Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Аққан жұлдыз - 43
Total number of words is 3804
Total number of unique words is 2325
29.2 of words are in the 2000 most common words
42.2 of words are in the 5000 most common words
50.8 of words are in the 8000 most common words
жазықта өтетін болды, жан-жағы, осындай жиналыс боларын болжап
табиғаттың өзі əдейі жасағандай, екі өзеннің сатылана ескен аңғары. Күрес
көргісі келгендер соларды жағалай отырғанда, Шоқанның есіне, суретін
кітаптан көрген көне Рим амфитеатры елестеп кетті. Бірақ, театр тəрізді
дөңгелене біткен бұл алқап, адам қолынан жасалған театр атаулының
бəрінен де əлдеқайда кең. Рим қаласындағы ең зор амфитеатр Колизейге
жетпіс мың кісі сыяды десе, бұл арадағы жиын жүз мыңдай бар!..
Күрес пен Бəйгеге қызымпаз қазақтар, бұндай жиынды жанжалмен
аяқтайтынын білетін Гутковский, даяшылық қызметті əскерге тапсырып,
басқаруға Шоқанды тағайындады. Күреске түсушілер: қазақтан, орыстан,
татардан өзбектен дегендей, əр ұлттан. Солардың өзгелері майда ашық
кескінмен шыққанда, екеуі бастарын бүркеніп келді. Сырт тұлғалары
ұсқынды. Ірі бойларының биіктігі шамалас олардың біреуі – бесті бұқадай
күжірейген жуан, екіншісі – семізден жараған бесті аттай сидам, жұмыр.
Балақтарын түрінген балтырларына қарағанда, жуан, көмірдей қара; сидам
сүйріктей-ақ... Екеуінің де қазақ екені лақаптарынан байқалады: жуан –
«Бура палуан», жіңішке – «Кер тайлақ». Залог салу жобаларына қарағанда.
«Бураны» Көкшетау дуанының қазақтары, «Тайлақты» Қарқаралының
қазақтары шығарып отырған сияқты... Олардың қайдан жəне кімдер екенін
ешкім айтпайды...
Майданға «Бураны» Қарқаралы атынан Мөшкенің Қазанғабы8 ,
«Тайлақты» Көкшетау атынан Кішкентайдың Аққошқары алып шықты.
Екеуі де екі дуанның дөйлері, соған қарағанда, палуандар да дөйлер болу
керек. Бұл екі палуанды өзгелерден бұрын шығаруға Шоқан себеп болды:
«Ит қорыған жерге өш» дегендей, бастары бүркеулі бұларды тез
жұлқыстырып, бəйгені қайсысы алуына, салт ат үстіндегі Шоқан құштар
да; кітаптан, баяғы көне Римде, Колизейде арыстан, жолбарыс, бұқа сияқты
сұмдықтармен
арпалысуға,
өз
ара
қылыштасып
қырқысуға
гладиаторлардың бастары осылай бүркеніп шығатынын оқығаны бар; қазақ
арасының күреске бүйтіп келетінін көрмек түгіл, естіген емес.
Даяшылар бүркеп алып келген палуандарының жамылтқыларын
сыпырды да, əрқайсысы өз палуанданына «бағың ашылсын» деп қоя берді.
Олар шайнасатын бурадай, сүзісетін бұқадай аз уақыт аңдысты да,
ұстасуды «Тайлағы бұрын бастап, жалаңаш кеудесіне кіндік тұсынан буған
қайыс белбеуге жармаса кетті. Бұл «Бураның» ішіне кіріп үлгергенше, ол
белдеме тұсынан қаусыра құшақтап үлгерді. Əдіс алысқылары келгендей,
екеуі де аз дем қозғалмай тұрған қалыптарында тас болып қата қалды.
Енді не болар?!..
Шоқанның тілеуі «Тайлақта» тұр: жасөспірім қайыңдай оны анау таудан
құлаған кесек тастай, түбірімен құлатып баса қала ма деп зəресі жоқ.
Күрестіруші екі жақ та ұран шақырып, азан-қазан, у-шу!.. Шоқан
ешқайсысына қосылмайды. Оның ішкі тілеуі «Тайлақта» екенін айттық...
Бір кезде, аллам сақтасын, үстінен албастыдай басқан «Бураны»,
салмаққа майысып барып, сынбай түзеліп ауырлықты серпіп жіберген
емендей, «Тайлақ» «һауп!» деді, арқалай жөнелді. Анау күш бермеуге
тырысып тырбаңдаған аяқтарын жерге жеткізе алмады, «Тайлақ оны үйіре
жөнеліп, айналдырып апарып тастап кеп жіберді, неге екенін білмеді,
Шоқанның көзінен жас ыршып кетті.
«Бура», тегі талып қалған болу керек, жығылған жерінен қозғалмай
сұлық жатты; жыққанменен, күшінен асқан болу керек, бойын жазбақ
болған «Тайлақ» сенделіп кетті; оны көрген Шоқан атынан қарғып түсіп
құшақтай алды, кескініне сонда түссе – аумаған Жайнақ!..
– Өй, Жайнақ! – деп қалды ол.
– Қанаш! – деді анау ентіккен демін зорға алып.
Екеуі де еңіреп құшақтаса кетті.
Оқиға былай екен: баяғыда, əлде не төренің ұзатқан қызына жетімдікке
берілген Жайнақ, ірі жігіт болып өсіпті де, он алты жасынан палуанға
түсіп, жамбасы əлі күнге жерге тимепті. Содан аты көтеріле бастаған оны,
бір сəтте Қарқаралы дуанының аға сұлтаны–Құрбек иемденіп жүрген
адамынан қалап ап, əлденеше бəйгеге ие бопты. Атбасар жəрмеңкесіне де
сол əкелген екен...
Құшағын жазған Шоқан, Жайнақты босатпастан, күресті бір төбенің
басында қызықтап отырған Гутковскийге алып келді де, аз сөзбен мəнжайын айтып берді.
– Мен сұрап ала алмаймын мұны, – деді ол полковникке, – сіз ғана ала
аласыз...
Кісі жіберіп шақыртқан Құсбек қорқатын Гутковскийге Жайнақты
бермеймін дей алмады.
Гутковский ақыл иесі кісі еді. Көп көзінде жарқылдауды жек көретін ол,
Атбасарға келгенде де, жəрмеңке күндерінде де жарқылдамай, жұпыны
түрде ғана жүрді де, Омбыға қайтарда да сөйтті. Шоқан мен ол екі жаққа
аттанды: Гутковский Омбыға тік тартатын жолмен, Шоқан, – «Ақаннан
Құлаайғыр өзеніне көшіпті» деген ордаға. «Құлаайғыр» Омбы жолынан кеп
бұрыс. Сонда да бармауға болмайды: Жолтабардың Мұқаны арқылы
шешесінен алған хабарға қарағанда, амалсыздық аралынан шыға алмаған
Шыңғыс, Шоқанның Айжанды алуына көніпті, бірақ, қалай?.. Ол жайды
ошақбасы отырып ақылдаспақ болыпты; «бұл жолы алып кетем» деуіне,
өлмей көнер емес дейді.
Онысына Шоқан қынжылмады. Жайнақ ордаға онымен бірге баратын
болды. Сонда бір шүйке басты қолына ұстатады да, Айжанды қолына
беріп, екеуі орданың қоңсысы бола кетеді...
Гутковский Айжан жайын естіген. Оның қызы – Катеринаға Шоқанды
үйленеді деп жорыған біреу Шоқан мен оны араздастырмақ болып, үстінен
барлық жағдайды баяндайтын «домалақ қағаз» түсірген. Гуманист
Гутковский оған мəн бермеген, хат алғанын Шоқанға сездірмеген, жақсы
көретін көңіліне қаяу түсірмей, іштей «кімді алса да еркі» деген
тұжырымға келген.
Шыңғыс Шоқанды жыландай жиырыла қарсы алды. Бірақ, Зейнеп күн
бұрын иін қандырып тастаған ол, тек қанын ішіне тарта сұрланып, ажар
бермегені ғана болмаса, көңіліне келер қылық та көрсеткен жоқ, сөз де
айтқан жоқ. Шоқан əкесінің салқындығына мəн бермей, өз мақсатын іске
асырды. Бұл беттегі оның басты мақсаты – Жайнақты орналастыру еді. Ол
үшін, ең алдымен, үйлендіру керек. Шоқанның құлағын қаққан жел
бойынша, Атбасардан бірге еріп келе жатқан Жолтабардың Мұқанын да
бой жетіп отырған, сымбатты бір қарындас бар. Соны Жайнаққа
атастырмақ болып тамырын басып көріп еді, Жайнақтың жігітшілігін
жоғары бағалайтын ол, сөз айтпай көне кетті.
– «Теңі келсе тегін бер» деген, – деді ол. – Жасы жеткенше ешкімге уəде
бермеуім – ақылы кемелденсін де, теңін тапсын деп ем. Ондай теңін
құдайдың өзі айдап əкелді. Бұл маған ұнайды. Маған ұнаған, қарындасыма
да ұнайды. Тек қана айтарым: «Қалыңсыз қыз болса да, кəдесіз күйеу жоқ»
деген. Өзі Жолтабардың қызы, Мұқанның қарындасы бола тұра, ат артына
мінгестіріп жіберуім, ел-жұрттан ұят болар; əрі əкесі өлген жетім бала,
«Мұқанға не болған, бүйтіп?!» деген сынға қалармын. Сенің жүрісің тығыз
көрінеді. Жолыңнан қалма. «Маған ұнады» дегенмен, күйеу мен қалыңдық
бірін-бірі көрсін. Еншалла, ұнатысар, содан кейін жер күңіренте той жасап,
үстіне үй тігіп, алдына төрт түліктен мал салып ұзатам.
Екеуі осыған келісті. Үйін түсіргеннен кейін, Айжанды Жайнақ қолына
алатын болды. «Күтушілері» деген сылтаумен, Жайнақтың үйі орданың
қасына тігілуді Зейнеп мақұлдады. Шыңғыс та қарсы болған жоқ. Оның
жаман ойы: «ажарлы қызға кім қызықпайтын еді? Құмартқанның талайы
қалып қоймайтын ба еді? Шоқан да сөйтер! Жалғыз тəуір осы деймісің!
Бұдан да тəуірлер табылар, соларға əулігіп, безінер де кетер!»
Жайнақты да, Айжанды да жайғастырдым деп көңілі көншіген, «Омбыға
тез жетем» деп Гутковскийге уəде берген Шоқан, əке тілегін орындағандай,
жолдағы Айжанға »дейі соқпай, Омбыға тете жолмен тік тартты.
Ордадан Омбыға ылаулатып аттанған Шоқанның, ұзақ жолдың ен
бойында басын билеген ойы: Омбыдан Атбасар барып, одан кейін
оралғанға дейін көрген-білгені. Соның бəрін қорытып келсе, сəтті сапар
болыпты.
Ең алдымен, жайылымдағы қалың қойдан адасып қап, қайда барарын
білмей, жапан түзде жалғыз маңырап жүрген жетімек қозыдай Айжанды,
осы сапарында кездескенге дейін, оны қамаған қасқырлар «əне жейді, міне
жейді!» деген қауіпте еді. Кездескеннен кейін оны өз қамқорлығына алып,
қасқырлар түгіл жолбарыстар мен арыстандар жолай алмайтын халға
келтірді.
Екінші, бала кезіндегі досы Жайнақты, əкесі Шыңғыс əлде не төренің
ұзатқан қызының түйесіне мінгізіп, жетімдікке беріп жіберді» дегенді
естігенде жаны түршіге қайғырып, оны азат етуді өмірдегі ең зор
мақсатының біріне санаған еді. Сол Жайнақ, Атбасар жəрмеңкесінде
əлдеқалай ұшыраса қап, не жабайы біреу емес, елдің атақты палуаны
түрінде ұшырап, оны еркіне шығарды да, үстіне үй тіктіретін қойнына
қалыңдық салатың орда қасына қоңсы қонатын халға жеткізді.
Үшінші, «шеше – кеме» деген мəтелдің шындығына кемі айқын жетті.
Бұрын да жақсы көретін шешесін ол, енді шексіз сүйіп қайтты. Қанша
қатігездік көрсеткенмен, əкесін де ол сөккен жоқ. Несіне сөгеді? Оның
халіндегі адам шексіз, шекпенсіз қалай күн көре алады? Бар тіршілігі соған
байланысты болған соң, ең алдымен, өз өлмеуін ойлайтын ол, шенің
шекпенін сақтауға қажет болса, қандай қымбатты болса да құрмалдыққа
шалады, солардың ішінде, қатыны мен баласын да. Сөйтуге шімірікпес-ақ
еді ол, егер күші жете алмай қалмаса!.. Үй ішінің күшіне төтеп беріп-ақ
бағар еді, егер ел-жұрт болып салмақ салмаса!..
Ел-жұрт!..
Оның не екенін Шоқан осы сапарында ғана аңдады. Сапарға шыққанға
дейін, оның түсінігінде, хандығынан айрылған, отарлық халға түскен
«қазақ» атты елдің береке-бірлігі кетіп, бассыздық белең алып, бірін-бірі
тыңдауды қойған, өзара атыс-шабыс көбейген, ел болудан қалған.
Енді, ішіне кіре көрсе, олай емес. Қазақ елінің де бұзығынан түзігі көп.
Оларда береке-бірлік күшті. Сол бірлік болмаса, Малтабардың
миллиондаған ақшасымен, зорлықшыл қара күштер, ең алдымен
Шоқанның өзін жаншып тастар еді, өйте алмады олар «Көп қорқытады,
терең батырады» деген рас екен. Шоқанға қастық қолдануға қамданған
азшылық қамқор көпшіліктің терең теңізіне батып кетті. «Ел іші – алтын
бесік» деген де рас екен. Жақсы көретін ұлы – Шоқанды жаудан
арашалаған олар, ел мейірімінің «алтын бесігіне» берік бөледі де, бермеді!..
Шоқанның қазақ елдігінен байқаған игіліктері бұл ғана емес. Онық атабабасынан бері құралып келе жатқан қымбаттарының қоры мол екен. Көне
Европаның, көне Россияның мəдениет тарихын, əсіресе фольклорын жақсы
білетін Шоқан, қазақ мұраларынан дүниежүзілік қымбат қорларға
саналатын мұраларға, əсіресе, рухани» мүліктерге толып жатқан ұқсастық
тапты.
Бір мысал, шешендік сөз. Шоқанның атың ісін кітаптан көріп,
шешендігіне бас ұрған бір адамы – көне Римнің Цицероны еді.
Ондайлардың қазақта да барын, Шоқан Атбасар жəрмеңкесінде көзімен
көріп, сөздерін құлағымен естіді. Оған əсіресе: Қанжығалы – Асаубаймен,
Қарауыл – Мырзабек ұнады. Олар «ылдидан шапса төске озған, ертеден
шапса кешке озған, томаға көзді қасқа азбан» сияқтылар. Өзара əзілоспақпен қағысқанда, олар əдістеніп қалған тазы мен қасқырдай, біріне бірі
көпке дейін алдырмайды; көпшілігі беріспей, жеңіспей кетеді.
«Билер» аталатындардың бас қосуын, Шоқан көне Грециядағы
Акропольде судьялардың мəжілістеріне ұқсатты. Солар сияқты қазақ
билері де бірін-бірі шешендікпен, яғни сөз логикасының ұтымдылығымен
алысады екен. Қазақта – «сыйынғаныңнан сүйенгенің мықты болсын»
деген мақал план шыққан сияқты. Мықты, яғни тапқыр би, қорғаған
адамын қандай қиындықтан алып шығатын көрінеді.
Билердің ішінде қазақ, заңына жүйріктер де аз емес екен. Олар «Қасым
ханның қасқа билігі», «Есім ханның ескі биілігі», Əз Тəукенің «жеті
жарғысы» деген сияқты, қазақ, халқының заңдық кодексіне айналған
шешімдерді жақсы біледі. Əз Тəукенің «жеті жарғысы», Шоқанға көне
римнің «он екі таспасы» (таблица) сияқтанып кетті.
Шоқая қазақтың музыкалық жəне сөздік фольклорында шек пен шет
жоғын көрді. Көп не көрнекті музыканттар ішімен оның есінде үш адам
ерекше сақталды:
Бірі – Сіргелі Уақтан шыққан қобызшы – Қоңырдың Дайрабайы. Көп
заманнан атадан балаға мұра болып келе жатқан, еменнің иір тұсынан
жасалған, ұстала, майлана келе қарайып, темірдей тырсылдап қатайып
алған қайқы қобызды Дайрабай сөйлеткенде, үні ағаштікі емес, адамдікі
сияқтанып, нелер ғажап оқиғаларды түсінікті тілде айтып береді де,
тыңдаушысын жылатып, күлдіріп, қайғыртып, қуантып, сүйсіндіріп,
күйіндіріп дегендей нелер халге түсіреді. Сонымен қабат, оның күйлері,
оқиғалық жағынан біріне бірі жалғасқан қазақ тарихы. Қазақ өмірін баяғы
заманда ажалдан қашып құтыла алмаған Қорқыт зарынан бастайды да,
монғол Шыңғыс хан кезіндегі «Ақсақ құлан, Жошы ханға» соғып, аяғын
Шоқанның өз атасы – «Абылайдың ала байрағымен» тындырады. Осы екі
арадағы пəлен жүз жылда, қазақ халқының басынан өткен жеңісжеңілістердің көбіне музыкалық талдау жасайды. Мұндай күйлердің бəрі
шын мағынасындағы: драмасы, трагедиясы, комедиясы аралас, тыңдауға
қызық поэмалар.
Дайрəбайдың өзі қызық адам екен: ұзындау денесі сөмпектеу келген,
иықтары қушық, қоңыр өңді, көздері шүңірек орақ мұрын; жасы жетпісті
алқымдағанмен, түсі көмірдей қара шоқша ұзын сақалына да, сирек ұзын
мұртына да əлі қылау түспеген. Жүресінен отыра ғап, қобыздың қияғын
қыл шегіне ысқылағанда жуан саусақтары аспанда қанаттарын ғана
дірілдетіп, басқа қимыл жасамай сайраған боз торғай сияқтанып кетеді.
Екіншісі, Сибан Сүйіндік батыр тартатын сыбызғы. Кəдімгі далада
өсетін қуыс қурайдың түбірін жəне ұшар бұтағын кесіп тастап, бұтақтарын
аршып, құлжаның өңешімен қаптап, төменгі жағына, перне орнына сегіз
тесік жасап, саңғырата кептіріп алғанда бұл тіптен əуенді келеді. Дембелше
толық денелі, жуан мойынды, көсе кескінді Сүйіндіктің, сыбызғы түбін
қисайтып алған сол жақ ұртының азуына тірей, ішіне бар қуатымен дем
бергенде, күшке түскен күйден күре тамыры білеудей боп, көздері
шарасынан шатынай шығып, күрең тартқан беті Ісіне қалады.
Шоқанның шамалауынша, сыбызғының өзіне тəуелді күйлері бар
сияқты. Мəселен, жау айдаған жылқыдан мекеніне қашқан боз айғырды
жолда бес қасқыр қамап, солармен алысқан айғырдың орқырай тістесіп,
тепкілей тулай, арқырай кісінегенін баяндайтын «Боз айғыр» жау шауып
кеткен елде, жар астында жатып қап, ұйқысынан ояна табынын іздеген
бұқаның жолшыбай жолыққан жолбарыспен өкіре, мөңірей алысқанын
сипаттайтын «Тарғыл бұқа», айрылған ботасын іздеп боздаған «Боз іңген»
тағы тағылар.
Үшінші – домбыра. Қобыз бен сыбызғыға қарағанда, ол бертінірек
жасалған, жəне күнделік өмірмен тығыз байланысты аспап сияқты. Бұның,
да талай күйшілерімен кездескен Шоқанның есінде – жас та болса ел ішіне
«Сайдалының сары Тоқасы» атағына ие болған, жас мөлшері өзінен аз-ақ
қалқыңқы, томпақ көз, жирен түкті жігіт.
Тоқа өсе-келе де сотқар болып, өкімет оны жуық арада Семей жаққа жер
аударған екен де, домбырашы ол айдауда жүріп, «Саржайлау» деген күй
шығарған екен. Жерін сағыну тақырыбына шығарған бұл күй,
тыңдаушының тұлабойын ерітіп Шоқанды да сөйтіп, ол көзіне жас алды.
Тоқаның одан басқа: «Қосбасар», «Терісқақпай» деген екі күйі де ғажап
екен. Бұл күйлерді тартқанда, домбыраның екі шегінің, сегіз пернесінің
асты-үстін түгел сөйлетіп, нелер əдемі үндер шығарды. Сол үндерден
Европаның ең көп дауысты аспабы – фортепьяноның барлық дыбысын
естуге болады.
Шоқан бұл сапарда əншілердің де талайын тыңдады. Кадет корпусында
музыка сабағында өткен ол, ноталарды жəне дауыстар бөлшектерін білетін
еді. Қазақ, əншілеріне осы жақтан қараса, бас та, баритондар да, тенорлары
да, олардың драмалық лирикалық түрлеріне бөлінетіндері де бар. Əйел
дауыстары да сопрано мен альтоның түрлеріне жүйеленіп кетеді.
Бір ғажабы – орысқа араласқанға дейінгі қазақ əндері «гөй-гөй» аталып,
биік шырқалатын сияқты көретін; сөйтсе асқақтай шалқып кетеді екен.
Соңғы жүйелі əндердің, ең биігі де, ең құлпырмалысы да Біржан əндері
сияқты.
Шоқанның оқыған шығармаларынан Нарғызға ұқсатқаны,– Проспер
Мерименің «Кармен» аталатын хикаясының бас кейіпкері – Кармен. Шоқан
оны француз тілінде оқыған. «Түсінің тоттанған жездей жылтыр
қоңырлығынан» да, «бойының тарамыс шапаттылығынан» да, «қасқырдың
қаншығынша құныға қарауынан» да, жүріс-тұрысының «бедеу байталдай
оңтайлылығынан» да, өткір мінез-қылықтарынан да Нарғыз – нақ сол!..
Бірақ, ол Кармендей Кордов жылқы заводының қорасында, қамауда өскен
«бедеу» емес, қазақтың ұшы-қиырсыз кең даласында туып ескен. Сонда
і.асына еріп жүрген «күйеу болмысы» – Медебайдың Құлғарасы,
«Кармендегі» Данкайредей бұны жауынан қорғау қамында еле ала ма?
Əлде жəй бір Далбаса ғана ма? Карменді сүйгені өлтірді де, қабірін
пышақпен қазып көмді!.. Нарғыздың тіршілігі немен тынбақ?.. Цыган қызы
Кармен, ерлік жолында «бандит» аталған əйел. Ал, Нарғыз ше? Ерлік пе
оныкі, ұрлық па? Бұндай адам өз ажалынан өлген емес; оны біреу өлтіреді
де, не өзін өзі өлтіреді; қайсысы болса да, Нарғызды да алдынан күткен
ажал сондай... Кашли кездеседі ол?..
Оқырман көпшілікке бұл сұраулардың жауабын, романның алғашқы
беттерінде береміз. Əзірше романның тартылып келе жатқан желісінен
шықпайық.
Қазақтың Шоқан естіген музыкалық фольклоры соншалық бай болса,
сөздік фольклоры одан да бай сияқты. Есебі жоқ ертегілерді былай
қойғанда лирикалық жəне эпикалық шығармалардың өзі ұшан-теңіз.
Батырлық эпостарда «Игорь полкі туралы сөзге» ұқсайтын «Ер тарғын»
сияқтылар, лиро-эпостарда «Ромео Джульеттаға ұқсайтын «Қозы Көрпеш –
Баян сұлу» сияқтылар кездеседі. Ұлттық өзгешеліктермен қатар, бұлардың
адамгершілік сарындары бір; көне Европаның эпостарында бастан-аяқ
өрбіп отыратын мифологияның, қазақ эпостарында жұқа ғана элементтері
бар реалистік жағынан, қазақ, эпостары, орта ғасырлардағы жазба
əдебиетіне ұқсаңқырайды.
Жəне бір көңіл бөлетін жағы, «батырлық жыр» аталатындар, оқиғалық
жағынан біріне бірі жалғасып, өзара тізбек (цикл) болып кетеді екен.
Мысалы: Уақ батырдан – қара қасқа атты Қамбар, одан Ер Көкше, одан Ер
Қосай, одан Сары Баян... деген сияқты.
Қазақ, эпостарында Шоқанды қайран қалдырған – ат образдары;
батырлардың біріне бірі ұқсамауы сияқты, олар мінетін тұлпарлар да бірі
мен бірі дараланған; европалық эпостармен жақсы таныс Шоқанға,
отырықшы европадан шыққан жыршылар, жылқы өсірген көшпелі
елдердің жыршыларындай малды, соның ішінде ер серігі атты бейнелей
алмайтын сияқты.
Театр тəрізді фольклор ше?.. Шоқан олардан: «Ақындар айтысын» көне
гректің екі артист қана ойнайтын дианис театрына, қыз-бозбаланың «хан
жақсы ма?» аталатын ойынның көне римнің – «сатурналиіне», көне
елдердің «мим» аталатын театрын қазақтың «үндемесі» мен
«мыршымына»; базарда топтасып өнер көрсететіндерді француздың
«жəрмеңкелік» аталатын театрының, немесе орыста «скоморохтар» деп
атайтын халықтық театрдың артистеріне балады. Қазақта: «ойыншы,
күлдіргі, қу, мысқылшыл, сықаққой, қылжақ» аталатындардың бəрі де
табиғатында артист болып туғандар. Жыршыларда да артистер аз емес,
мысалы «Алпамысты» жырлаған Атығай Шауыпкел, «Қозы Көрпешті»
жырлаған Бағаналы Жанақ, – батырдың да, шалдың да, кемпірдің де,
қыздың да, жалшының да, қысқасы, осы шығармаға қатынасушылардың
бəрін де өз даусымен, өзіне тəуелді қимылдармен керемет қызғылықты ғып
көрсетіп береді. Бұл артистіктің европада жоқ түрі.
Бақсылар ше? Бұғы бабайдың баяндауымен, шаман дінінен аздаған
мəліметі бар Шоқан, кездескенше оларды сол діннен қалған шарлағандар
(алдаушылар) деп есептейтін еді; Атбасар жəрмеңкесіне олар да қаптап
келген екен. Сонда, байқауынша, көпшілігі шатпақ-шарлағандар
болғанмен, ішінде шын мағынасындағы арбағыштар да (гипнотизер) аз
емес екен. Мысалы, Сибан-Тұяқ бақсы көптің көзінше қызарған қызу
темірді тілімен жалайды, табанына басады, үйде отырып есіктен кіріп
келгенде, қайдан, қалай шығып үлгергенін сезбейсің; қобызға үй
хайуандарының бəрінің де даусын салып, қойларды маңыратады,
сиырларды мөңіретеді, жылқыларды кісінетеді, түйелерді боздатады...
Сөйткенін Шоқан көзімен көрді. «Аңдарды да солай жақындатады» дейді,
«жыланды інінен шығарады» дейді.
«Бұл, əрине, гипноза! – деп санайды, қаладағы гипнотизерлердің нелер
ғажап фокустерін көрген Шоқан, – бұлар да, əрине, болашағы зор өнер!..»
Атбасарда көрген осылардың бəрін көз алдына келтіріп қорытқанда,
қазақ халқы ғасырлар бойы жасаған өнер мұраларының молдығына Шоқан
қайран қалды.
Ол тек екі нəрсеге ғана өкінеді. Бірі – бұл мұраларды əлі жинаған,
зерттеген адам жоқ. Ауыздан ауызға мұра атаулылардың бəрі бірдей көше
бермейді, бір түрлері есіп те, бір түрлері өшіп те жатады. Солардың ішінде
теңіз түбіне тұнған асыл тастардай, іздеуші мен табушысын күтетіндер де
аз болмау керек. Қашан шығады ол күткендер?!
Шоқанның екінші өкініші: аталған қымбаттар қанша құнды болғанмен,
олар өткен замандардың мүліктері.
Көне мүліктерін бағалай, керектілерін іске асыра отырып, Европа мен
Россия ол күндерден қазір əлдеқайда ілгері кетті! Оларда қазір оқу да,
ғылым да, өнер де, əдебиет •іс үздіксіз өркендеу жолында келді...
Россияға жақтасқан жылдардың ішінде жұтқа ұшырамай, жау
шабуылына ілінбей, ашаршылық көрмей, былайынша, азат өсіп келе
жатқан қазақ, елінің тұрмыс күйі де біркелкі тəуір еді. Ішінде байлары да,
кедейлері де бола тұра, қарасыз отқа қарап отырған шаруа ауыл ішінде
кемде-кем болатын. Сондықтан, кедей жағы тапшы тұрғанмен, аштан
өлгені кездеспейтін қайыр сұраған бірен-саран ғана ұшырасатын. Оның
үстіне кең далада жазы-қысы үдере көшіп, еркін, таза ауаның мұхитында
жүзіп жүргендіктен, мал бағудан басқа бейнеті болмағандықтан, адамдары
денелі де, ажарлы да болатын. Əсіресе қыз-бозбалалары. Олар, қазақтың
«сұлу қыз, əсем жігіт бəрі сонда» деген өлеңіне куə боларлықтай. Бұларды
көрген Шоқан «халқымның түр-тұлғасы осындай екен-ау!» дегендей,
шаттанды да. Бірақ, не керек, бəрі де бүгінгі думанына мəз, ертең не
боларын білмейтін шыли надандар. Шоқанға ең өкініші осы.
Осы өкінішінің үстіне, қараңғы қазақ Шоқанға бір қатты опық жегізді:
Кадет корпусында оның сурет пен музыка сабақтарын да жақсы өткенін
білеміз. Сол білімін Атбасар жəрмеңкесінде іске асырып, қызғылықты
талай нəрсенің қарындашпен бейнесін түсірген еді де, жақсы көрген əнкүйлердің нотасын да жазған еді. Олар бірі – қалың, бірі – жұқа екі альбом
толтырған. Бұл өнерлерден хабары толық Гутковскийге көрсеткенде, –
«шын шеберлік жəне өте бағалы» деген баға берген осы альбомдары бір
күні із-түзсіз жоғалды да кетті. Ұрлатушылар, – «адам сүгіретін салуға
болмайды» деген ұғымдағы надан діншілдер. Көп алым алып ұрлап беруші
– Тоқбет, Шоқан қанша тіміскілетсе де ізін таба алмады. Сөйтіп, қайран
қымбат еңбектері надандықтың түпсіз теңізіне табылмастай батты да
кетті!..
Бұған қатты ренжи отыра, Шоқан өзінің де, елінің де жарқын
болашағынан күдер үзген жоқ. Үміті – қазақ елі қазіргі күйінде мəдениет
түрені тимеген құнарлы тың топырақ сияқты екен: не ексең де бұрқырап
ене кететін!.. Тек тұқымы, азығы күні жетсін!..
ЕКІНШІ БӨЛІМ
СІБІРДЕГІ САБАҚТАР
ҚУ ЖƏНЕ ҚУЫС БАСТАР
Шоқан омбыға оралғанда, Гасфорттың, қысқы сарайында бұдан он
шақты күн бұрын басталған салтанатты той аяқталып келеді екен.
Тойды ол ұлан-асыр ғып жасаған. Себебі: Омбыдан Кетрампорға9, «ең
жеңілі пышаққа түсіп қана жазылам (операция), əйтпесе өлем» деген
қорқынышпен аттанған ол, екі қатерден де аман құтылып, мекеніне қаз
қалпында келді. Илиади Кетрампорға онымен бірге аттанған еді. «Сырқаты
– бүйрегіне тас байлану» деп жорамалдаған ол, сол кезде мұндай науқасқа,
тек Германияда ғана қолданылатын азын-аулақ таблеткасын содан ала
келіп, ешкімге білдірмей сақтап жүрген əнатин дəрісінің бірер капсулін
жолға шыға Гасфортқа жолшыбай жұтқызған да, содан азапты жаны аз да
болса жəй тапқан. Кетрампорға сырқаты бəсеңдеп жеткен Гасфортқа,
ондағы дəрігерлер марендер дейтін дəріні ерітіп, қызғылт түсті сұйықты
қантқа тамызған да, жұмаға жақын уақыт жегізген. Сөйтіп бақылағанда,
несебіне араласып, əуелі қызғылт түсті, ірімтік ұсақ тастар түсіп, арты
құмға айналып кеткен, жұмадан аса несебі дағдылы қалпына келіп, ішті
бүрген сырқат тоқтаған. Содан кейін, емхана «сырқат жазылды» деп
қорытып, қайталамауына қажет ақылдарын айтқан да, Гасфортты Омбыға
қайтарған. Қуанышына үлкен той жасаған Гасфорт, тек екі нəрсеге ғана
іштей өкінген: бірі – майлы тамаққа құмар жəне мешкей оны емхананың
бұл тағамнан ең кемі екі жылға дейін тыюы; екіншісі – стопкасыз тағам
татпайтын кейде сілейгенше ішетін арақтан тыюы. Сəтті өткерген
сырқаттың зардабы батқан Гасфорт, той үстінде қанша қызыққанмен,
бұларды тата алмады.
Тойдың ақырғы жағына ғана іліккен Шоқан, бай дастарқанның
сарқытын ғана татты да, қызметін атқаруға кірісті. Оның белгіленген
қызметі Гасфортқа атұлтандық екенін біз өткен тараудан білеміз
Туған елінің тұрмысымен тереңдей танысқаннан кейін, орыспен
салыстырғанда оның саясаттық, шаруашылық, мəдениеттік жағдайлары
əлдеқайда төмендігін көрді. Бұндай халден қалай құтқару туралы кейбір
жоспар да жасады. Соларын іске асыруда Батыс Сібірдің генералгубернаторы Гасфортты пайдалану ниетіне кірді.
Адъютанттық қызметіне кіріскен Шоқанға, іс жағынан пəлендей
ауыртпалық түсе қойған жоқ. Төрт адъютанттың əрқайсысына арнаулы
қызмет жүктейтін Гасфорттың Шоқанға тапсырғаны: Батыс Сібірлік
кеңселердің күн сайын ертемен келіп, өткен күнде нелер болғаның бүгін
атқаратын нелер барын рапорттауын тыңдап ап, Гасфортқа хабарлау, жеңілжелпілерін өзі тындырып жіберу; екіншісі, саятқа құмар Гасфорттың оған
байланысты қажеттерін басқару.
Бірінші тапсырманы бұлжытпай орындаған Шоқанның мінезқұлықтарына ерекше көз салған адамы Гасфорттың өзі болды. Алғашқы
күндерден-ақ байқауынша, мансабы – «Батыс Сібірдің генералгубернаторы» аталып, «патшаның оқ көзі (наместник) саналғанымен, ол
мемлекеттік істердің біреуімен шұқшия шұғылданбайды екен. Оның күн
сайынғы кəсібі: таңертең кешірек оянып туалеттерін асықпай, бабымен
жасап алады да, сарай қорасының өзінен жəне дене күтушісінен басқа жан
бас сұқпайтын қоршаулы бөлшегіне кіріп дене шынықтыру қимылдарын
жасайды. (Əділетін айтқанда, бұл жүйеде ол айта қалғандай спортсмен. Бұл
жайда ол атаққа шыққан кісі. Сондықтан да семіздігіне қарамай, оның
адъютанттарына дос-жарандарына ұстатып, көрсетуді ұнататын бұлшық
еттері тастай). Содан кейін ол «семіріп кетем» деуді дəлел ғып, сəскелік
асты жеңіл ғана ішеді де, адъютанттарын кезек-кезек қабылдап
рапорттарын тыңдайды. Қабылдауға қажет чиновниктер болса, қандай
қауырт іс болмасын, түстен кейінгі сағаттарға қалдырады.
Рапорттарды тыңдағаннан кейін кəсібі, салт атпен серуенге шығу. Өзін
ескі кавалериске санайтын ол, атқа да мықты: ертеден қара кешке жорту
мен шабуға қажымайды. Салт аңшыласа ертері, «атқа жақсы жүреді» деп
санайтын Шоқан ғана. Кейде топ ертіп ақшалай қалатыны да бар.
Өйткен шағында, кей күні «орыс тазысы» аталатын денесі, əсіресе бас
бітімі сұлу, өресі биік қаруы мол, адымы адуынды иттерін ертеді, олары бір
қора. Түлкіні, қоянды құтқармай қағатын олар, жекпе-жек жұлқысында
қасқырды да жеңеді, жұбын қосқанда аюға да шамалары келеді.
Спортпен сонша шұғылданатын Гасфорт, кеңселік міндеттерін
орындауда, дүние бүлініп жатсын, қара су теріс ағып жатсын, қың етпейді.
Қазақтық мəселелерге де ол сондай. Шоқан адъютант болғанға дейін,
Сібірде қызмет атқарған он шақты жылда, Гасфорт қарамағындағы
қазақтың алты дуанының біреуіне де аяқ аттап көрген жоқ екен. Сондықтан
оларда не болып, не қойып жатқанына құлағы тығындаулы. Қазақ өмірінен
түк білмейтін оның, бұл елдің, тұрмысы туралы пайдаланатыны өсек-аяң,
ғана.
Осындай мəн-жайын көргеннен кейін, Шоқан Атбасар сапарында
көрген-білгендері туралы, əсіресе, қазақ елін басқару жайлары туралы
айтпақ болған сөздерінің біреуінің де бетін ашпады. Несіне ашады?
Гасфорттың ол жайда ойлану түгіл, өйтуге талаптанар ниеті де сезілмейді.
Сондай қалыптағы Гасфорттың қазақ елі туралы кейде ақылға
қонымсыз, іске асқысыз əлденелерді былшылдап кететіні де бар. Мысалы,
бір күні, қызмет бабымен кабинетіне кірген Шоқанды ол кідіртті де:
– Қазақта жылқы көп деген рас па? – деп сұрады.
– Солай сияқты, – деп Шоқан өзі көрген, я естіген қазақтың біраз
жылқылы байларын атап берді. Сол жылқылардың кейбір тақыршылық
немесе мұздақты қыстарда жұтқа ұшырап қырылып қалуы туралы сөз
болғанда:
– Егер ат қора жасап, қыс сонда күттірсе қайтер еді? – деді Гасфорт.
Шоқан жауап орнына күлді.
– Неге күлесің?
– Ол мүмкін емес, Жоғары мəртебелім.
– Неге?!
– Қазақ арасында он, он бес, жиырма мың жылқысы бар байлар бар.
Мың жылқылылар жиі ұшырасады. Соның бəріне қора қайдан жетеді? Шөп
қайдан жетеді?
– Жетеді! – деді Гасфорт сенімді дауыспен.
– Қалай, Жоғары мəртебелім?
– Сібірдің ағашы миллиондаған түгіл, миллнардтаған жылқыға қора
бола алады.
– Ол рас, Жоғары мəртебелім, – деді Шоқан Гасфортты іштей
мысқылдап, онысын сыртына сездірмеуге тырысып. Ағаш жетеді. Бірақ,
соны қазақ даласына қайткенде тасып жеткізе аламыз?
– Жол салдырамыз. Оны да ағаштан төсетіп.
– Ол да ақылға қонады. Көлікті қалай жеткізер екенбіз, ағаштарды
тасуға?
– Бар мүмкіншілікті түгел қолданамыз.
«Қандай мүмкіншілік?» деген сұрау көмейіне келіп қалғанмен, «сыр
алдырармын» деп қауіптенген Шоқан, ақтала беріп айтпай тоқырай қалды.
Гасфорттың осындай былшыл сөздеріне, кейде əдемі қиялдар да
араласып жүреді.
– Естуім, – деді ол бір Шоқанға сөйлескенде, «қазақ даласы» аталатын
кең өлкенің сібірлік жақ жиегі егінге қолайлы қара топырақ көрінеді. Соған
дəн септірсе қалай болар еді?
табиғаттың өзі əдейі жасағандай, екі өзеннің сатылана ескен аңғары. Күрес
көргісі келгендер соларды жағалай отырғанда, Шоқанның есіне, суретін
кітаптан көрген көне Рим амфитеатры елестеп кетті. Бірақ, театр тəрізді
дөңгелене біткен бұл алқап, адам қолынан жасалған театр атаулының
бəрінен де əлдеқайда кең. Рим қаласындағы ең зор амфитеатр Колизейге
жетпіс мың кісі сыяды десе, бұл арадағы жиын жүз мыңдай бар!..
Күрес пен Бəйгеге қызымпаз қазақтар, бұндай жиынды жанжалмен
аяқтайтынын білетін Гутковский, даяшылық қызметті əскерге тапсырып,
басқаруға Шоқанды тағайындады. Күреске түсушілер: қазақтан, орыстан,
татардан өзбектен дегендей, əр ұлттан. Солардың өзгелері майда ашық
кескінмен шыққанда, екеуі бастарын бүркеніп келді. Сырт тұлғалары
ұсқынды. Ірі бойларының биіктігі шамалас олардың біреуі – бесті бұқадай
күжірейген жуан, екіншісі – семізден жараған бесті аттай сидам, жұмыр.
Балақтарын түрінген балтырларына қарағанда, жуан, көмірдей қара; сидам
сүйріктей-ақ... Екеуінің де қазақ екені лақаптарынан байқалады: жуан –
«Бура палуан», жіңішке – «Кер тайлақ». Залог салу жобаларына қарағанда.
«Бураны» Көкшетау дуанының қазақтары, «Тайлақты» Қарқаралының
қазақтары шығарып отырған сияқты... Олардың қайдан жəне кімдер екенін
ешкім айтпайды...
Майданға «Бураны» Қарқаралы атынан Мөшкенің Қазанғабы8 ,
«Тайлақты» Көкшетау атынан Кішкентайдың Аққошқары алып шықты.
Екеуі де екі дуанның дөйлері, соған қарағанда, палуандар да дөйлер болу
керек. Бұл екі палуанды өзгелерден бұрын шығаруға Шоқан себеп болды:
«Ит қорыған жерге өш» дегендей, бастары бүркеулі бұларды тез
жұлқыстырып, бəйгені қайсысы алуына, салт ат үстіндегі Шоқан құштар
да; кітаптан, баяғы көне Римде, Колизейде арыстан, жолбарыс, бұқа сияқты
сұмдықтармен
арпалысуға,
өз
ара
қылыштасып
қырқысуға
гладиаторлардың бастары осылай бүркеніп шығатынын оқығаны бар; қазақ
арасының күреске бүйтіп келетінін көрмек түгіл, естіген емес.
Даяшылар бүркеп алып келген палуандарының жамылтқыларын
сыпырды да, əрқайсысы өз палуанданына «бағың ашылсын» деп қоя берді.
Олар шайнасатын бурадай, сүзісетін бұқадай аз уақыт аңдысты да,
ұстасуды «Тайлағы бұрын бастап, жалаңаш кеудесіне кіндік тұсынан буған
қайыс белбеуге жармаса кетті. Бұл «Бураның» ішіне кіріп үлгергенше, ол
белдеме тұсынан қаусыра құшақтап үлгерді. Əдіс алысқылары келгендей,
екеуі де аз дем қозғалмай тұрған қалыптарында тас болып қата қалды.
Енді не болар?!..
Шоқанның тілеуі «Тайлақта» тұр: жасөспірім қайыңдай оны анау таудан
құлаған кесек тастай, түбірімен құлатып баса қала ма деп зəресі жоқ.
Күрестіруші екі жақ та ұран шақырып, азан-қазан, у-шу!.. Шоқан
ешқайсысына қосылмайды. Оның ішкі тілеуі «Тайлақта» екенін айттық...
Бір кезде, аллам сақтасын, үстінен албастыдай басқан «Бураны»,
салмаққа майысып барып, сынбай түзеліп ауырлықты серпіп жіберген
емендей, «Тайлақ» «һауп!» деді, арқалай жөнелді. Анау күш бермеуге
тырысып тырбаңдаған аяқтарын жерге жеткізе алмады, «Тайлақ оны үйіре
жөнеліп, айналдырып апарып тастап кеп жіберді, неге екенін білмеді,
Шоқанның көзінен жас ыршып кетті.
«Бура», тегі талып қалған болу керек, жығылған жерінен қозғалмай
сұлық жатты; жыққанменен, күшінен асқан болу керек, бойын жазбақ
болған «Тайлақ» сенделіп кетті; оны көрген Шоқан атынан қарғып түсіп
құшақтай алды, кескініне сонда түссе – аумаған Жайнақ!..
– Өй, Жайнақ! – деп қалды ол.
– Қанаш! – деді анау ентіккен демін зорға алып.
Екеуі де еңіреп құшақтаса кетті.
Оқиға былай екен: баяғыда, əлде не төренің ұзатқан қызына жетімдікке
берілген Жайнақ, ірі жігіт болып өсіпті де, он алты жасынан палуанға
түсіп, жамбасы əлі күнге жерге тимепті. Содан аты көтеріле бастаған оны,
бір сəтте Қарқаралы дуанының аға сұлтаны–Құрбек иемденіп жүрген
адамынан қалап ап, əлденеше бəйгеге ие бопты. Атбасар жəрмеңкесіне де
сол əкелген екен...
Құшағын жазған Шоқан, Жайнақты босатпастан, күресті бір төбенің
басында қызықтап отырған Гутковскийге алып келді де, аз сөзбен мəнжайын айтып берді.
– Мен сұрап ала алмаймын мұны, – деді ол полковникке, – сіз ғана ала
аласыз...
Кісі жіберіп шақыртқан Құсбек қорқатын Гутковскийге Жайнақты
бермеймін дей алмады.
Гутковский ақыл иесі кісі еді. Көп көзінде жарқылдауды жек көретін ол,
Атбасарға келгенде де, жəрмеңке күндерінде де жарқылдамай, жұпыны
түрде ғана жүрді де, Омбыға қайтарда да сөйтті. Шоқан мен ол екі жаққа
аттанды: Гутковский Омбыға тік тартатын жолмен, Шоқан, – «Ақаннан
Құлаайғыр өзеніне көшіпті» деген ордаға. «Құлаайғыр» Омбы жолынан кеп
бұрыс. Сонда да бармауға болмайды: Жолтабардың Мұқаны арқылы
шешесінен алған хабарға қарағанда, амалсыздық аралынан шыға алмаған
Шыңғыс, Шоқанның Айжанды алуына көніпті, бірақ, қалай?.. Ол жайды
ошақбасы отырып ақылдаспақ болыпты; «бұл жолы алып кетем» деуіне,
өлмей көнер емес дейді.
Онысына Шоқан қынжылмады. Жайнақ ордаға онымен бірге баратын
болды. Сонда бір шүйке басты қолына ұстатады да, Айжанды қолына
беріп, екеуі орданың қоңсысы бола кетеді...
Гутковский Айжан жайын естіген. Оның қызы – Катеринаға Шоқанды
үйленеді деп жорыған біреу Шоқан мен оны араздастырмақ болып, үстінен
барлық жағдайды баяндайтын «домалақ қағаз» түсірген. Гуманист
Гутковский оған мəн бермеген, хат алғанын Шоқанға сездірмеген, жақсы
көретін көңіліне қаяу түсірмей, іштей «кімді алса да еркі» деген
тұжырымға келген.
Шыңғыс Шоқанды жыландай жиырыла қарсы алды. Бірақ, Зейнеп күн
бұрын иін қандырып тастаған ол, тек қанын ішіне тарта сұрланып, ажар
бермегені ғана болмаса, көңіліне келер қылық та көрсеткен жоқ, сөз де
айтқан жоқ. Шоқан əкесінің салқындығына мəн бермей, өз мақсатын іске
асырды. Бұл беттегі оның басты мақсаты – Жайнақты орналастыру еді. Ол
үшін, ең алдымен, үйлендіру керек. Шоқанның құлағын қаққан жел
бойынша, Атбасардан бірге еріп келе жатқан Жолтабардың Мұқанын да
бой жетіп отырған, сымбатты бір қарындас бар. Соны Жайнаққа
атастырмақ болып тамырын басып көріп еді, Жайнақтың жігітшілігін
жоғары бағалайтын ол, сөз айтпай көне кетті.
– «Теңі келсе тегін бер» деген, – деді ол. – Жасы жеткенше ешкімге уəде
бермеуім – ақылы кемелденсін де, теңін тапсын деп ем. Ондай теңін
құдайдың өзі айдап əкелді. Бұл маған ұнайды. Маған ұнаған, қарындасыма
да ұнайды. Тек қана айтарым: «Қалыңсыз қыз болса да, кəдесіз күйеу жоқ»
деген. Өзі Жолтабардың қызы, Мұқанның қарындасы бола тұра, ат артына
мінгестіріп жіберуім, ел-жұрттан ұят болар; əрі əкесі өлген жетім бала,
«Мұқанға не болған, бүйтіп?!» деген сынға қалармын. Сенің жүрісің тығыз
көрінеді. Жолыңнан қалма. «Маған ұнады» дегенмен, күйеу мен қалыңдық
бірін-бірі көрсін. Еншалла, ұнатысар, содан кейін жер күңіренте той жасап,
үстіне үй тігіп, алдына төрт түліктен мал салып ұзатам.
Екеуі осыған келісті. Үйін түсіргеннен кейін, Айжанды Жайнақ қолына
алатын болды. «Күтушілері» деген сылтаумен, Жайнақтың үйі орданың
қасына тігілуді Зейнеп мақұлдады. Шыңғыс та қарсы болған жоқ. Оның
жаман ойы: «ажарлы қызға кім қызықпайтын еді? Құмартқанның талайы
қалып қоймайтын ба еді? Шоқан да сөйтер! Жалғыз тəуір осы деймісің!
Бұдан да тəуірлер табылар, соларға əулігіп, безінер де кетер!»
Жайнақты да, Айжанды да жайғастырдым деп көңілі көншіген, «Омбыға
тез жетем» деп Гутковскийге уəде берген Шоқан, əке тілегін орындағандай,
жолдағы Айжанға »дейі соқпай, Омбыға тете жолмен тік тартты.
Ордадан Омбыға ылаулатып аттанған Шоқанның, ұзақ жолдың ен
бойында басын билеген ойы: Омбыдан Атбасар барып, одан кейін
оралғанға дейін көрген-білгені. Соның бəрін қорытып келсе, сəтті сапар
болыпты.
Ең алдымен, жайылымдағы қалың қойдан адасып қап, қайда барарын
білмей, жапан түзде жалғыз маңырап жүрген жетімек қозыдай Айжанды,
осы сапарында кездескенге дейін, оны қамаған қасқырлар «əне жейді, міне
жейді!» деген қауіпте еді. Кездескеннен кейін оны өз қамқорлығына алып,
қасқырлар түгіл жолбарыстар мен арыстандар жолай алмайтын халға
келтірді.
Екінші, бала кезіндегі досы Жайнақты, əкесі Шыңғыс əлде не төренің
ұзатқан қызының түйесіне мінгізіп, жетімдікке беріп жіберді» дегенді
естігенде жаны түршіге қайғырып, оны азат етуді өмірдегі ең зор
мақсатының біріне санаған еді. Сол Жайнақ, Атбасар жəрмеңкесінде
əлдеқалай ұшыраса қап, не жабайы біреу емес, елдің атақты палуаны
түрінде ұшырап, оны еркіне шығарды да, үстіне үй тіктіретін қойнына
қалыңдық салатың орда қасына қоңсы қонатын халға жеткізді.
Үшінші, «шеше – кеме» деген мəтелдің шындығына кемі айқын жетті.
Бұрын да жақсы көретін шешесін ол, енді шексіз сүйіп қайтты. Қанша
қатігездік көрсеткенмен, əкесін де ол сөккен жоқ. Несіне сөгеді? Оның
халіндегі адам шексіз, шекпенсіз қалай күн көре алады? Бар тіршілігі соған
байланысты болған соң, ең алдымен, өз өлмеуін ойлайтын ол, шенің
шекпенін сақтауға қажет болса, қандай қымбатты болса да құрмалдыққа
шалады, солардың ішінде, қатыны мен баласын да. Сөйтуге шімірікпес-ақ
еді ол, егер күші жете алмай қалмаса!.. Үй ішінің күшіне төтеп беріп-ақ
бағар еді, егер ел-жұрт болып салмақ салмаса!..
Ел-жұрт!..
Оның не екенін Шоқан осы сапарында ғана аңдады. Сапарға шыққанға
дейін, оның түсінігінде, хандығынан айрылған, отарлық халға түскен
«қазақ» атты елдің береке-бірлігі кетіп, бассыздық белең алып, бірін-бірі
тыңдауды қойған, өзара атыс-шабыс көбейген, ел болудан қалған.
Енді, ішіне кіре көрсе, олай емес. Қазақ елінің де бұзығынан түзігі көп.
Оларда береке-бірлік күшті. Сол бірлік болмаса, Малтабардың
миллиондаған ақшасымен, зорлықшыл қара күштер, ең алдымен
Шоқанның өзін жаншып тастар еді, өйте алмады олар «Көп қорқытады,
терең батырады» деген рас екен. Шоқанға қастық қолдануға қамданған
азшылық қамқор көпшіліктің терең теңізіне батып кетті. «Ел іші – алтын
бесік» деген де рас екен. Жақсы көретін ұлы – Шоқанды жаудан
арашалаған олар, ел мейірімінің «алтын бесігіне» берік бөледі де, бермеді!..
Шоқанның қазақ елдігінен байқаған игіліктері бұл ғана емес. Онық атабабасынан бері құралып келе жатқан қымбаттарының қоры мол екен. Көне
Европаның, көне Россияның мəдениет тарихын, əсіресе фольклорын жақсы
білетін Шоқан, қазақ мұраларынан дүниежүзілік қымбат қорларға
саналатын мұраларға, əсіресе, рухани» мүліктерге толып жатқан ұқсастық
тапты.
Бір мысал, шешендік сөз. Шоқанның атың ісін кітаптан көріп,
шешендігіне бас ұрған бір адамы – көне Римнің Цицероны еді.
Ондайлардың қазақта да барын, Шоқан Атбасар жəрмеңкесінде көзімен
көріп, сөздерін құлағымен естіді. Оған əсіресе: Қанжығалы – Асаубаймен,
Қарауыл – Мырзабек ұнады. Олар «ылдидан шапса төске озған, ертеден
шапса кешке озған, томаға көзді қасқа азбан» сияқтылар. Өзара əзілоспақпен қағысқанда, олар əдістеніп қалған тазы мен қасқырдай, біріне бірі
көпке дейін алдырмайды; көпшілігі беріспей, жеңіспей кетеді.
«Билер» аталатындардың бас қосуын, Шоқан көне Грециядағы
Акропольде судьялардың мəжілістеріне ұқсатты. Солар сияқты қазақ
билері де бірін-бірі шешендікпен, яғни сөз логикасының ұтымдылығымен
алысады екен. Қазақта – «сыйынғаныңнан сүйенгенің мықты болсын»
деген мақал план шыққан сияқты. Мықты, яғни тапқыр би, қорғаған
адамын қандай қиындықтан алып шығатын көрінеді.
Билердің ішінде қазақ, заңына жүйріктер де аз емес екен. Олар «Қасым
ханның қасқа билігі», «Есім ханның ескі биілігі», Əз Тəукенің «жеті
жарғысы» деген сияқты, қазақ, халқының заңдық кодексіне айналған
шешімдерді жақсы біледі. Əз Тəукенің «жеті жарғысы», Шоқанға көне
римнің «он екі таспасы» (таблица) сияқтанып кетті.
Шоқая қазақтың музыкалық жəне сөздік фольклорында шек пен шет
жоғын көрді. Көп не көрнекті музыканттар ішімен оның есінде үш адам
ерекше сақталды:
Бірі – Сіргелі Уақтан шыққан қобызшы – Қоңырдың Дайрабайы. Көп
заманнан атадан балаға мұра болып келе жатқан, еменнің иір тұсынан
жасалған, ұстала, майлана келе қарайып, темірдей тырсылдап қатайып
алған қайқы қобызды Дайрабай сөйлеткенде, үні ағаштікі емес, адамдікі
сияқтанып, нелер ғажап оқиғаларды түсінікті тілде айтып береді де,
тыңдаушысын жылатып, күлдіріп, қайғыртып, қуантып, сүйсіндіріп,
күйіндіріп дегендей нелер халге түсіреді. Сонымен қабат, оның күйлері,
оқиғалық жағынан біріне бірі жалғасқан қазақ тарихы. Қазақ өмірін баяғы
заманда ажалдан қашып құтыла алмаған Қорқыт зарынан бастайды да,
монғол Шыңғыс хан кезіндегі «Ақсақ құлан, Жошы ханға» соғып, аяғын
Шоқанның өз атасы – «Абылайдың ала байрағымен» тындырады. Осы екі
арадағы пəлен жүз жылда, қазақ халқының басынан өткен жеңісжеңілістердің көбіне музыкалық талдау жасайды. Мұндай күйлердің бəрі
шын мағынасындағы: драмасы, трагедиясы, комедиясы аралас, тыңдауға
қызық поэмалар.
Дайрəбайдың өзі қызық адам екен: ұзындау денесі сөмпектеу келген,
иықтары қушық, қоңыр өңді, көздері шүңірек орақ мұрын; жасы жетпісті
алқымдағанмен, түсі көмірдей қара шоқша ұзын сақалына да, сирек ұзын
мұртына да əлі қылау түспеген. Жүресінен отыра ғап, қобыздың қияғын
қыл шегіне ысқылағанда жуан саусақтары аспанда қанаттарын ғана
дірілдетіп, басқа қимыл жасамай сайраған боз торғай сияқтанып кетеді.
Екіншісі, Сибан Сүйіндік батыр тартатын сыбызғы. Кəдімгі далада
өсетін қуыс қурайдың түбірін жəне ұшар бұтағын кесіп тастап, бұтақтарын
аршып, құлжаның өңешімен қаптап, төменгі жағына, перне орнына сегіз
тесік жасап, саңғырата кептіріп алғанда бұл тіптен əуенді келеді. Дембелше
толық денелі, жуан мойынды, көсе кескінді Сүйіндіктің, сыбызғы түбін
қисайтып алған сол жақ ұртының азуына тірей, ішіне бар қуатымен дем
бергенде, күшке түскен күйден күре тамыры білеудей боп, көздері
шарасынан шатынай шығып, күрең тартқан беті Ісіне қалады.
Шоқанның шамалауынша, сыбызғының өзіне тəуелді күйлері бар
сияқты. Мəселен, жау айдаған жылқыдан мекеніне қашқан боз айғырды
жолда бес қасқыр қамап, солармен алысқан айғырдың орқырай тістесіп,
тепкілей тулай, арқырай кісінегенін баяндайтын «Боз айғыр» жау шауып
кеткен елде, жар астында жатып қап, ұйқысынан ояна табынын іздеген
бұқаның жолшыбай жолыққан жолбарыспен өкіре, мөңірей алысқанын
сипаттайтын «Тарғыл бұқа», айрылған ботасын іздеп боздаған «Боз іңген»
тағы тағылар.
Үшінші – домбыра. Қобыз бен сыбызғыға қарағанда, ол бертінірек
жасалған, жəне күнделік өмірмен тығыз байланысты аспап сияқты. Бұның,
да талай күйшілерімен кездескен Шоқанның есінде – жас та болса ел ішіне
«Сайдалының сары Тоқасы» атағына ие болған, жас мөлшері өзінен аз-ақ
қалқыңқы, томпақ көз, жирен түкті жігіт.
Тоқа өсе-келе де сотқар болып, өкімет оны жуық арада Семей жаққа жер
аударған екен де, домбырашы ол айдауда жүріп, «Саржайлау» деген күй
шығарған екен. Жерін сағыну тақырыбына шығарған бұл күй,
тыңдаушының тұлабойын ерітіп Шоқанды да сөйтіп, ол көзіне жас алды.
Тоқаның одан басқа: «Қосбасар», «Терісқақпай» деген екі күйі де ғажап
екен. Бұл күйлерді тартқанда, домбыраның екі шегінің, сегіз пернесінің
асты-үстін түгел сөйлетіп, нелер əдемі үндер шығарды. Сол үндерден
Европаның ең көп дауысты аспабы – фортепьяноның барлық дыбысын
естуге болады.
Шоқан бұл сапарда əншілердің де талайын тыңдады. Кадет корпусында
музыка сабағында өткен ол, ноталарды жəне дауыстар бөлшектерін білетін
еді. Қазақ, əншілеріне осы жақтан қараса, бас та, баритондар да, тенорлары
да, олардың драмалық лирикалық түрлеріне бөлінетіндері де бар. Əйел
дауыстары да сопрано мен альтоның түрлеріне жүйеленіп кетеді.
Бір ғажабы – орысқа араласқанға дейінгі қазақ əндері «гөй-гөй» аталып,
биік шырқалатын сияқты көретін; сөйтсе асқақтай шалқып кетеді екен.
Соңғы жүйелі əндердің, ең биігі де, ең құлпырмалысы да Біржан əндері
сияқты.
Шоқанның оқыған шығармаларынан Нарғызға ұқсатқаны,– Проспер
Мерименің «Кармен» аталатын хикаясының бас кейіпкері – Кармен. Шоқан
оны француз тілінде оқыған. «Түсінің тоттанған жездей жылтыр
қоңырлығынан» да, «бойының тарамыс шапаттылығынан» да, «қасқырдың
қаншығынша құныға қарауынан» да, жүріс-тұрысының «бедеу байталдай
оңтайлылығынан» да, өткір мінез-қылықтарынан да Нарғыз – нақ сол!..
Бірақ, ол Кармендей Кордов жылқы заводының қорасында, қамауда өскен
«бедеу» емес, қазақтың ұшы-қиырсыз кең даласында туып ескен. Сонда
і.асына еріп жүрген «күйеу болмысы» – Медебайдың Құлғарасы,
«Кармендегі» Данкайредей бұны жауынан қорғау қамында еле ала ма?
Əлде жəй бір Далбаса ғана ма? Карменді сүйгені өлтірді де, қабірін
пышақпен қазып көмді!.. Нарғыздың тіршілігі немен тынбақ?.. Цыган қызы
Кармен, ерлік жолында «бандит» аталған əйел. Ал, Нарғыз ше? Ерлік пе
оныкі, ұрлық па? Бұндай адам өз ажалынан өлген емес; оны біреу өлтіреді
де, не өзін өзі өлтіреді; қайсысы болса да, Нарғызды да алдынан күткен
ажал сондай... Кашли кездеседі ол?..
Оқырман көпшілікке бұл сұраулардың жауабын, романның алғашқы
беттерінде береміз. Əзірше романның тартылып келе жатқан желісінен
шықпайық.
Қазақтың Шоқан естіген музыкалық фольклоры соншалық бай болса,
сөздік фольклоры одан да бай сияқты. Есебі жоқ ертегілерді былай
қойғанда лирикалық жəне эпикалық шығармалардың өзі ұшан-теңіз.
Батырлық эпостарда «Игорь полкі туралы сөзге» ұқсайтын «Ер тарғын»
сияқтылар, лиро-эпостарда «Ромео Джульеттаға ұқсайтын «Қозы Көрпеш –
Баян сұлу» сияқтылар кездеседі. Ұлттық өзгешеліктермен қатар, бұлардың
адамгершілік сарындары бір; көне Европаның эпостарында бастан-аяқ
өрбіп отыратын мифологияның, қазақ эпостарында жұқа ғана элементтері
бар реалистік жағынан, қазақ, эпостары, орта ғасырлардағы жазба
əдебиетіне ұқсаңқырайды.
Жəне бір көңіл бөлетін жағы, «батырлық жыр» аталатындар, оқиғалық
жағынан біріне бірі жалғасып, өзара тізбек (цикл) болып кетеді екен.
Мысалы: Уақ батырдан – қара қасқа атты Қамбар, одан Ер Көкше, одан Ер
Қосай, одан Сары Баян... деген сияқты.
Қазақ, эпостарында Шоқанды қайран қалдырған – ат образдары;
батырлардың біріне бірі ұқсамауы сияқты, олар мінетін тұлпарлар да бірі
мен бірі дараланған; европалық эпостармен жақсы таныс Шоқанға,
отырықшы европадан шыққан жыршылар, жылқы өсірген көшпелі
елдердің жыршыларындай малды, соның ішінде ер серігі атты бейнелей
алмайтын сияқты.
Театр тəрізді фольклор ше?.. Шоқан олардан: «Ақындар айтысын» көне
гректің екі артист қана ойнайтын дианис театрына, қыз-бозбаланың «хан
жақсы ма?» аталатын ойынның көне римнің – «сатурналиіне», көне
елдердің «мим» аталатын театрын қазақтың «үндемесі» мен
«мыршымына»; базарда топтасып өнер көрсететіндерді француздың
«жəрмеңкелік» аталатын театрының, немесе орыста «скоморохтар» деп
атайтын халықтық театрдың артистеріне балады. Қазақта: «ойыншы,
күлдіргі, қу, мысқылшыл, сықаққой, қылжақ» аталатындардың бəрі де
табиғатында артист болып туғандар. Жыршыларда да артистер аз емес,
мысалы «Алпамысты» жырлаған Атығай Шауыпкел, «Қозы Көрпешті»
жырлаған Бағаналы Жанақ, – батырдың да, шалдың да, кемпірдің де,
қыздың да, жалшының да, қысқасы, осы шығармаға қатынасушылардың
бəрін де өз даусымен, өзіне тəуелді қимылдармен керемет қызғылықты ғып
көрсетіп береді. Бұл артистіктің европада жоқ түрі.
Бақсылар ше? Бұғы бабайдың баяндауымен, шаман дінінен аздаған
мəліметі бар Шоқан, кездескенше оларды сол діннен қалған шарлағандар
(алдаушылар) деп есептейтін еді; Атбасар жəрмеңкесіне олар да қаптап
келген екен. Сонда, байқауынша, көпшілігі шатпақ-шарлағандар
болғанмен, ішінде шын мағынасындағы арбағыштар да (гипнотизер) аз
емес екен. Мысалы, Сибан-Тұяқ бақсы көптің көзінше қызарған қызу
темірді тілімен жалайды, табанына басады, үйде отырып есіктен кіріп
келгенде, қайдан, қалай шығып үлгергенін сезбейсің; қобызға үй
хайуандарының бəрінің де даусын салып, қойларды маңыратады,
сиырларды мөңіретеді, жылқыларды кісінетеді, түйелерді боздатады...
Сөйткенін Шоқан көзімен көрді. «Аңдарды да солай жақындатады» дейді,
«жыланды інінен шығарады» дейді.
«Бұл, əрине, гипноза! – деп санайды, қаладағы гипнотизерлердің нелер
ғажап фокустерін көрген Шоқан, – бұлар да, əрине, болашағы зор өнер!..»
Атбасарда көрген осылардың бəрін көз алдына келтіріп қорытқанда,
қазақ халқы ғасырлар бойы жасаған өнер мұраларының молдығына Шоқан
қайран қалды.
Ол тек екі нəрсеге ғана өкінеді. Бірі – бұл мұраларды əлі жинаған,
зерттеген адам жоқ. Ауыздан ауызға мұра атаулылардың бəрі бірдей көше
бермейді, бір түрлері есіп те, бір түрлері өшіп те жатады. Солардың ішінде
теңіз түбіне тұнған асыл тастардай, іздеуші мен табушысын күтетіндер де
аз болмау керек. Қашан шығады ол күткендер?!
Шоқанның екінші өкініші: аталған қымбаттар қанша құнды болғанмен,
олар өткен замандардың мүліктері.
Көне мүліктерін бағалай, керектілерін іске асыра отырып, Европа мен
Россия ол күндерден қазір əлдеқайда ілгері кетті! Оларда қазір оқу да,
ғылым да, өнер де, əдебиет •іс үздіксіз өркендеу жолында келді...
Россияға жақтасқан жылдардың ішінде жұтқа ұшырамай, жау
шабуылына ілінбей, ашаршылық көрмей, былайынша, азат өсіп келе
жатқан қазақ, елінің тұрмыс күйі де біркелкі тəуір еді. Ішінде байлары да,
кедейлері де бола тұра, қарасыз отқа қарап отырған шаруа ауыл ішінде
кемде-кем болатын. Сондықтан, кедей жағы тапшы тұрғанмен, аштан
өлгені кездеспейтін қайыр сұраған бірен-саран ғана ұшырасатын. Оның
үстіне кең далада жазы-қысы үдере көшіп, еркін, таза ауаның мұхитында
жүзіп жүргендіктен, мал бағудан басқа бейнеті болмағандықтан, адамдары
денелі де, ажарлы да болатын. Əсіресе қыз-бозбалалары. Олар, қазақтың
«сұлу қыз, əсем жігіт бəрі сонда» деген өлеңіне куə боларлықтай. Бұларды
көрген Шоқан «халқымның түр-тұлғасы осындай екен-ау!» дегендей,
шаттанды да. Бірақ, не керек, бəрі де бүгінгі думанына мəз, ертең не
боларын білмейтін шыли надандар. Шоқанға ең өкініші осы.
Осы өкінішінің үстіне, қараңғы қазақ Шоқанға бір қатты опық жегізді:
Кадет корпусында оның сурет пен музыка сабақтарын да жақсы өткенін
білеміз. Сол білімін Атбасар жəрмеңкесінде іске асырып, қызғылықты
талай нəрсенің қарындашпен бейнесін түсірген еді де, жақсы көрген əнкүйлердің нотасын да жазған еді. Олар бірі – қалың, бірі – жұқа екі альбом
толтырған. Бұл өнерлерден хабары толық Гутковскийге көрсеткенде, –
«шын шеберлік жəне өте бағалы» деген баға берген осы альбомдары бір
күні із-түзсіз жоғалды да кетті. Ұрлатушылар, – «адам сүгіретін салуға
болмайды» деген ұғымдағы надан діншілдер. Көп алым алып ұрлап беруші
– Тоқбет, Шоқан қанша тіміскілетсе де ізін таба алмады. Сөйтіп, қайран
қымбат еңбектері надандықтың түпсіз теңізіне табылмастай батты да
кетті!..
Бұған қатты ренжи отыра, Шоқан өзінің де, елінің де жарқын
болашағынан күдер үзген жоқ. Үміті – қазақ елі қазіргі күйінде мəдениет
түрені тимеген құнарлы тың топырақ сияқты екен: не ексең де бұрқырап
ене кететін!.. Тек тұқымы, азығы күні жетсін!..
ЕКІНШІ БӨЛІМ
СІБІРДЕГІ САБАҚТАР
ҚУ ЖƏНЕ ҚУЫС БАСТАР
Шоқан омбыға оралғанда, Гасфорттың, қысқы сарайында бұдан он
шақты күн бұрын басталған салтанатты той аяқталып келеді екен.
Тойды ол ұлан-асыр ғып жасаған. Себебі: Омбыдан Кетрампорға9, «ең
жеңілі пышаққа түсіп қана жазылам (операция), əйтпесе өлем» деген
қорқынышпен аттанған ол, екі қатерден де аман құтылып, мекеніне қаз
қалпында келді. Илиади Кетрампорға онымен бірге аттанған еді. «Сырқаты
– бүйрегіне тас байлану» деп жорамалдаған ол, сол кезде мұндай науқасқа,
тек Германияда ғана қолданылатын азын-аулақ таблеткасын содан ала
келіп, ешкімге білдірмей сақтап жүрген əнатин дəрісінің бірер капсулін
жолға шыға Гасфортқа жолшыбай жұтқызған да, содан азапты жаны аз да
болса жəй тапқан. Кетрампорға сырқаты бəсеңдеп жеткен Гасфортқа,
ондағы дəрігерлер марендер дейтін дəріні ерітіп, қызғылт түсті сұйықты
қантқа тамызған да, жұмаға жақын уақыт жегізген. Сөйтіп бақылағанда,
несебіне араласып, əуелі қызғылт түсті, ірімтік ұсақ тастар түсіп, арты
құмға айналып кеткен, жұмадан аса несебі дағдылы қалпына келіп, ішті
бүрген сырқат тоқтаған. Содан кейін, емхана «сырқат жазылды» деп
қорытып, қайталамауына қажет ақылдарын айтқан да, Гасфортты Омбыға
қайтарған. Қуанышына үлкен той жасаған Гасфорт, тек екі нəрсеге ғана
іштей өкінген: бірі – майлы тамаққа құмар жəне мешкей оны емхананың
бұл тағамнан ең кемі екі жылға дейін тыюы; екіншісі – стопкасыз тағам
татпайтын кейде сілейгенше ішетін арақтан тыюы. Сəтті өткерген
сырқаттың зардабы батқан Гасфорт, той үстінде қанша қызыққанмен,
бұларды тата алмады.
Тойдың ақырғы жағына ғана іліккен Шоқан, бай дастарқанның
сарқытын ғана татты да, қызметін атқаруға кірісті. Оның белгіленген
қызметі Гасфортқа атұлтандық екенін біз өткен тараудан білеміз
Туған елінің тұрмысымен тереңдей танысқаннан кейін, орыспен
салыстырғанда оның саясаттық, шаруашылық, мəдениеттік жағдайлары
əлдеқайда төмендігін көрді. Бұндай халден қалай құтқару туралы кейбір
жоспар да жасады. Соларын іске асыруда Батыс Сібірдің генералгубернаторы Гасфортты пайдалану ниетіне кірді.
Адъютанттық қызметіне кіріскен Шоқанға, іс жағынан пəлендей
ауыртпалық түсе қойған жоқ. Төрт адъютанттың əрқайсысына арнаулы
қызмет жүктейтін Гасфорттың Шоқанға тапсырғаны: Батыс Сібірлік
кеңселердің күн сайын ертемен келіп, өткен күнде нелер болғаның бүгін
атқаратын нелер барын рапорттауын тыңдап ап, Гасфортқа хабарлау, жеңілжелпілерін өзі тындырып жіберу; екіншісі, саятқа құмар Гасфорттың оған
байланысты қажеттерін басқару.
Бірінші тапсырманы бұлжытпай орындаған Шоқанның мінезқұлықтарына ерекше көз салған адамы Гасфорттың өзі болды. Алғашқы
күндерден-ақ байқауынша, мансабы – «Батыс Сібірдің генералгубернаторы» аталып, «патшаның оқ көзі (наместник) саналғанымен, ол
мемлекеттік істердің біреуімен шұқшия шұғылданбайды екен. Оның күн
сайынғы кəсібі: таңертең кешірек оянып туалеттерін асықпай, бабымен
жасап алады да, сарай қорасының өзінен жəне дене күтушісінен басқа жан
бас сұқпайтын қоршаулы бөлшегіне кіріп дене шынықтыру қимылдарын
жасайды. (Əділетін айтқанда, бұл жүйеде ол айта қалғандай спортсмен. Бұл
жайда ол атаққа шыққан кісі. Сондықтан да семіздігіне қарамай, оның
адъютанттарына дос-жарандарына ұстатып, көрсетуді ұнататын бұлшық
еттері тастай). Содан кейін ол «семіріп кетем» деуді дəлел ғып, сəскелік
асты жеңіл ғана ішеді де, адъютанттарын кезек-кезек қабылдап
рапорттарын тыңдайды. Қабылдауға қажет чиновниктер болса, қандай
қауырт іс болмасын, түстен кейінгі сағаттарға қалдырады.
Рапорттарды тыңдағаннан кейін кəсібі, салт атпен серуенге шығу. Өзін
ескі кавалериске санайтын ол, атқа да мықты: ертеден қара кешке жорту
мен шабуға қажымайды. Салт аңшыласа ертері, «атқа жақсы жүреді» деп
санайтын Шоқан ғана. Кейде топ ертіп ақшалай қалатыны да бар.
Өйткен шағында, кей күні «орыс тазысы» аталатын денесі, əсіресе бас
бітімі сұлу, өресі биік қаруы мол, адымы адуынды иттерін ертеді, олары бір
қора. Түлкіні, қоянды құтқармай қағатын олар, жекпе-жек жұлқысында
қасқырды да жеңеді, жұбын қосқанда аюға да шамалары келеді.
Спортпен сонша шұғылданатын Гасфорт, кеңселік міндеттерін
орындауда, дүние бүлініп жатсын, қара су теріс ағып жатсын, қың етпейді.
Қазақтық мəселелерге де ол сондай. Шоқан адъютант болғанға дейін,
Сібірде қызмет атқарған он шақты жылда, Гасфорт қарамағындағы
қазақтың алты дуанының біреуіне де аяқ аттап көрген жоқ екен. Сондықтан
оларда не болып, не қойып жатқанына құлағы тығындаулы. Қазақ өмірінен
түк білмейтін оның, бұл елдің, тұрмысы туралы пайдаланатыны өсек-аяң,
ғана.
Осындай мəн-жайын көргеннен кейін, Шоқан Атбасар сапарында
көрген-білгендері туралы, əсіресе, қазақ елін басқару жайлары туралы
айтпақ болған сөздерінің біреуінің де бетін ашпады. Несіне ашады?
Гасфорттың ол жайда ойлану түгіл, өйтуге талаптанар ниеті де сезілмейді.
Сондай қалыптағы Гасфорттың қазақ елі туралы кейде ақылға
қонымсыз, іске асқысыз əлденелерді былшылдап кететіні де бар. Мысалы,
бір күні, қызмет бабымен кабинетіне кірген Шоқанды ол кідіртті де:
– Қазақта жылқы көп деген рас па? – деп сұрады.
– Солай сияқты, – деп Шоқан өзі көрген, я естіген қазақтың біраз
жылқылы байларын атап берді. Сол жылқылардың кейбір тақыршылық
немесе мұздақты қыстарда жұтқа ұшырап қырылып қалуы туралы сөз
болғанда:
– Егер ат қора жасап, қыс сонда күттірсе қайтер еді? – деді Гасфорт.
Шоқан жауап орнына күлді.
– Неге күлесің?
– Ол мүмкін емес, Жоғары мəртебелім.
– Неге?!
– Қазақ арасында он, он бес, жиырма мың жылқысы бар байлар бар.
Мың жылқылылар жиі ұшырасады. Соның бəріне қора қайдан жетеді? Шөп
қайдан жетеді?
– Жетеді! – деді Гасфорт сенімді дауыспен.
– Қалай, Жоғары мəртебелім?
– Сібірдің ағашы миллиондаған түгіл, миллнардтаған жылқыға қора
бола алады.
– Ол рас, Жоғары мəртебелім, – деді Шоқан Гасфортты іштей
мысқылдап, онысын сыртына сездірмеуге тырысып. Ағаш жетеді. Бірақ,
соны қазақ даласына қайткенде тасып жеткізе аламыз?
– Жол салдырамыз. Оны да ағаштан төсетіп.
– Ол да ақылға қонады. Көлікті қалай жеткізер екенбіз, ағаштарды
тасуға?
– Бар мүмкіншілікті түгел қолданамыз.
«Қандай мүмкіншілік?» деген сұрау көмейіне келіп қалғанмен, «сыр
алдырармын» деп қауіптенген Шоқан, ақтала беріп айтпай тоқырай қалды.
Гасфорттың осындай былшыл сөздеріне, кейде əдемі қиялдар да
араласып жүреді.
– Естуім, – деді ол бір Шоқанға сөйлескенде, «қазақ даласы» аталатын
кең өлкенің сібірлік жақ жиегі егінге қолайлы қара топырақ көрінеді. Соған
дəн септірсе қалай болар еді?
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Аққан жұлдыз - 44
- Parts
- Аққан жұлдыз - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 213230.5 of words are in the 2000 most common words45.7 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3864Total number of unique words is 214333.1 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3877Total number of unique words is 217032.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3769Total number of unique words is 209632.9 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3854Total number of unique words is 224732.5 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3851Total number of unique words is 220231.7 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3936Total number of unique words is 213434.9 of words are in the 2000 most common words50.0 of words are in the 5000 most common words56.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3809Total number of unique words is 217832.1 of words are in the 2000 most common words46.7 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3859Total number of unique words is 218033.4 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 186635.9 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3791Total number of unique words is 213233.1 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3820Total number of unique words is 223831.8 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3882Total number of unique words is 214933.4 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3986Total number of unique words is 222532.3 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3952Total number of unique words is 214134.2 of words are in the 2000 most common words48.2 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3931Total number of unique words is 189136.6 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 212233.3 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3873Total number of unique words is 218232.6 of words are in the 2000 most common words47.2 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3753Total number of unique words is 211432.6 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3821Total number of unique words is 207034.3 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 202934.9 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3799Total number of unique words is 219633.5 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3816Total number of unique words is 220131.7 of words are in the 2000 most common words46.4 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3910Total number of unique words is 222331.8 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3823Total number of unique words is 195334.8 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3860Total number of unique words is 217233.2 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words55.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3832Total number of unique words is 223932.8 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 215130.6 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3830Total number of unique words is 205634.5 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3683Total number of unique words is 210229.2 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words48.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 221528.9 of words are in the 2000 most common words41.1 of words are in the 5000 most common words48.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3779Total number of unique words is 230830.7 of words are in the 2000 most common words43.1 of words are in the 5000 most common words50.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3832Total number of unique words is 220132.2 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3890Total number of unique words is 234933.5 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 228831.8 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3857Total number of unique words is 229032.6 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3812Total number of unique words is 214335.0 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3915Total number of unique words is 217733.7 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3884Total number of unique words is 223235.4 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words57.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3742Total number of unique words is 206834.9 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3790Total number of unique words is 230231.1 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 226731.0 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3804Total number of unique words is 232529.2 of words are in the 2000 most common words42.2 of words are in the 5000 most common words50.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 215931.0 of words are in the 2000 most common words43.9 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3706Total number of unique words is 228929.3 of words are in the 2000 most common words42.8 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3815Total number of unique words is 227132.0 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3754Total number of unique words is 213733.6 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3739Total number of unique words is 221231.5 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 227332.6 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3787Total number of unique words is 223032.6 of words are in the 2000 most common words45.9 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 221231.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3833Total number of unique words is 225730.7 of words are in the 2000 most common words42.3 of words are in the 5000 most common words50.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 225031.6 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3847Total number of unique words is 223429.9 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3805Total number of unique words is 212132.7 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3774Total number of unique words is 215130.1 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words50.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 57Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3676Total number of unique words is 217929.6 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 58Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3820Total number of unique words is 217331.6 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 59Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3884Total number of unique words is 228831.9 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 60Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3904Total number of unique words is 220232.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words52.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 61Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3843Total number of unique words is 214333.0 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 62Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3837Total number of unique words is 214132.6 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words53.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 63Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3795Total number of unique words is 227231.1 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 64Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3953Total number of unique words is 217733.8 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words56.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 65Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3845Total number of unique words is 219932.2 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 66Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 816Total number of unique words is 59045.0 of words are in the 2000 most common words59.0 of words are in the 5000 most common words66.5 of words are in the 8000 most common words