Аққан жұлдыз - 39

əлемді қою қара түн басты да қалды... «Енді, пана тұтарым жоқ, енді
бəрібір өлікпін!» деген ойға бекінді Айжан. Сондықтан Шоқанмен
ажырасқан соң-ақ, бірінші ағашқа, белін тас қып буған қайыс белбеуді
тұзақтап асыла қалмақ...
Айжанның бұл ойын, денесінің дірілі мен қызуынан, Шоқан айтпай-ақ
ұқты... Қорқау нəпсінің құлқынына қалайша тез түсіп қалуына, оның өзі де
айран-асыр!
Енді не істеу керек? Арқалай қашқан қозыны алысқа апарып, азаптап
жеп, тойғаннан кейін өлексесін тастап жортып кететін қасқырдай бет алған
жағына тарта беру керек пе? Онда кім болғаны?
Айжанның өлексе болып қалмауына жалғыз ғана жол бар, ол – кедергі
атаулыны қиратып, жаны сүйіп үлгерген қызды өмірлік жарына айналдыру.
Бірақ, қалай? «Кедергі» дегендерді шамалап көрсе, асуы қиын асқар таулар,
кешуі қиын мұхиттар сияқты... Соларды дүние жүзіндегі ғашықтардан
кейбірі өте алып, көбі өте алмауын, Шоқан ертегілерден де естіген,
кітаптардан да оқыған. Сондай сергелдең жолға Шоқан түсе ала ма, жоқ
па? Көп толғанудан кейін Шоқан ол жолға түсуге бекінді. Бірақ, қалай?
Ол жайда, егер тілін шығара алса, Айжанмен ақылдаспақ та, шығара
алмаса, өз жоспарын айтып, соны орындауға серт бермек. Ол жоспары:
Айжанмен бүгін, қазір қоштасқаннан кейін туған аулына тығыз жүріп кетіп,
əке-шешесінен ұлықсат алмақ та, егер олар ұлықсат бермесе, орыс заңына
жүгініп күш жұмсамақ; бұл бетінде «хандық» «күңдік» деген ұғымдарды
сыпырып тастап, тек, «адамдық» деген сананың ғана еркіне көнбек.
Шоқанның бұл ойларынан хабары жоқ Айжанның басын билеген
жалғыз ой – қайткенде де тез өлу!
Сондай санада олар Қылшақты көпіріне жетті.
Ол маңайдың жазғы таңындағы ауа құбылысы қызық: түнде айы,
жұлдыздары жарқырап тұрады да, таңға жақын, не таң сіберлей көкжиектен көтерілген қою бұлт, лезде аспан əлемін бүркеп ап, желкемдене
қалған ауаның екпінімен, сапырыла жөңкіледі кеп, ол кейде төпей құйып
өтеді де, кейде «ақ жаңбыр» аталатын сіркіреумен, күн ұзаққа, кейде
əлденеше күндерге созылып тұрып алады.
Бүгін де таң құлаң-иектене шығыстан торлана қалған бұлт көкті
күтірлете күрілдеп, найзағайын жарқылдата, шүмектей құйып батысқа
беттеді де, содан қайтып оралмады, арт жағы сұйыла, сирей кеп, біздің
геройлар Қылшақты өзеніне тақала, аспанның шығыс жиегі жарқырай
ашылды да, биік аспанды белуардан тармақты нұрына бөлеген күн, көк
төбесінен жайнап көтеріле берді.
«Айжанды түнде осы арада тосып алған Шоқанды серіктері осы арадан
ордаға қайтар» деп ойлаған еді, өйтпеді Шоқан. Көпірге тақала:
– Сендер қайта беріңдер! – деді ол Тоқбет пен Сақаға.
– Сен ше? – деді олар қосынан.
– Мен Айжанды мекеніне апарып салам.
– Біз... – деп келе жатқан екеуіне:
– Тіл қайырудың қажеті жоқ, – деді ол бұйрықты үнмен, – қайтыңдар,
мейлі; тұрыңдар, мейлі! Айым, екеуміз кеттік. Денесін ілгері қарай
икемдеген Шоқанның жүрісіне Айжан қарсылық білдірген жоқ. Іштей
өйтуіне қарсы: біріншіден – үнсіз жүре берудің қажеті қанша? Екіншіден –
маңа, Сақаға еріп балағаннан кеткенде ұйықтаған сияқты болып жатқан
сорлы əкесі не халде? Айжанның ойынша, «ол ұйықтап білмей қалды»;
егер онысы жалған ұйқы болып бəрін де біліп жатса ше? Ондай халде
болса, неге үн шығармады ол?! Жанындай көретін жалғызын Сақаның
ертіп əкетуіне қалай көнді?.. Көне қалғандағы ойы не?.. Айжан қолына
келіп, денесіне аздап əл біткен Ақпанның, ашық күндердегі əдеті, таң
біліне балағаннан тысқа шығып, сəске көтерілгенше, күн сəулесіне
қызынып отыратын; бүгін де солай отырса қайтпек? Оның жүзін ұялмай
қалай көрмек?
Апан бұл кезде дағдылы орнында ояу отырды. Қызында Шоқанның
көңілі барын, қызының Шоқанда көңілі барын Шоқан балағанына бас
сұққанға дейін сезбейтін еді Ақпан. Шоқан көріне байқаса, қызы жылан
арбаған бозторғайдай берекесізденеді де қалды!.. Артынан, Тоқпақбай
Шоқанға арнаған дəмдерін даярласуға шақырғанда, «барам!» деп құрақ
ұшты да кетті!.. Онысы да түсініксіз... Одан кейін Сақа келіп, ертіп
əкеткенде Ақпан ояу жатыр еді. Сыбдырын сездірмеген қимылмен қызы
балағаннан шыға бергенде, «Айжан!.. Қайда?!» деп қала жаздады да, неге
екенін өзі де білмей аузын баса қойды. Ондай дыбыс бермеуіне өкінген
Ақпан неге екенін өзі де білмей, жастық астындағы балтасын ұстай
еңбектеп есікке жетсе, Қылшақтыны беттей қараңдаған екі адам ұзап
қалған екен. Олар Сақа мен Айжан. Енді үн қату тіпті ыңғайсыз, ұйқыдағы
ауыл оянуы мүмкін. Өйткені ұяты тіпті күшті.
Қызын Сақаның қайда алып бара жатқанын енді ғана жорамалдаған
Ақпан егіліп, ал кеп жыла!.. Неге?..
Сақа оны, сөз жоқ, Шоқанға əкетіп барады. Төрелердің əйел құмарлығы,
жеңсікқойлығы Ақпанға мəлім. «Шоқан да солай екен ғой!.. Дұрыс, ол
тұқымдық дағдысымен шақыртқан екен дейік, сонда, балапандай бейкүнə,
періштедей пəк көріп жүрген жап-жас жəне ақылды деп санайтын қызы,
бұйдалы тайлақтай елпілдеп, Сақаға неге ере қалды?!...»
Осы ойлар басын қатырған Ақпан, балтасының басына алақандарын
төсеп, иегін сүйеген түрде, қызын ойлаған сайын жылауын үдете түсті.
Сондай бейнеде ол таңның атқанын да, жаңбырдың құйып өткенін де,
шыққан күннің жылы сəулесін де сезген жоқ. Ол, тек, денелері жабысқан
Шоқан мен Айжанның жақындап қалған сыбдырларынан ғана басын
көтерді. «Түсінікті! – деген ой кеп оған, – бұның арты не болады?!» Қызын
да, Шоқанды да ұялтқысы келмегендей, ол бүкшиген қалпында иегін
балтаға тағы сүйеп, қалғып отырған бола қойды. Олар оны нақ қасына
келгенде ғана байқап, шошынған үнмен «астапыралда!» деп тоқырай
қалысты. Ақпан кенет дауыстан шошып оянған боп:
– Мазағың ба бұл, Қанаш?.. Азабың ба? – деді суық түспен, өткір
көздерін қадай, басын көтеріп.
– Азабым! – деді Шоқанның ұшқыр ойы, жауапты тез тауып.– Неге
ондай сұрау қойдыңыз?
– Жəй, əншейін... Хан тұқымының мазағы да аз болмайтын...
– Мен хан тұқымы ғана емеспін, адамның да тұқымымын...
Ол сөзге сенбеген, жата-жастана сөйлескісі келген Ақпан:
– Айым, қонақ келді ғой, үйге! – деді, ел дағдысы есіне түсіп.
– Барымызды берерміз, əке! – деді Айжан Шоқанға жымиып.
Бұл – Шоқан көргелі Айжанның бірінші жымиюы. Соған риза боп
кеткендей:
– Ал, Айым, сен қаласың да,– деді Шоқан демін соза алып, – мен кетем
де!..
– Мен сізді шығарып салам!
Бұл сөздердің мəнісін жорамалдаған Ақпан Шоқанның «адамның да
тұқымымын» деген сөзіне енді ғана мəн бере бастады. Сондықтан:
– Шығарсаң шығар, балам! – деді Айжанға.
Шоқанның «өзім де барам» деуіне болмай, Айжан оны Қылшақты
көпіріне дейін алып барды. Оның кешеден бері байланып қалған тілі, енді
ғана шешілді. Көпірге дейін Шоқанға ол көп сөздерді айтып үлгерді. Сонда
байқаса, ағып тұрған шешен! Көргеннен бері көркіне ғана қызығып жүрген
Шоқан, оның іші толған арабтық жəне ирандық поэзиялардың қымбат
қазынасы екенін байқады. Оның бұған дейін бұл елдің поэзияларынан
«білем» дейтіндері, көл қасындағы шұқанақ сияқтанды. Рухани
ұстаздарының бірі көретін – Иоганн Гетенің «егер мен, Иранның, атақты
жеті ақынының ең төменгісі қатарлы жаза алсам, өзімді ірі ақынмын деп
есептер едім» – деген сөзінің мағынасын Шоқан енді ғана түсінгендей
болды. Солардан Айжанның көбірек мысал кетіргендері: Хожа-Хафиз бен
Шайх-Сағдидың ғашықтық жəне мінез-құлықтың тақырыптарға арнаған
қысқа бəйіттері. Бұлардың бəрі де Шоқан бұрын естімеген, көрмеген
меруерттер мен маржандар! Міне, саған «бұйығы» дейтін қыз!.. Осындай
болады екен ғой, шығыстың оқыған қыздары!.. Шоқанның бұған дейін
білемін дейтін қыздары – европалықтар, əсіресе – орыстар. Əзірге басынан
өткерген тəжірибелерге қарағанда, ол қыздар сөйлескіш те, сырласқыш та,
сүйіскіш те. Мысалы,– Гасфорттың жиені, Гутковскийдің қызы – Катерина.
Бала жасынан дос болып өскен оны, Шоқанның он бір жасында сүйгені
бар; одан кейін байқағаны – Катеринаның өзінде көңілі бар, Үйленгісі
келсе, жар болуға жарайтын да қыз: сымбатты, сұлу, оқығаны көп, ақылды,
тағайынды... Сондай сипаттарына қызыға тұра, Шоқанды кідіртетін жалғыз
нəрсе – отаршыл чиновниктің тəрбиесінде өскен Катерина «қазақ» атты
адамдарға менсінбей қарайды; ал, халқына қызмет атқару ойындағы
Шоқанға сол халықпен сыйласатын əйел керек. Сондай əйел оған сыр
түйіскен Айжан сияқтанды; оның Айжанға үйленем деп серт беруі де
содан. Əттең, жол қысқа болып аз сырласып, аз сөйлесіп қалды Шоқан.
Көбірек сөйлесейін десе, мүмкіндігі бар: «Ордаға бірге барайық десе,
Айжанның тартынар түрі жоқ; Шоқан ондай ұсыныс жасамады, ол енді
ойын нəпсіге емес, ақылға жеңгізді; «ендігі керегі,– деген ойға келді ол,
балағаннан қайта, уақытша арман емес, өмірлік арман; мықты болсам,
соған жетуім керек!..»
Олар көпірге таянғанда жүрістерін бақылаған Сақа мен Тоқбет ағаш
арасында жасырынып тұрды. Көпірге жете:
– Ал, Айым! – деді Шоқан, – осы жерден кейін орал.
– Айжан үндемеді. Несіне үндесін? Енді қайтып қолы жетуден үміті жоқ
аспандағы жұлдызы–Шоқан əлдеқалай ағып кеп, құшағына қаусырылған
еді, сол құшақтан сол жұлдыз ұшқалы тұр; Шоқан қаншама сендірдім
дегенмен, өз аузынан да «сендім» деген сөз əлденеше рет айтылғанмен,
қайтып оралуына Айжанның күдігі күшті. Бірақ, соған қайғырмайды ол.
«Бақыт атаулының бəрі уақытша» деп түсінетін оған, мына бақытының бір
күндік қана болуына риза. Көп күндігі оралмаса да мейлі. Оралмауына көзі
жеткен күні, баруға бекінген құшағы – қабір...
Сонда да қимастық көңілін құшағына жабысқан қимылынан аңғартқысы
келген Айжан, жасы мөлтілдеген көздерін көтере, Шоқанның бетіне
тіккенде:
– Айым! – деді, Айжанның қызуы дағдылы қалпына келген денесін сол
қолымен бауырына баса, оң қолымен сəскелікке барып қалған жарқын
күнді нұсқап, – сені шын сүюіме жəне берген сертімнің беріктігіне, бүкіл
əлемнің ең қымбаттысы – сонау күн куə!..
Олардың еріндері бір-біріне қатты қадала сүйісті.
Бұл – қожа мен күңнің, қуатты мен дəрменсіздің еріксіз сүйісуі емес,
теңдескен адам мен адамның, біріне бірі құмартқан екі жыныстың
жүректері елжірей сүйісуі еді!..
АҚАН АЯСЫНДА
Енді Шыңғыс жаққа оралайық.
Гасфорттың ауырып қалу себепті Атбасар жəрмеңкесіне келе алмау,
емделуге кету хабарын, оған тілектестердің ішінде Шыңғыстан қатты
қайғырғаны болған жоқ.
Өйтпегенде ше?
Гасфорт үйіне келе қалғанда, ол «өлгенім тірілді, өшкенім жанды» деген
қуанышқа бөленетін еді.
Өйтпегенде ше?
Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, ақ патшаның оң көзінің бірі –
Гасфорт қарамағындағы үлкен ұлықтарының бəрін ертіп, қаптаған пəуеске,
қалың қолмен, екпіндеткен, шаңдатқан шапқынмен ордасына кеп түсе
қалса, солардың бəрін баласы – Шоқан бастап келсе, Шыңғысқа одан артық
абырой бар ма, атақ бар ма?!.. «Досы аз, дұшпаны көп» емес пе оның?..
Дұшпандары жер мен жексен болып қалмай ма? Достарының еңселері
көтерілмей ме?..
Міне, енді абыройын да, даражасын да соншалық биікке көтереді деп
дəмеленген Гасфорттың келмеуі, манағы мақалды керісінше айтқанда,
Шыңғыстың «тірісін өлтірді, жанғанын өшірді»...
Енді оған Шоқанның туған үйіне келуі де бір, келмеуі де бір; келгенде не
бітіреді, келмегенде не бітіреді?..
Шоқан келе қалғанда, Шыңғысқа жалғыз ғана пайдасы бар сияқты.
«Сенімен де, сенімен де құдамын» деп, əр рудың ірі адамдарын
емексіткенмен, Шыңғыстың ішкі қулығы – егер Шоқан біреуін ғана таңдар
болса, не біреуін бəйбішелікке алар болса, бірінші етіп Бағаналы – Найман
руынан шыққан атақты бай жəне батыр, бес болыс Бағаналының
бастаушысы – Сандыбайдың Ерденінің қызына тоқырату. Олай деуіне
себеп Арқадағы Арғын, Найманда Ерденнен беделді қара қазақ жоқ.
Ұлытау өлкесін мекендеген ол ар жағынан Қоқан келсе, – «саған
бағындым» деп, бер жағынан орыс барса – «саған бағындым» деп, екеуіне
де жөнді бағынбай, əредікте жүр; орысқа жағынғысы келсе, қоқандық
қазақтарды шауып, Қоқанға бағынғысы келсе, россиялық қазақтарды
шауып, екі жақты да шошындырып ұстайды. Шыңғыс та одан қорқады.
Соны білетін омбы əкімдері Шыңғысты қорқыта түсу үшін «елді жақсылап
басқара алмасаң, аға сұлтандығыңды Ерденге береміз» деп, қоқан-лоқы
көтеріп қояды...
Ерденнің төрт əйелінен ұл көп еді де, қыз жоқ еді. Ақыры, кіші
тоқалынан қыз туып, таңсық балаға «Ақмаңқа» деген ат қойған. Кейін «ақ»
түсіп қап, «Маңқа» болып кеткен. Ерке қыз ес біле «Маңқа» деген атқа
намыстанып, «Мырза қыз» дегендерді де ұнатпай, Маңғазға тоқыраған.
Ерденнің Маңғазды ерекше жақсы көруіне көп себептің бірі түсінің өзі
тəрізді сарғылттығы. Өзге балаларының бəрі де шешесіне тартқан қоңыр.
Көшпелі ауылда туып-өскен жəне еркек-шора болып өскен Маңғаз ат
жалын тарта сері болғысы келіп, сəнді киінді, жақсы ер-тұрманы бар, əдемі
ат мінді, қасына қалың нөкер ертіп, бəрінің де салтанатын өзіне ұқсатты;
алысқа үдере көшетін ол ауылда Маңғаздың көші өзгелерден салтанатты
да, сауықты да болды; ит жүгіртіп, құс салу сияқты саятпен де əуестенді.
Əнші, күйшілері, балуандары қасынан үнемі қалмады. «Қызсың» деймін
деп, талайлар одан таяқ та жеді.
Сөйтіп жүрген серінің құлағына бір кезде Шоқанға атастыру хабары
шалынды. Еркегімсіп еркінсігенмен, жынысын жəне оның болашағын
жақсы түсінетін Маңғаз, «қарадан шыққан хан – Ерденнің қызымын» деп
қара қазаққа қатын болуды кемшілік көретін еді, сондықтан төре тұқымына
жар болып баруына қуанды. Оның үстіне, Шоқанның атақ-абыройының
өсіп келе жатқан хабары құлағына жыл сайын, ай сайын дүңкілдеп естіліп
жатады. Сондай төресін тез көруге жаны құштар. Біреулер:
– Сен ғана емессің Шоқанға айттырған қыз; сенен басқа да талайлары
бар, – десе, ауылдың атақты адамдарының көп қатын алуына көзі үйренген
Маңғаз:
– Оқасы не, оның?! Өзім бірінші болсам, маған сол жетеді, одан кейін
үйірлеп алса да мейлі! – дейді.
Аз күннен кейін Шоқанның Атбасар жəрмеңкесіне келу хабары дүңк ете
түсті. Бұған Маңғаз ғана емес, Ерден де қатты қуанды, ол да «Шоқан
басыма үйме-жүйме бақ əкеліп орнатады» деп түсінді. Алғаш ол
Гасфортпен келуіне əзірленіп, Атбасар өлкесіне ақ үйлі, жасаулы ауыл
қондырмақ еді; артынан Гасфорттың келе алмау хабарын естіді, бірақ оған
дəл Шыңғыстай қайғыра қойған жоқ. «Малым да, басым да толып тұр» деп
түсінетін ол, шен-шекпенге Шыңғыстай құныға қоймайтын еді.
«Жəрмеңкеге əскер ерткен Шоқан ғана келеді» деп естіген соң, қызы
онымен оңаша сұхбаттассын деген оймен, жəрмеңке жағасында өтетін
«Керегетас» пен «Жабай» өзендерінің түйіскен тұсына жасаулы жалғыз-ақ
отау тіктіретін болды.
Бұл хабарды Шыңғыс естіп жатты.
Соған да шүкіршілік етіп жүрген кезінде, құдай ұрып Жаман
Жалғызтаудан Əбіленің, ыңғайсыз хабар əкеле қалуы бар емес пе?!..
Шыңғыстың кешқұрым, малмен суға түсерде салт мініп көруге
қызғылықты құла қасқа жылқыларын аралап келетін əдеті болушы еді.
Бүгін де сөйтіп, түбі құм-қайраң Ақая көлінің мөлдір, тұщы суына қанған
жылқыларын өріске беттеп келе жатқанда, алдынан тепеңдей жортқан біреу
көріне кетті. «Ыңғайсыз жүрісті бұл кім?!» деп көзін тігіп келе жатқанда,
«танымасы» Əбіле болып шықты. Оның бүкіш, берік белжеміш «көк
шолағының танауы делдиіп, қара терге сабылған. Бұл жүрісі ұнамаған
Шыңғыс, қайдан, неге бұлай келе жатуын тез білгісі келгендей:
– Неге асығыс қайттың? – деді сəлемдескен соң-ақ, – Жуық арада ғана
кетті деп еді ғой, балаңның басын бекітуге?
– Бекіте алмадым.
– Неге?
Əбіле жағымпазданған бейнемен, інісі Қарамұрынның үйінде көргенбілгенін Шыңғысқа айтып берді.
«Сонда Шоқан мырза келе қалды деген сөз құлағына шалынудан жүрегі
дүрсілдей бастаған Шыңғыс Сырымбетке кетуін естігенде, Шоқанның
Айжанға құмарлығы жайында құлағына шалынған қауесеттердің бəрі
шындыққа айналғандығын көріп, ашудан сұп-сұр боп кетті. Əбіле
жақсылық орнына жамандық жасағандай сезініп шошынды, Шыңғыс одан
əрі үндемей бұрылып жүре берді.
Үйге түсі қаша сұрланып жеткен Шыңғыс еш жанға жауап қатпай жатып
қалған; сонан түн ортасында оянды; бас жағындағы адалбақанға сəулесі
жарық, көресің шамы ілінген, Зейнеп соның қасында үрейлі кескінмен
тізесін құшақтай үрпиіп отыр, басқа адам жоқ.
– Не болды?! – деген əйеліне Шыңғыс Əбіледен естігенін айтып берді.
– Е, тəйірі, сол ма еді?! – деді, естігеніне мəн бермеген Зейнеп, – сонша
қайғырып, соған!..
– Бəйбіше-ау, мəн бермегенде...– деп бастап, Шыңғыс көңіліндегі күдігін
ақтарып берді.
– Сені құдай алмаған екен! – деді Зейнеп, əлі де мəн бермей.
– Неге?!..
– Бала-шағаның сөзіне араласып...
– Қайдағы бала-шаға?
– Қап, енді, айтуға аузым бармай отырған сөзді шығарасың-ау енді!..
– Қандай сөзді?
– Неменеге мылқау бола қалдың, түк білмегенсіп?.. Бозбала болып
көрмедің бе өзің? «Бетінің қаны бар» деген қыздардың қайсысына көз
алартпаған едің сонда?
– Уа, қой!–деп, ескілерді еске түсіруге ұялғансыған еріне:
– Ендеше айтып отырғаның не?– деді Зейнеп өршеленіп,– балаң азар
болса, өзіңе тартқан шығар, көзі қызыққан ұрғашыны көлденең өткізбей,
етегіне жармаса кететін!.. «Пəлен жерде қызыл бет бар» десе, Шыңғыс
басыңмен, күні кешеге дейін ұялмай-қызармай шапқылап келген
жоқпысың?..
– Ұят сөзді айтпасайшы, бəйбіше!..
– Сен неге айтасың?
– Не деп? – деді, əйелімен бұндай сөзге келудің, арты кейде жанжалға
соғуын есіне алған Шыңғыс, не тақырыпта кеңесіп отырғанынан жаңылып
қап.
– Бозбалашылық құрған балаңның жолын аңдып?
– Ол емес, бəйбіше.
– Енді не?
– Бірыңғай бозбалашылық болса, қайғырам ба? Қай жігіттің жолына
тосқауыл болам? Мені мазасыздандыратын басқа нəрсе.
– Не? Малтабар ма? Оның несінен ығысасың, енді? Күткен төрелерің
келмейтін болды. Сондықтан одан алам ба деген ақшаның керегі де болмай
қалды...
– Неге керек болмасын, бəйбіше!.. Ақшаның керексіз болатын, көптік
қылатын кезі жоқ қой. «Қыз» деп қызықты ғой Малтабар ол қалыңдыққа.
Егер болмай шықса...
– Алжудан саумысың, Шыңғыс, өзің көр-жерді кеңес қып, аузыңды
ауыртып? – деді Зейнеп ар жағын айтқызбай, – ондай ой мазаңды алса,
қолыңнан жеңгелет!..
Намысына тиген Шыңғыс əйеліне адырая бір қарады да, аузына келіп
қалған «не оттап отырсың?!» дегенді айта алмады. Жас кезінде бірер қабат
үні де, қолы да тиген Шыңғысты Зейнеп бертінде билеп ап, егесте қолын
түгіл, тілін де тигізе алмайтын; қол қата алмағанмен, жүре келе өткірленген
тілін Зейнеп Шыңғыстың жанына батыра түйреп алатын, Шыңғыс оған ыңқ
дей алмайтын. Сол салтымен, бұл жолы да əйелінің бетіне қаймыға қараған
Шыңғыс кейінгі кездегі ең ауыр сөзі, – «мұндарды» ғана қолданып:
– Айтпайтын сөзді айттың ғой, мұндар-ау! – деді əйеліне, – біраздан
кейін, Малтабары құрысын, мен үшін. Қай бір теңдесіп ілік болған адамым
ол менің? Ақшасы да құрысын, айта берсең! Əзірге оның ақшасынан оң
қолым, оймақтай аузым таза. Тал шайнап, қыл жұтпаған адаммен айрылып
кетуім де оп-оңай. Түптегенде, менің уайымым онда емес, басқада...
– Неде?
– Тіліңді ұзағырақ ұстап жүрсің ғой, бəйбіше, сен маған,– деді Шыңғыс
демін соза алып,– о да бір уақыт шығар!..
– Құлындағы – сақауыңды, құнандағы – тісеуіңді қопармай айтарыңа
келсейші! – деді Зейнеп қабағын шығып.
– Келсем, маған Малтабардан бұрын балаң қиын бола ма деп қорқам.
– Қай балам?
– Қанашты айтам да!
– Оның не қиыны бар?
– Сол қызды соның өзі алам десе қайтеміз?
– Астапыралда! – деді шошып кеткен үнмен, жағасын екі қолымен
қапсыра ұстай алған Зейнеп.
– Неге шошыдың, бəйбіше?
– Айтпайтынды айтқаның, не қылғаның?
– Қандай айтпайтынды? – деді Шыңғыс, əйелін ширата түсіру ниетімен.
– Неменеге білмегенсіп қалдың? «Қанашжан күңін алады» дегенге аузың
қалай барады?!..
– Ылайымда өтірік болсын, бəйбіше! Егер рас болса ше?
– Мүмкін емес! – деді Зейнеп, басын шайқап, – оқу аздырып жібермесе,
Қанашжан өйтуге тиісті емес.
– Əмин, айтқаның келсін! – деп Шыңғыс алақандарын жайды да,
сақалын сипады. Бəйбішесінің аужайын байқаған, іштей риза болған оның
ойы бұл сөзді əрі қарай қоздырмау еді.
– Кімнен естідің бұндай хабарды? – деп сұрады Зейнеп.
– Ел аузына қақпақ боламысың? – деді Шыңғыс, тура жауап бергісі
келмей, егер берсе, айтқан адамға Зейнеп өшігіп кетер деп қорқып. Оның
салтында, өшіккенінің тыйтығына жетпей тынбау бар.
– Кім де болса айт! – деп дікеңдеген əйеліне:
– Мүмкін өтірік болар, түп қазығы дұшпан біреуде болар, жата-жастана,
оны да анықтармыз, əзірге жөнелтіп кетпей, сабыр ете тұр, бəйбіше! – деді.
– Білмей қоймаймыз, – деді Зейнеп нық дауыспен, – жалған сөзді
шығарған кім де болса, түбіне жетеміз!
– Əрине. Тек жалған болсын.
Олар содан кейін Шоқанның тез келуін асыға күтті. Ол да кешікпеді.
Айжанмен Қылшақты көпірінің үстінде жыртылғандай болып айрылған ол
суыт жүріспен Имантауға барса, Шоқанға еруге жоғарыдан бұйрық алған
ондағы əскери бөлімше даяр отыр екен. Екінші бөлімнің командирі – Ақ
жайық сағасын мекендеген Ноғайбақ Беклемишев ясаул екен. Шоқанды
жақсы қабылдаған оның ұсынысы – бұл арадан шеру тартпай, 25 қылышты
бір взвод қана ертіп, қалғанын Атбасарда тұратын жүздікті пайдалану.
Шоқан ол ұсынысты мақұлдады да, еретін взводы Ақанға бірер күн
кешігіп келер деп, Тоқбет екеуі, Ақандағы орда ауылға жүріп кетті.
«Таныған жерге бой сыйлы, танымаған жерге тон сыйлы» деген мақалды
есіне алған Шоқан, алтын түймелері де, погондары да жарқылдақ мундирін
киіп, қару-құралдарын асып алды.
Ол Гасфортқа еріп келе қалғанда, Шыңғыстың қарсы аларлық жоспары
басқаша еді: Бурабай тауынан бастап, арасы жүз шақырымнан астам
Ақанға жеткенге дейін, əрбір тосқауылдайтын тұсқа сəнді ат мінген сері
жігіттер, сұлу қыз, келіншектердің, құсбегілердің, ақындардың, əншілердің
топтарын қойып тосқауылдың біреуінен екіншісіне дейін пəуескелерді
жанамайлаған шабыспен, əнмен, жолшыбайғы көлдер мен бұлақтарда
алғыр құстарға аққу, қаз, үйрек сияқты құстарды ілдіру, қысқасы, сауықсайранмен қарсы алып, шығарып салумен жүргізіп отыру еді..
Осылайша əзірленіп қалған тосқауылдағылар, Гасфорт келмеу хабары
естілгеннен кейін, бет-бетіне тараған. «Шоқанның өзі ғана келеді»
дегеннен кейін, «жалғыз кеп түсе қалмасын» деп, «жүрер жолы Гасфорт
белгілеген із болар» деп, Шыңғыс Шоқанды, шамасы, Ақанға отыз-қырық
шақырым боларлық Зеренді тауынан қарсы алуға əзірленген де келе жатқан
хабарын жеткізетін шапқыншыларды Бурабайдан бастап қойған. Хабар
жете салысымен, қасына кіші сұлтандар мен билерден, ақындар мен
құсбегілерден нөкерлер ертіп, Зерендіде өзі қарсы алмақ та, жолшыбай,
Гасфортқа əзірлеген сауықтарының шағын түрін Шоқанға да көрсетпек
болған...
Енді баласының Сырымбеттетіп келе жатқан жайын естіген Шыңғыс,
оны тек, аруақты ордасында жатып, күтіп алатын болды. Онда да, ордаға
тура келтірмей, «тиыш жерде тынықсын» деген сылтаумен, Шоқанға
əзірлеткен ақ отауды айналасына ат шауып жете алмайтын Ақан келінің
ордадан жырақтағы бір бүйіріне тіктірді. «Сағынған балаңның қасында
бол» деген сылтаумен, «сəлемдесем дегендер де сонда болар» деген
сылтаумен, Зейнепке арнап бір ақ киіз үй тұрғызды. Өзі істің беталысына
бақпақ: оңы болса ғана Шоқанды ордасына кіргізбек, онда да, сəлем бере
келсе ғана; егер келмесе, немесе теріс ыңғайы болса, көрмей қаларлық та
ойы бар.
Шоқанның келуін хабарлайтын шапқыншы Ақан тауына жүйрік атты
бусандырып жететін жерге қойылған еді. Сол тұста бекет байланатын.
Шыңғыстың, тапсырмасы, – ар жағынан ылаулатып келген Шоқанды көре
сала, шауып отырып ордаға алдын ала жету; хабар жеткеннен кейін, ағасы
Аппасқа бастатып, қозы көш жерден қарсы алуға он шақты адам шығармақ,
өзі ордада тоспақ, Аппас «алдымен шешеңе сəлемдес» деген сылтаумен
Шоқанды өзіне арнап тігілген отауға апармақ. Сол маңда Шоқанмен
амандасуға жиналғандарды түсіретін, бес-алты ақ үйден құралған ауыл бар.
Оған кім көрінген жортып келе бермейді, шамасы, ауылдан екі-үш
шақырымдай жерге орнатылған, тармақтары көп ашалар бар, қасында
қараша үй; келушілер əуелі соған тоқырайды да, Шоқанға келу үшін
күзетке қойылған адамнан ұлықсат сұрайды, белгілікті адам болса, оның
өзі-ақ жібере береді де, белгіліксіз біреу болса, ақ ауылдағы Аппасқа
хабарлап, ол ұлықсат етсе ғана келіп, етпесе кері қайтады. Ұлықсат
алғандар аттарын қараша үй маңында қалдырып, өздері-ақ ауылға қоянның
жымыңдай жалғыз аяқ жолмен жаяу келеді.
Шоқанға тігілген отауды Байсарының Шөпегі əлде не байдың үйі жаңа
түскен баласынан алып келген. Іші-сырты өте көркем əшекейленген,
жасауы мол отаудың жалғыз жетпейтіні – темір төсек. Ақылшылардың
айтуынша, қалада, орыс арасында өскен Шоқанның, қазақы ағаш-төсекті
менсінбеуі мүмкін; оған «болскей»6 аталатын, тұлабойында жарқырауығы
көп асты секіртпелі темір төсек керек. Ондай төсек қазақ ауылдарынан
табылмаған соң, Шөпек əдейілеп Көкшетау қаласына барып, татардың бір
байынан қолқалап əкелді. Оның төңірегіне «масақана» аталатын түсі
құлпырған көгілдір торғын шымылдық құрылды.
Тəртібі осылай жасалған ауылға, Шоқан жəне оны қарсы алған топ, түс
ауа жетті. Сонда:
– Қанашың келіп қалды, Əя-апа! – деп, Аба есіктен кіре бергенде, «не
дейді?!» деп жер таяна түрегелуге ұмтылған Зейнеп, етбетінен құлады. Ол
ауыр денесін билегенше, босағаға соқтыққан қылышы жалтылдап, Шоқан
да кіре берді.
– Апа! – деп кірді, шешесі осында екенін естіген ол, құшағын жая, бар
даусымен!
Зейнеп тұрып үлгермей, қасына келіп тізесінен отыра қалған Шоқан оны
құшақтап үлгерді...
Қатты қимылдан ба, өлшеусіз қуаныштан ба, Зейнептің тепеңдей соққан
жүрегі алқымына тығылып, желпілдеген өкпесі демін əрең алғызды. Оның
қақала-шашала шыққан үнінен: «Қанаш!.. Қанашжаным!.. Жүрегім!..
Қолқам!.. Шыбын жаным!»–деген сөздер ғана естілді.
Дене күші азайғанмен, Зейнептің қолдары қарулы еді. Сол қарумен
қаусырған Шоқанның денесін қатты қысқанда, нəзік бойындағы əлсіз
сүйектері күтірлеп сынып жатқан тəрізденді. Оның үстіне көзінен бұлақтай
саулаған жастары, Шоқанның аймалаған бетіне нөсердей төгіліп, қысаңқы
демін тарылтып барады. Сондай ыңғайсыздығы бола тұра, көп жылдан бері
көрмеген шешесінің құшағынан шығуға Шоқан тырмысқан жоқ. Шеше
қысқан сайын ол жабыса түсті. Ол:
– Соншама неге егілдің, апа?!.. Қойсайшы, апа!..– дей берді.
Ана мен бала сол қалыптарында ұзақ тұрар ма еді, қайтер еді, егер
құлақтарына Аппастың:
– Ке-ле-е-ен, жетер енді! Жолдан қалжырап келген баланы шаршатпа! –
деген үні естілмесе.
Аппас Уəліден туған он төрт ұлдың үлкені. Жұрт оны «момын, бір сөзді,
тоқтаулы кісі» деп сыйлайды, Уəлі нəсілдері де «Үлкен аға» деп қадыр
тұтады, өзгеге өктем – Зейнеп те келіншек күнінен именіп жүреді...
Сондай адамның даусы құлағына шалынған соң, Зейнеп Шоқаннан
құшағын жазды да, арқасын жауып жүретін торғын шаршысының етегімен
бетін сүртіп, демі денесін селкілдете ықылық атты. Көпке дейін ықылығы
басылмаған Зейнепке құттықтау сөздер айтқан Аппас:
– Ал, келін, өзгеміз кетейік, көп жылдар бойы көрмеген шеше мен бала,
бір-біріңді сағынған шығарсыңдар оңаша қалып мауықтарыңды басыңдар!
– деді.
Аппас жəне қасындағы бірер адам шығып, Зейнеп пен Шоқан
оңашаланды.
Үлкен ағасының «басыңдар»деп кеткен мауқы, Зейнепке белгілі, ол
Шоқанды қайткенде де Айжан мəселесінде ырқына көндіру. Өйтуге күші
жетер-жетпесіне сенімі жоқ Зейнеп «шамам келгенше айналдырып
көрейін» деп, ордада бас қосқан Уəлі тұқымдарына уəде берген.
Енді баласымен оңаша қалғанда не істеу керек? Сағынған баласымен
көріспей жатып, кеңірдектен ала кету керек пе, болмаса, тапсырмаға
аналық мауқын басып ап кірісу керек пе?
Сол оймен қинала қалған Зейнепті бұл тұйықтан Шиқан шығарды.
Анасының ойын сезгендей, өзінің де сөзді неден бастарын білмегендей,
«балта көтерілгенше ағаш жал табадының» керімен, ол:
– Апа, мен аздап дем алсам қайтеді?– деді.
– Ал, құлыным! – Зейнеп, көне кетті. – Анау салып қойған төсегіңе жат!
«Сөйтейін» деп төсекке беттеген Шоқан, шешесі кетіп қалар деп
ойлаған еді. Өйтпеді Зейнеп. Шешесінің кетпеу қалпын байқаған Шоқан:
– Апа, өзің де тынықпаймысың? – деді.
– Мені қай құдай алар дейсің, Қанашжан. Жайланып жата бер!
Қисайғым келсе, осы арадан да орын табылар, – деді Зейнеп.
Шымылдықтың алдын түсіріп, сыртқы киімдерін шешінген, жолға арнап
тіктірген пижамасын киген Шоқан, сыбдырға қараса, оң жағында бүктелген
шыт көрпемен, көлемді жастықты көтеріп шымылдық ішіне шешесі кіріп
келеді екен. Ол:
– Қанашжан! Көзіңнің шырымын ал, мен төсегіңнің алдына қисаям, –
деп еді:
– Мен онда, қасыңа қисаям, – деді Шоқан.
– Неге, құлыным-ау?! Жамбасыңа жер батар.
– Құшағыңды сағындым, апа!..
– Ендеше, келе ғой, күнім!
Шоқан төсектен домалай түсті.
Көрпе үлкен де, қалың да еді. Жастық та көлемді болатын. Соларды
темір төсек алдындағы түкті кілем үстіне төсегінде, шеше мен баланың
құшақтасып қисаюына мол жетті.
– Зейнеп сол жақ білегін Шоқанның мойны астына төсей жатты. Шоқан
сонда шамаласа, көрмеген көп жылдардың ішінде, шешесінің бұрын сыла
ғана семіз денесі, қазір тіпті жуандап, құшақ қаусыра алмастай болып
кеткен екен. Тек, қызыл шырайлы беті ғана жалпаймай, бұрынғы сопақтау,
көркем келбетін сақтап қапты. Зейнептің сынауынша, – бала шағында
«шарға бола ма» деп жоритын денесі, қазір сұңғақтана өсіп, ортадан
жоғарырақ бойлы жігіт бопты; бет бейнесі де бірталай өзгеріп, көз аумағы
кеңи мұрын үсті көтеріле, қастары қалыңдай, өңі қоңырлана түскен сияқты,
жоғарғы ерніне қырбық қара мұрт түбіттене бастаған...
Шешесісінің құшағына бөленген Шоқанның есіне, Айжанның «араб