасында одан əрі қақырайып тұра беруге жалыққандай, немесе,
қатпардағы өзге карталарды көрсеткісі келмегендей, Амурский столына
беттеді де, Шоқанды да отыруға шақырған белгі көрсетті. Өзге карталарды
да көргісі келген Шоқан «мүмкін болса!» деп, өзі қарауға ұлықсат сұрады.
Сібірдің ол кездегі геологиялық картасы өте кедей еді, сондықтан Шоқан
оған көзін көп тоқыратпай, тез аударып жіберді де үшіншіге біраз уақыт
үңіліп алды.
Бұл карта Гасфорттың кеңсесінде де бар. Соған жəне архивтік
материалдарға қарағанда, Батыс Сібірде əр түрлі ұсақ ұлттар жиілеу,
Шығыс Сібірде сиректеу болатын. Ал, барлық Сібірді тұтас алғанда, Батыс
Европадан үш есе үлкен оның бойында не бары екі миллионға жетпейтін
халық; ал, Европада – ширек миллиард!.. Халық əсіресе, Шығыс Сібірде
сирек. Ондағы тұрғындардан жүздеген шаршы шақырымға бірен-сараннан
ғана адам келеді. Бұл жерлерді қалай толтыру жайлы, Шоқанның Омбы
əкімдерімен пікірлесіп, тиянақты жауап ала алмағаны бар. Ондай жауапты
Амурскийдің де бере алмасын болжаған Шоқан, саналы əкім деп түсінген
оның, тым болмаса қиялын байқағысы кеп, Шығыс Сібірдегі халықтарды
біле тұра білмегенсіп:
– Ойпыро-о-ой! – деді даусын соза, таңданған кескінмен,– бұл жақтағы
Сібірде де толып жатқан халық тұрады екен-ау!
Одан əрі халықтар атын санай бастады: юкагирлер, тунгустар, якуттар,
монғолдар, буряттар, даурлар, камчадандар...
– Олар көп! – деді, əрі қарай санауын тыңдағысы келмеген Амурский, –
отырыңыз, мұнда!
Ол ұсынысын тыңдамауды əдепсіздікке санаған Шоқан, нұсқаған орынға
отырды. Одан əрі не десулерін білмегендей, екеуі де аз уақыт тына қалды.
Сол тұйықтан шығуды Амурский бастап, қалжыңды кескінмен:
– Қалай Густав Христианович, сувенирлер, коллекциялар жинауда құмар
еді ғой, ол? Əлі де сөйте ме? – деді.
– Иə, ондайы бар, – деді Шоқан, бұл қалжыңның арты неге соғарын
шамалай алмай.
– Германштадтан алған қызыл қарындашының тұқылын əлі сақтай ма?
Шоқан күліп жіберді: Өйткені: «Венгрия науқаны» аталатын соғыста,
Россия Австрияны жеңіп, бітісу шартына қол қоюды бірінші Николай, сол
соғысқа қатынасқан Гасфортқа тапсырыпты-мыс, «сол шартқа Германштад
қалада осымен қол қойған едім» деп, бір жуан, қызыл қарындаштың
шынжырлы тұқылын Гасфорттың төс қалтасынан тастамайтынын білетін.
Сол қылығын омбылықтар оңашада ажуалап жүретін. «Сол ажуа Үркітке де
жеткен екен-ау!» деп күлді Шоқан. Бірақ, генералын қылжаққа қиғысы
келмеген ол, күлкісін тез тыйып:
– Густав Христиановичтің жақсы жауынгер екені рас та ғой! – деді.
– Ендеше неге күлдіңіз?
Күлерлік қылық-мінездері де бары рас.
Генералын қорғаштауына іштей риза болған Амурский, ойында жалпы
Сібірді, оның ішінде, – Шығыс Сібірді қайткенде халыққа толтыру мүддесі
бола тұра, кіші офицермен, оған қоса отар халықтан шыққан офицермен
бұл қытықты мəселені кеңескісі келмеді.
Қалай кеңеседі?
Сол бір тұстағы Сібірдің қоғамдық тұрмысы, əлеуметтік теңсіздік
жағынан, іші-сырты түгелімен сыздаған сырқат, олардың біреуін қозғасаң
бəрі де қақсай жөнеледі. Соны білетін Амурский, бұл мəселеге жолағысы
келмеді, сондықтан, өз əміріндегі қай халық қалай тұруы жайында
сөйлеспеді.
КЕШІРІЛМЕЙТІН КЕК
«Кяхта шарты» дегенді Гасфорт көпірте сөйлегенмен, жəй-жапсарын
Шоқан Үркітке келе білсе, шынтуайтына келгенде, үрейлене қоярлық
ештеңе емес екен, тіпті, айта берсең, түкке де тұрмайтын бірдеме сияқты:
баяғыда манжурлік Қытай мен Россия арасында, граф Савва Рагузинский
қол қойған шекараны белгілеу шарты болғаны рас, соның бір тармағы –
сауда-саттықты қалай жүргізу; одан бері сан жылдар етіп, сан саудалар
жасалып, алғашқы шарттың мазмұны түгіл қағазы да тозған, жазулары
оқуға келмейтін халге жеткен. Бірақ Манжурдің айлакер өкіметі, Россияны
əурешілікке сала беру үшін, тозған шарттың түймедейін түйедейге
айналдырып, əлсін-əлсін мазалай беретін. Россияның сыртқы істер
министрлігіне түскен бұл хатты, оның Азиялық департаментіндегі
кеңсешіл чиновниктер «тексеріңдер» деген немқұрайды сөзін, Сібірдің
кейде батыстық, кейде шығыстық əкімдеріне жолдай салатын.
Шоқан Шығыс Сібірге сол істі анықтауға барғаннан кейін, Амурский
тиісті мекемелеріне тапсырып, олар алдақашаннан сақталатын
анықтамаларды көрсетумен ғана қанағаттанды. Одан əрі қазғылайтын
ештеңе жоғына көзі жеткен Шоқан көргеніне мəз болды.
Содан кейін қайтып кетуге де мүмкіндігі бар Шоқанның атағы жер
жаратын Кяхтаны көргісі келді. Өйтуіне тағы бір себеп, ынтасы құрып
іздеп келген Доржи Банзаров, Амурскийдің əлде не тапсырмасымен,
Шоқан Үркітке келер алдында соған кеткен екен де, əлі де біраз отырып
қаларлық жайы бар екен.
– Патша əкімдерінің бұратана ұлттардан шыққан білімділерді оншалық
ұнатпауын аңғартатын Шоқан Банзаров жайында Амурскиймен сақтана
сөйлесті. Банзаровпен таныстығын жасырған Шоқан, оның есімін, қандай
адам екенін Амурскийдің аузынан естігенде, буряттан да бұндай ойшыл
оқымысты шығуына таңданған боп, беретін бағасына тереңдей түскісі
келді.
Амурскийдің сипаттауынша, Банзаров Сібірдегі ғалымдардың ең биігі.
Ол барып тұрған феномен.
– Жалғыз ғана «əттегенесі», – дейді Амурский, демін соза алып, – сонша
білімді, сонша талантты, сонша іскер адам, соңғы кезде ішімдікке салынып,
бұлініңкіреп жүр!..
Банзаровты көруге бұрынғыдан бетер ынтыққан Шоқан Кяхтаға баруын,
Амурскийге тек жер, ел танумен ғана байланыстырып еді, граф ол тілегін
бірден қабылдап:
– Банзаров Сібір өлкесін ең жақсы білетін адамдардың бірі, егер бұл
жақтың өзге тұстарын да көргіңіз келсе, егер өзі тілесе қалаған бетті
Банзаровпен бірге аралауыңызға да болады.
– Өте жақсы болар еді, – деді Шоқан.
Амурский Банзаровқа записка жазды жəне Шоқанның қолына
жолшыбайғы жəмшіктердің «курьер» аталатын тығыз жүрісін
пайдаланатын жолдама ұстатты.
Үркіттен Кяхтаға беттейтін жол, Байкал көлінің күнгей жағын орап
кетеді екен де, Селенга өзенінің құйылысына жете, сол өзенді сағалай
оңтүстікке ойысады екен.
Байқал жағасындағы табиғат көркемдігі тамаша: оң қанатта орманға
бөленген таудың жоталары мен сайлары, сол қанатта ұшы-қиыры жоқ
сияқты тулай толқындап жатқан жасыл жайқын көл.
Байқалдың қандай көл екендігіне Шоқан география білімінен көптен
таныс та, көруге құмар да. Бірақ, бұл жолы оның көңілін көл қызығы емес,
ой қызығы көбірек тартты. Оның қазіргі ынтасы – тезірек Кяхтаға жетіп,
атағы күшті Банзаровты тез көру. Ол туралы естігені көп болғанымен ана
жылы Омбыда бір-ақ рет жолғасты. Ол кезде жеткіншек (подросток) жаста
болғандықтан, еркін сөйлесуге əрі қымсынды, əрі уақыт аз болды. Бірақ сөз
əлпетінен ой-санасы үлкендігін, Россияның, əсіресе Сібірдің бұратана
(инородцы) аталатын елдеріне қамқоршы болу ойын абайлап қалды,
Банзаров жазған еңбектерден оның қолына əзірге түскені – «Қазан
университетінің ғылымдық хаты» аталатын жинағының 1846 жылы
басылған үшінші томында «қара-сенім немесе монғолдардағы шамандық»
деген есіммен жарияланған еңбегі. Шоқанды бұл еңбекпен Кадет
корпусының оқытушысы Николай Федорович Костылецкий таныстырған
да, Банзаровтың бұл еңбегін неміс философы – Людвиг Фсербахтың
«Христьян дінінің мəні (сущность)» аталатын атақты еңбегіне теңеп, «бұл
метериалистік тұрғыдан жазылған ғылыми маңызы өте терең, шаманизмді
түсінуде бұл бірінші жаңалық» деген. «Қара дінді» шұқшия оқыған Шоқан,
оның философиялық жағынан гөрі, əдеттік жағына көңілін көбірек бөліп,
қазақ тұрмысынан да шаманизмнің іздерін тапқан. Осы тақырыпта онымен
пікірлесуге құмар да. Оның үстіне, Банзаровтан естіген саяси идеалдар
туралы пікірлесіп, бұл мəселеге тереңдемек те. Шоқанның Банзаровпен тез
жолығуға асығатын себебі осылар.
Көңіл асыққанмен, ат жүрісі асықпады. Селенганы сағалаған жол, Саян
тауының «Алмалық» аталатын бір сілемін аралап отырады екен де, əрірек
белесті тайга біразға дейін қоршап барып, «Қаз көлі» аталатын тұстан əрі
орманы сирей, белесті кең далаға шығады екен. Бұл тұста да табиғаттың
қызғылықты суреттері көп болғанмен, Шоқанды билеген ой – Кяхтаға тез
бару. Жолшыбай ылаулаған ол, нысаналы жеріне жұмаға жақын жүрді.
«Дауылпаз деген құс бар, даусы жер жарады, қасына келсең
жұдырықтай» дегендей, атағы жер жаратын Кяхтаны көргенде, «Е, осы ма
еді!» деп, Шоқанның көңілі толмай қалды. Теріскейдегі дөңестен құлдырай
құлайтын жолдан шаланың бар бейнесі алақанның аясындай көрінеді екен:
көлемі Батыс Сібірдегі қазақ-орыс станицаларының кішігіріміндей-ақ;
азғантай көшелерінің орталықтағы біреуі ғана түзулеу, өзгелерінің бəрі сайсаланы қуалаған қиқы-шойқы; қаланы қақ жаратын тереңдеу сайда су
сияқты бірдеме жылтырайды, ылаушының айтуынша, «Кяхта» деген сол.
Ол өзен емес жəй бір жылай жылжып жататын жылға сияқты. Екі этажды
үлкендеу үй бұл қалада бір-ақ жерде ербиеді. Ылаушы оны «Монғол-орыс
школасы» дейді; сол тұстағы алаңда жалғаса салынған, ақпен боялған ұбақшұбақ ұзынша сарайлар, оларды ылаушы, – «жəрмеңке дүкендері, саудасыз
кезде есіктері жабық іштері бос тұрады» дейді. Қаланың арғы шетінде
қызыл кірпіштен қаланған, мұнаралары биік шіркеу шошаяды.
– «Троицко-Савск шіркеуі» деген сол, – дейді ылаушы, – Байқалдың бер
жағында бұдан биік те, кең де, көркем де құдай үйі жоқ. Содан əрірек
көрінген ұзынша үйлер, шекара күзетіндегі əскер тұратын казармалар.
Онан əрі – Монғолия...
Жəмшік салтында жолаушы атының басы, – «тоқырау қорасы»
(постоялый двор) аталатын үлкен қарағай үйдің қақпасына тіреледі.
Шоқандар да сөйтті. Олар тоқырағанда үйдің ашық терезесінің біреуінен
дуылдаған сөз, саңқылдаған күлкі естілді. «Бұл не?!» деп елеңдегендей
болған Шоқанға:
– Кең бөлмесінде дойбы мен карта ойыны жүріп жатады, – деді ылаушы,
арбадан түсе беріп, – көңілді отыру үшін, ойыншылар арақ та ішіп қояды, –
монғолдың «арахы» деген атпен, айраннан я қымыздан жасайтыны, орыс
арағынан күшті, басты қатты ауыртады. Жиналатындар, көбінесе,
шекарашылар; яғни буряттың казак-орыстары, қатты ішеді, олар мас та
болады, олар төбелеседі де, əсіресе орыс казак-орыстарымен... Кісі өлімі де
болып қалады...
У-шуға қарағанда, қазір де бір жанжал болып жатқанға ұқсайды. Не
істеу керек? Үйге кірсе ме, кірмесе ме?
Шоқан сол сұраудың үстінде ұзағырақ тұрып қалар ма еді, қайтер еді,
егер, аздан кейін, урядник формасындағы аласалау бойлы, аузы-басын
сарғылт түк басқан жалаңбас, шашы дударланған, біреу есіктен тəлтіректей
шыға келмесе!..
(Өлеңдеткен ол, ылауға көз қиығын ғана тастап, қасынан иіс берді де
кілт бұрыла тоқтай ғап: Чокан! – деді құшақ жая.
– Бұл кім?!» дегендей таңдана қараған Шоқанға:
– Мен ғой!.. Гриша!–деді урядник жақындай түсіп.
Григорий Потанин екенін сонда ғана шырамытқан Шоқан:
– Гриша!.. Алтыным, менің! – деп құшақтаса кетті.
Ол əскерлік қызметке осы жылдың көктемінде кеткен. Шығысқа кетуін
білетін Шоқан, одан бері хабарласпаған еді. Потаниннен бірер хат алған.
Салақсып оларына жауап қайтармаған. Онысын «ірілендіге» жорыған
Потаниннің де өзімшілдігі ұстап, хат жазуын доғарған. Солайша сырттай
туысқан сияқтанғанмен, көңіл күйлері баяғы Кадет корпусындағы татутəтті қалпында еді. ІІотанин əскерге аттанғанда екеуі жыласып айырылған.
Бұл құшақтасуда да көздеріне жас алысты олар. Сол қалыптарында біраз
тұрып қалар ма еді, қайтер еді, егер Потаниннің ізін шала үйден тағы
біреулер шыға келіп, таңдана қарай ғап, үндерін қоса, «мына қызықты
қара!» деп шулай күлмесе!
Сол үн құшақтарын еріксіз жаздырған екі дос, көздеріне сенбегендей,
біріне-бірі құныға қарай берді. Шоқан Потаниннің əскерлік міндетін
өтеуге, шығыстық Сібірге жөнелтілгенін білетін еді де, дəл қай жерде
жүріп жатқанын білмейтін еді. Ал, Шоқан мұнда келеді деген ой есіне түсу
түгіл, түсіне де кірмеген Потанин, оның көктен түскенін немесе жерден
шыққанын білмей қалғандай болды.
Потанин қызмет атқаратын кавалериялық эскадрон шекарадағы
казарманы мекендейтін. Бұның да тұрағы сонда, ара-тұра Кяхтадағы
махаббатына келіп-кетіп, кейде тоқырау қорасындағы үйдің кабачегіне де
бас сұғып, көңіл көтеріп шығатын. Шекара өте тиышты болғандықтан, аратұра əскерлік ойындарымен шұғылданулары болмаса, басқа атқарар істері
жоқ, сондықтан іш пысқан кездерде кабачектан арахы жұтып, дойбы, карта
ойнап, күлкілі əзіл-оспақтар айтып күн кешіреді.
Күлкілі шудан құшақтарын жазған шақта:
– Ал, бізге барамыз, – деді Григорий Николаевич.
– Қайда ол «бізін,»?
– Осы қалада.
Екеуі де жəмшік арбасына мініп, Потанин сілтеген жөнге тартты.
Байсалды кеңестерді орнығып сөйлескісі келген
Потанин, бастаған жөніне əкеле жатып, қара басының бір сырын ашып
берді.
– Казак-орыстың əскерлік қызметі жиырма бес жыл екенің оны өтегенше
үйленуге хақы жоғын білесің, Қанат, – деді Потанин, «қазақ сөздерін
ұмытқан жоқпын» дегенді білдіргісі келгендей, «қ» əрпін əдейі көмейіне
күрмелдіре, байырғы қазақтай шығарып, – оған көп бар ғой, əлі! Деген
жастық жалыны тұтанса шыдатпайды екен. Мен осы қаладан Баянымды
таптым...
– Қайдағы Баян? – деді Шоқан түсінбей.
– Кəдімгі Қозы-Көрпештің!..
– Сондай ғашық қызың бар ма?
– Бар! Жəне қазақтың ғажайып ертегісінен ешбір айырмасы жоқ
ғашықтық!
– Құттықтаймын.
– Бірақ, арамызда Қарабай да, Қодар да жоқ əзірге; болмайтын да шығар
деп ойлаймыз.
– Əрине.
– Үйлену уақытын əскерлік қызметі созғанмен, қашан да болса қосылуға
серттестік. Қыздың аты-жөнін білдіріп қояйын: Александра Викторовна
Лавровская. Əкесі Константин Васильевич, Қазан университетін бітірген,
содан либералдық пікірге үгітші болғандығы үшін жер ауып Үркітке
келген. Қызы сонда туады. Күнəсі кешірілген əкесі мекеніне оралғанда,
гимназияда оқыған қызы қалып қояды. Гимназиядан ол монғол жəне қытай
тілдерін біліп шығады да, орыс-моңғолдың Кяхтадағы школына сабақ
береді. Енді бар өмірін, монғол тұрмысын зерттеуге арнамақ. Мені де соған
жетектегісі келеді.
– Жақсы жетек екен! – деді Шоқан.
Олар барса, Александра Викторовна пəтер үйінде екен. Потанин
таныстырған Шоқанға ол бірден үйріле кетіп, көп жағдайын Гришадан
естігенің көруге құмарлығын, көріскенін өзіне бақыт санайтынын айтты.
Ақыл, мінез жағынан бай Григорий Николаевич түр-тұлға жағынан
оншалық көз тартар емес те: бойы шарға, жуантық, дөңгелектеу бетінің
сүйектері шодырайған; пұштиған мұрнының танауы делдиген, сол
сиқының үстіне, иегіне ұстара тигізбейтін қазақ-орыс салтын қолданып,
қоңыр түсті сақал-мұрты қалыңдай өсіп, бетінің көзі мен мұрнынан басқа
жерін жаба тапты. Айрылған шақта олай емес еді, енді бұлай бола қалуына
қайран қалған Шоқан, жолшыбай:
– Аз уақытта қалай қаулаған?! – десе,
Сақал-мұртты тез өсіргісі келсе, казак-орыстардың бетіне əуеле ұстара
жүгіртіп алатынын білмеуші ме едің? Мен де сөйтем деп, аз айдың ішінде
қаулаттым да алдым – деп жауап берген.
– Неге өйтеді?
Казак-орыстардың ұғымында,– сақалы жоқ еркек сиықсыз.
Ə-ə-ə...
Осындай, түр-тұрпаты мақтаулыға жатпайтын еркекке, қымбатты, ғажап
келбетті қыз душар болған. Орыстың сұлуы! Не деген бақытты жігіт еді,
Григорий Потанин!.. Сөйлесіп байқаса, – білімі ше? Əдебі ше? Мақсаты
ше? бəрі де бір-біріне жарасып тұр!.. Бұндай жары бар жігіттің арманы
не?..
Осы арада Шоқанның есіне Айжаны түсіп кетті. Александра орыс сұлуы
болса, ол қазақ сұлуы! Екі əдемі гүлдің бірінен бірін қалай асыра мақтай
алады адам? Екі сұлудың араларындағы айырма: Александра – адамзаттың
асқар таудай мəдениетінің шыңында жүрген сияқты, ал, Айжан тегінде.
Шоқанға сонысы ғана өкініш. Бірақ, аз уақытқа ғана болса да ана жылы
Сырымбет тауының саласында өткізген рахат минуттері есінен кетер емес.
Сол рахат жолының қайда апарарын, қалай ойласа да ақылы жетпейді.
Шегіне көз жеткісіз арманға жету ойынан бұрын да тауалы шағыла
беретін Шоқан, бұл жолы да сөйтіп, «ə-ə-ə, көре жатармыз, не боларын!»
деп, оң қолын бір сермеді де, бетін тіршілік жабдығына бұрды.
Сөз əлпетіне қарағанда, Потаниннің Шоқанды осы үйге қондырар қалпы
байқалады. Соны анықтағысы кеп:
– Қайда болатын ек? – деп еді,
– Əрине, осында! – деді Александра Викторовна, – екеуіңіз де менің
құрметті қонағым боласыздар!
– Сөйтеміз бе? – деді Шоқан Потанинге жымия қарап.
– Əрине, – деді əзіл төркінін түсіне қойған Потанин.
– Онда.. – деп Шоқан Банзаровты іздеп келгенің оны да араға алу
қажеттігін айтты. Потанин да, Лавровская да Банзаровпен таныс, дос екен.
Бірге болуды екеуі де мақұлдай кетті. Əдейі кісі жіберіп хабарласса,
Банзаров жолаушылап кеткен екен. Пəтері: – «Ертең келуге тиісті» депті.
Шоқан қонуға бейіл білдірген осы үйде, сол күні, түбі ауыр трагедияға
соға жаздаған бір оқиға бола қалды. Өзін мейлінше қазақуар орысқа
санайтын кішкене күнінен қазақ ғұрпын ұнатып өскен, сол дағдысы күшейе
түспесе, бойынан əлі де арылмаған Потанин, етті қазақша жеуді ұнататын
еді жəне ұзын құйрық сарықтың етін емес, тегене құйрық қойдың етін.
Ондай қойлар Кяхта маңында да көп екен, əсіресе, монғолдарда. Олардың
қойлары, үстіне адам мінсе аяғы жерге тимейтін ірілері; көбі көлемі де,
салмағы да денесіне беріспейтін құйрықтылар; сектерінің, тұсақтарының,
қошқарларының құйрықтарын екі доңғалақты итарбаға артпаса, өздері салбөкселеніп көтере алмайды. Үнемі ащылы отта жүретін олардың майлары
сүт тəрізді жүрекке шық ете ғап, қандай мешкей болса да аузына
салдырмайды.
Осындай қойлардың бір табынын Потанин «эскадрон асханасына» деп
арзан бағамен (ту қой күміс ақшамен бір-ақ сом) саттырып алған да,
қаңғырып жүрген бір қазаққа бақтырып, керегінде сойғызатын əсіресе
тартылған марқаларын.
Сондай дағдысы бар Потанин, Шоқанға қонағасыны қазақ, ғұрпымен өзі
бермек боп, қалыңдығы мен екеуінен ұлықсат алды да, салт мініп марқа
əкелуге кетті. Тағы бір ойы: бақташысы болып жүрген қазақты Селенгада
мойнына дорба сап тіленші боп жүрген жерінде кездестіріп, аяушылық
келтірген де, менің маңымда бол деп Кяхтаға алып келген. Оқымаған, жасы
қырықты орталаған, еркін өскен түктерінен адамға емес, аюға ұқсас балуан
денелі біреу, қазақтан басқа елдің, тілін білмейді. «Қайдан жүрсің?» десе,
«жер ауып» дейді. Неге ауғанын айтқысы келмей тыжырынады, ар жағында
зілді оқиға барын жорамалдаған Потанин «жарасын тырнармын» деп
қазғыламайды, атын «Қодығұл» дейді, руын, мекенін айтпайды. Тіл
алғыш... Мал бағуға ұқыпты...
Қазақты жақсы көретіндігін осы Қодығұлды ұстауымен де дəлелдегісі
келген Потаниннің ойы, оны Шоқанға ерте келіп, «міне, бір қазағың!» деп
мақтанбақ еді, өзіне айтпайды деген сырларын Шоқанға айтқызып, реті
келсе жеріне жетуге жəрдемдесу еді.
Ол ойы болмай шықты: Шоқанға мақтанбақ болған ол, Кодығұлға да
мақтанбақ боп, «осындай қонақ келіп қалды, туысың!» деп мəн-жайын
қысқа баяндап еді, жалаңаш аяғына от басып алғандай бейшара қойшы
селк ете қалды; əлде не ауыр сезімнің тереңіне батып тұншығып бара
жатқандай, кескіні құбылып, бет-аузы жыбырлап кетті...
– Не болды саған?! – деді, Қодығұлдың мына түрінен шошына қалған
Потанин.
– Жəй əншейін, – деуге ғана шамасы келді, қалшылдаған бойына ие бола
алмаған Қодығұл, жерге бүгесінен отыра кетіп.
– Жүрегіңнің қыспасы бар ма еді? – деді Потанин, құлап кетер» дегендей
иығынан демеп.
– Қо-ян-шы-ғ-ғ-ғым! – дегенді ышқына айтты да, Қодығұл бір қырына
қисая кетті. Ауыр денеге, əлі аз Потанин ие бола алмай, оңтайлы жатуына
ғана жəрдемдесті. Содан кейін «өліп бара жатқан жоқ па?» деп тамырын
басып көрсе, жүрегі лыпылдай соғып тұр.
«Қояншық» дегені орысша – припадка екенің одан адам өлмейтінің
ұстамалы бұл сырқат біраз уақытсыз басылмайтының оған тиыштық
керектігін білетін Потанин, қасында ұзақ тұруға, өзінде уақыт
болмағандықтан, серік боп жүретін бурят балаға тапсырды, өзі кейін
қайтты. Бір марқаны өңгеріп ала кеткісі кеп тұрды да, оны жайғастырып
соятын кісі жоғын еске алып, тастап кетті. Енді, амал жоқ, бүгінгі
Шоқанның қонағасына, казармада сақталатын сүрленген еттен апарып
асады. Ол қай бір бабындағы сүр!.. Жуықта Қодығұлға сойдырған ту
қойдың етін сүрлетпек болғанда, жаздың шыбыны көп ыстық күндерінде
борсып əрең тобарсыған. Содан кейін құрттап кетер деп бір ыдысқа
бұқтырып тастаған. Аздап сасыған иісі.де шыға бастаған. Бірақ, амал
қанша!.. Қазақты қонағасысыз жатқызу да, тауық тəрізді бірдемемен
алдастыру да ұят.
Əскерлік сөмкеге сасықтау сүрді салып ап, қанжығасына байлаған
Потанин, «қайтып жатыр екен?» деп Қодығұлға соқса, есін жиып қапты,
бірақ Шоқанға бармауға бекінген Қодығұл, «жүрегім əлі ойнақшып тұр,
жазыла беріп қайта ұстайтыны болушы еді» деп кеудесін алақандарымен
басты да, Потанинннің жалынып шақыруынан бас тартты. Потанин
амалсыз жөніне кете барды. Бірақ ол, Қодығұлдың сырқаттануына сеніп
кетті, айлакерлігі екенін сезбеді.
Неге айла жасады Қодығұл?
Оның шын аты – Есқара, есімі бізге осы романның бұрынғы
тарауларынан мəлім,– атақты ұры Мақаштың Қожығының баласы. Шоқан
Атбасар сапарынан қайтқанда, Қожықтың жаулары, əсіресе Шыңғыс «бұл
тұрған жерде біз тұрмаймыз, тұрсын десеңіз, арамыздан əкетіңіз!» деп,
генерал-губернатордық атына піргеуір жасап берген.
Қожық ұрлығын қоймай елдің əбден тынышын кетіргенсің Шоқан да ол
піргеуірді қолдап, оңайлықпен қолға түспейтін Қожықты да, оның
сайдауыттай сегіз ұры баласын да арнаулы жіберген əскери отряд қапыда
бас салып ұстаған. Қожықта ұл бала тоғыз болатын. Солардың ішіндегі иіс
алмас ең момыны, ұрлық-қорлыққа араласпай мал баққышы осы – Есқара
еді. Отряд оны да ұстағанда, ел-жұрт боп, Есқараны алып қалмақ болған.
Отряд өтінішке құлақ аспай, өзгелерімен бірге əкеткен. Итжеккенге жаяу
айдалған Мақаштардан, сақал-шашы буырылданып қартайып қалған, ауыр
денелі Қожық тұтқындық азабына шыдамай жолда өлген. Бейіті сол арада
қалып қойған: оның көмілген көмілмегенін құдайым білсін!
Мақашовтардың қалған тоғызы Итжеккенге түгел жетіп, балық аулау
ісіне қосылған. Сонда, үнемі тулап жататын Беринг теңізінде, қайықтары
аударылып кетіп, жүзуге шорқақ өзгелері қарық боп кете барғанда, сушыл
Есқара пəлен шақырымдай малтып шыққан.
Содан қашқан. Қайда барады, қашқанда? Географиядан хабары жоқ ол,
қайдан қалай келгенін білмейді. Бар білері, – ұзақ жүрді, ауыр азап көрді.
Итжеккенге келе, күннің де қайдан шығып, қайда батуынан да жаңылып
қалды. Тек шығуын, батуын ғана көреді. Ел-жұртының қай жақта
екендігінен түк саңлау жоқ.
Сондай Есқара, басы қай жаққа ауса, сол жаққа қаша берді, қаша берді...
Беттеген жағында ел де ете сирек екен. Пəлен күнде ғана адам тұрағы
кездесіп қалады, оларды көре тұра жоламайды, сезбестік түрде орап етіп
кетеді. Бар қаруы–лиственница аталып, Сібірде өсетін, «темірден қатты»
дейтін ағаштан жасалған шоқпар. Ауырлығы зілдей. Тайганың ішінде көп
күндер қаңғырған Есқараға осы шоқпар ғана сенімді серік болды...
Қаңғырған Есқараның жолында, бір мезетте аң сиреп, ашығуға айналды.