Аққан жұлдыз - 30

Омбыдағы жұмыстарын бітіріп, аға сұлтандық дипломын алған Шыңғыс
Шоқанды іздеместен Көкшетауға қайтып кетті.
Шоқан екінші кластың оқуын сабақтас балалармен бір, яғни орыс тілін
олармен бірдей. білумен бастады. «Олар» дегеніміз, кілең орыс балалары.
Кадет корпусы түгіл, оның бастамасы – соғыстық училищенің отыз үш
жылдық өмірінде бұл оқу орнында Шоқанға дейін бір де қазақ баласы оқып
көрген емес-ті. 1826-32 жылдары оқыған Дмитрий, Алексей, Матвей
Əлғазиндар, Иван, Андрей Байғұловтар жəне Николай Асанов - тек қазақша
фамилиялары ғана сақталған, ата-бабалары шоқынып, казак-орыс болып
кеткендер еді. Училищенің азиялық бөлімінде де Шыңғыстан басқа қазақ
баласы оқымаған.
Кадеттердің де, оқытушылардың да, əкімшіліктің де көңілдерін бірінші
класта-ақ бөлген Шоқан, екінші класта көзге ерекше түсті. Бұл класта
бірінші кластар жалғанумен қатар, алгебра, геометрия, гректің,
македонияның, римнің тарихтары дүние жүзінің физикалық, азияның саяси
географиясы жəне француз тілі қосылды. Бұл сабақтардың бəрін озық
балалардың қатарында алып жүрген Шоқан өткен жылдың сабағында орыс
тілін мүлтіксіз, неміс тілін жазбаша да, ауызша да ұғынысарлық дəрежеде
игерген ол, екінші класта француз тілін сөздіксіз оқи алатын халге жетті.
Өзге сабақтарды да жақсы үлгеретін Шоқан, өткен жылы да, биыл да
тарихтық сабақтарға ерекше зиректігін аңғартты. Ол кластас жəне
жатақханалас балалардың ішінде беделді болып алды да, біраздан кейін
билеп-төстеп кетті.
Кадет корпусының оқу жұмысын Иван Николаевич Ждан-Пушкин
атқаратынын жоғарыда аңғартқанбыз. Əскерлік те, жалпылық та білімі
жоғарғы дəрежелі бұл адам корпустың оқу тəртібіне аса қатал еді. Ол
кадеттерден оқу кезінде де, бос кезде де уставтық тəртіпті бұлжытпай
орындауын талап ететін. Сабақ уақытында тəртіпке жатпайтын қылық
көрсеткен кадетті, ол бұрышқа тұрғызып қоюдан, жұмалық демалысқа
шығармаудан, асқынып бара жатса, каникулға босатпаудан бастап, оқудан
мақрұм етуге дейін баратын. Сондықтан өзге оқытушылардың, алдында
кейде аздап еркінситін кадеттер Ждан-Пушкиннің алдында өздерін қапыда
қасқырға қарсы келіп қалған қояндай ұстап, селтие қалатын.
Балаларға басшылық ететін Шоқан, жаңағыдай қатал мінездері үшін
Ждан-Пушкиннің атын – «Немвруд» қойып алды. Онысы – ескі Вавилония
империясының тұсында патшалық құрған, ете қатал болған, мұсылман
елдері «Намруд» деп атап, (құранда солай) қаталдығы үшін «Шиддат
(қаһарлы, қатал деген сөз) лақабын қосқан, сөйтіп, ислам тарихында
«Намруд шиддат» аты қалған адам. Бір күні «Немвруд» лақабын ести
қалған Ждан-Пушкин, «ол кім?» деп сұрастырғанда, ешкім де білмей,
ақыры, тарих оқытушысы – Гонсевский ғана айырған. Ол лақапты
таратушы кім екенін таба алмаған.
Ждан-Пушкин корпуста математика сабағын да береді екен. Бұл сабаққа
шорқақ Шоқанға, оның бір мезетте қатты ұрысқаны бар. Шоқан оған содан
өшіккен. Тағы бір сəтте Шоқан оқитын класқа бір топ бала жиналып,
əлденені ермек қып отырса, Ждан-Пушкин кіреді. Ол «мезгілсіз неге
жиналдыңдар» дегендей, кадеттерді қорқыта қарап аз тұрады да, үн-түнсіз
шығып кетеді. Сонда Шоқан есікке жүгіріп барып, ішкі жақтан тірей қояды
да, қатты ысқырып қалады. Бұл дыбысты естіген Ждан-Пушкин кім екенін
білгелі класқа қайта кірейін десе, іштен ашпай тұр!..
Ыза болған Ждан-Пушкин есікті төмпештей ұрып, əрең дегенде еріксіз
аштырады. Сонда «кім» деген сұрауға ешкім жауап бермей отырып алады.
«Бəрібір айтқызам» деген ашумен шығып кеткен Ждан-Пушкин қанша
тексергенмен артынан да анықтай алмайды. «Соның жазасы» деп ЖданПушкин əлгі балаларға бір ай демалыс бермейді. Сонда да біле алмайды.
Ақырында амалсыздан «кешіреді».
Ішкі тəртіптің начальнигі Старков екенін, оның парақор екенін білеміз.
Кадеттер бір кезде соның атын Талейран қойып алды. Бұны да Шоқан
шығарған еді. Оның да кім екенін Старков Гонсевскийден білді, бірақ
кімнен шыққанын ол да таба алмады.
Григорий Потанинмен достық қарым-қатынастарын ұзарта жəне
нығайта түскен, бірақ, қашан жолықса да, тек орыс тілінде ғана сөйлесетін
Шоқан жатақханада өзімен қатар төсекте жататын, оқу кезінде бір партада
отыратын Федор Николаевич Усов деген баламен дос болып алды. Бұдан
екі жас кіші Усовтың бойы недəуір биік. Сол сорайған бойына, денесінің
сидамдығына, қылқиған мойнына, қоңқайған мұрнына қарап ажуалаған
кадеттер оған «Павлин» деген лақап тағатын, онысы – Россияда сирек
кездесетін, күнгей Америкада болатын, бойы тырна тəрізді сидам құс.
Қазақтар оны «Қоқи қаз» дейді. Ертістің Кереку мен Семей арасындағы
жағасында отыратын Капитан станицасынан келген ол, қазақтың тіліне
Григорийден əлдеқайда жетік жəне ішіне «қ», «г», «н,» əріптерін қоса,
қазақ сөздерін ешбір акцентсіз айтады. Оған да Шоқанның қойған шарты.
«Менімен бір ауыз да қазақша сөйлеспейсің».
Оқуға зиректік жағынан Шоқан мен Усов қатар оқитындардың ішінде ең
озығы. Бақастасып оқитын олардан Усовтың, озық жері – ағылшын тілі
ғана. Бұл тіл кадет корпусының төртінші класына ғана кіруге тиісті. Оған
дейін Усовтың біліп алуы əкесі Николай Гордеевич Россияның Лондондағы
соғыстық көп жыл қызмет атқарған екен де, бірге жүрген шешесі ағылшын
тілін жақсы үйреніп қайтқан екен. Федор əке-шешесі Россияға оралғаннан
кейін туған. Шешесі оған ағылшын тілін есі кіре үйрете бастап, кадет
корпусына бастауыш біліммен он жасында түскен шағында, ағылшынша
таза сөйлейтін болды. Кадет корпусында ол ағылшын тілінің сабағын
жоғарғы кластарда өте бастады. Шоқан француз тілінен Усовтан озық
болды, ал, неміс тілінен екеуі «ит - жығыс» түседі.
Зирек Усов ескі римнің, тарихынан хабардар бола бастаған шақта,
қалжыңды түрде Шоқанды – (ақ сүйек) патрицей, өзін – плебей (қара
сүйек) деп атады. Шоқан оған масаттанбаса, ренжіген жоқ.
Усовтың бір қылығы Омбыдағы чиновниктер мен əскери бастықтардың
көбімен үйір, олардың қызмет орындары былай тұрсын, үйлеріне де барып
жүреді. Корпуста өзімен қатар Шоқан Уəлиханов есімді зирек бала
оқитынын, таныстарына бірінші болып мəлімдеген сол.
Усов 1849 жылдың көктемі кезінде, бір бөлмеде жататын балаларға
жаңалық хабар əкелді.
– Қызық болып жатқан көрінеді, Европада, – деді ол.
– Не қызық?
– Европаның бірнеше мемлекеті патшаларын құлатып жатқан көрінеді.
– Қойшы - ау?!
– Рас.
– Қандай мемлекеттер?
– Франция, Австрия, Германия, Италия.
Бұндай мемлекеттер барын кадеттер географиядан біледі.
– «Патшалардың орнына кім тұрады» дейді?
– Мына, мен сияқты плебейлер! – деп Усов кеудесін қақты.
Қалжыңдағыш балалар:
– Ал, мына Чокан Чингисович сияқты патрицейлер ше? – деген сұраққа:
– Біздің Россиядан басқа Европада ондайлар карталарын ұтқызып
болды, – деді Усов.
Өзін «патрицеймін» (ақ сүйекпін) деп түсінетін Шоқан бұл сөзге
намыстанғандай болып:
– Россия патшалары аман болса жетеді, басқалары к черту! – деді
Шоқан.
Шоқан мен Усовтың арасында тұтанған осы бір егес, содан кейін
жалғаса, өрши берді. Бұлайша үдей беруіне, корпус оқуының үшінші
класынан басталған – орта тарих сабағы себеп болды. Оқытушы – Вильна
университетін бітіріп келген жас жəне жігерлі Гансевский.
Ол кездегі орта тарих өркендеу (возрождение) кезеңінен, яғни он
төртінші ғасырдан басталатын еді де, француздың он сегізінші ғасырдың
екінші жартысындағы ұлы революциясымен аяқталатын еді. Іштей өзін
якобинцтер қатарына қосатын Гансевский, бес ғасырға созылған өркендеу
дəуірінен, демократтық жақтарын мадақтай, реакциялық жағын жамандай
баяндайтын. Осы бағытын тереңдете түскісі келген ол, Европаның бірнеше
мемлекетінде еткен жылы ғана жасалған 48-жылдың, революциясын да,
оқу программасында жоқтығына қарамай білгенінше баяндап, венгер
революциясының халық өкілі - Петефиді, италия революциясының халық
өкілі – Гаррибальдиді көтермелей сөйлейтін. Өркендеу дəуірінен Шоқанға
ерекше ұнайтын адам - Леонардо да Винчи. Шоқанның сол сияқты əрі жанжақты ғалым, əрі əдебиетші, əрі суретші болғысы келеді. Жəне ол «болам»
деп сенеді де.
Əкімдерден жəне қолбасшылардан Шоқанды ерекше қызықтыратын
адам, – бірінші Наполеон. Франциядағы аз ғана халық – Корсикадан
шыққан оның өміріне, ісіне байланысты əдебиетті қадала оқыған Шоқан:
«Шіркін, бағым сондай жана қалса!» деп қиял етеді.
Европаның орта тарихындағы мəселелер жайында сөйлескен Шоқан мен
Усов үнемі екі жақты пікір ұстайды. Шоқан – монархияны, Усов –
демократияны жақтап, бірімен бірі келісе алмайды.
Бұл тартыс бара-бара тереңдеп кетті. Оған себеп, төртінші класта Россия
тарихының оқылуы еді. Ол сабақты Ждан-Пушкин жүргізді Монархиялық
ұғымдағы ол, арғы тегі Киевтің князі – Рюриктен басталатын орыс
ақсүйектерінің шежіресін баяндай келіп, бер жағында Романовтардан
патша болғандарды мақтайды да отырады.
Оңашаланған шақта, осы жайда Шоқаң мен Усов тағы да керкілдесіп
қалады. Əсіресе Романовтар жайында, Усов бұл фамилияны сықақтай
сөйлеп:
– Сен олардың арғы атасы - Андрей Иванович Кобыла екенін білесің бе?
- дейді.
Карамзин тарихынан бұндай фамилияны көр, қазақтың «бие» атайтын
жылқысын, «кобыла» деуін білетін Шоқан:
Ондай фамилия неден шыққан? – деп сұрайды.
– Иван Литвадан он үшінші ғасырда келген пруссак, ол кездегі
фамилиясы Гланка-Комбила екен, Россияға келе православияға көшеді де,
мазақтаған орыстар «Комбиланы» – «Кобыла» деп кетеді. Иваннан туған
бес баланың біреуінің аты – Жеребец, тағы біреуінің аты – Кошка.
Романовтарды солайша қорлап сөйлеген Усов:
– Жақсы Романовтар, бұл тұқымнан бірінші патша – Михаил
Федоровичтің атасы - Роман Юрьевичтен басталды, – дейді де, ІЕкатеринадан таусылып, бер жағы немістер болып кетті, – дейді.
Ол Романовтардың тірегі тек казак-орыстар ғана деп ойлайды.
– Тевтон орденінен Россияның батыс шегін кім қорғады? Казак-орыстар!
Кавказды Россияға кім бағындырды? – Казак-орыстар! Қырымды ше –
Казак-орыстар!.. Астрахань, Қазан хандықтарын ше? – Казак-орыстар!
Сібірді ше? – Казак-орыстар! Қазақ даласының теріскей жағын ше? –
Казак-орыстар!.. Қазақ даласының оңтүстігі мен Орта Азияны Россияға
бағындыруда, казак-орыстар бірінші скрипканы ойнайды.
– Рас, – дейді, бұл тарихтардың бəрінен хабары бар Шоқан.
– Тірегі болғанымен, құлы болған жоқ, – деп мақтанады Усов, –
өкпелеген шағында казак-орыстар Романовтардың əкесін танытқан.
Усов он алтыншы ғасырда казак-орыстардың «Голытьба» аталған
жанжалқой тобынан бастап, «пугачевшылдық» аталған көтеріліске дейін
казак-орыстардың Романовтарға қарсы көтерілістерін санап береді. Бұлар
да Шоқанға мəлім материалдар. Əсіресе – Пугачев көтерілісі. Оған
казактар қақжарлы болып, Əбілхайыр ханның тұқымы патшашылдықты,
қарапайым халықтың біразы Пугачевты жақтағанын, Шоқан ел ішінен
ауызша да естіген, қалаға келген соң кейбір тарихи мəліметтерден де
көрген.
Орыстың тілі мен əдебиетінен сабақ беретін Костылецкий кадеттерге
Загоскин, Лажечников, Куколькин, Брамбеус сияқты сол кездегі орыс
əдебиетінің «кейінгі планында» деп саналатындарды көтере таныстырып,
Пушкиннің, Гогольдің, Лермонтовтың, əсіресе Белинскийдің «күнəсіз»
шығармаларын ғана атайтын, əкімдердің я заманның кемшіліктерін
сынайтын шығармалары туралы үндемейтін.
Бірақ, кадеттер сол тұста «құпия» саналатын шығармалардың көбін не
кітап, не журнал, немесе қолжазба түрінде тауып ап, жатақханаларда,
оңаша орындарда, кейде жеке, кейде топталған түрде оқитын. Мысалы:
Радищевтің «Петербургтан Москваға саяхатын», Пушкиннің, айдаудағы
Чадаевқа жазған өлең хатын, «Деревнясын», Лермонтовтың, Пушкиннің,
өлімі туралы өлеңін, Белинскийдің Гогольге жазған хатын, «Ревизорын»,
Некрасовтың заманды сынайтын өлеңдерімен, «Желбаздың жүрістері»
аталатын романын, тағы тағыларды... Кейде кадеттер «əдебиет кеші»
сияқты жиналыстар жасап, «құпия» шығармаларды оқитын. Кейбір тыңшы
кадеттер, бұндай жиналыстарда не болғанын корпустың басқарушыларына
хабарлайтын, олар тыймақ болғанмен, айласын тапқан кадеттер,
жиналыстарын жалғастыра беретін. Шоқан бұндай жиналыстардың қалың
ортасында. Ол бір сəтте Лермонтовтық Пушкиннің өліміне арнаған өлеңін
оқимын деп, Ждан-Пушкиннен естіген.
Орыс əдебиетімен сондай таныстығы бар Шоқан, 1850 жылдың
аласапыран болып жатқан көктемінде, іштей үлкен бір күйзелушілікке
ұшырап қалды. 1849 жылдың басында Петербургта «петрашевшілдер
үйірмесі» деген топ құралып, Россияның монархиялық құрылысына
демократиялық түзеулер кіргізбек болғанын, жандарм басқармасы үйірмені
бақылап жүріп, сол жылдың апрелінде, басқарушыларын тұтқынға алуын,
олардың ішінде көпке жазуымен таныла бастаған жас прозаик Федор
Михайлович Достоевскиймен, ақындардан – Александр Плещеев жəне
Сергей Дуров барын, ұсталған отыз үш кісіден он алтысы дарға асылуға
бұйырылуын, олардың тізімінде Достоевскийдің болуын, ақырында, асылу
жазасы каторгіге жіберумен ауысқанын, кадеттер де, Шоқан да кезінде
естіген. Содан кейінгі тағдырлары немен тынарын кадеттер білмей жүрген
шақта, 1850 жылдың көктемі басталып, қар ери бастаған кезде, корпустың
мыңға жақын кісі сиятын залында жиналыс болды. Оны ашқан – генералмайор Павловский, айдалып келе жатқан петрашевшілдердің бүгін Омбы
көшесіне кіруін, осы қаладағы острочке қамалуын қысқаша айтты да:
– Корпус үйінің алдынан өтерде, – деді сөзінің аяғында, – кадеттер
қақжарлы болып тұрады, қолдарына жас шыбықтар беріледі, сонымен
алдынан ете берген қылмыстыларды бастан тартып қалып тұрады.
Қақжарлылардың қатарында Шоқан да тұрды. Қасында – Усов. Ол
Шоқанға:
– Сен ұрасың ба, жоқ па? – деді сыбырлап.
– Өзің ше?
– Мен ешқайсысын да ұрмаймын.
– Ендеше, мен де.
Алдарынан өте бастаған айдалушылардың ұрарлық та жері жоқ екен,
бəрі де жүдеу, бəрі де шаршаған, аяқтарын сүйретіп əрең басады, киімдері
далба-дұлба, əсіресе аяқ киімдері, көбінде тозған пима, сонымен
шылқылдаған қарлы суды басып келеді, шаштары жалбырап өскен, аузында
сақал-мұрты барлардың да түгі ұйпаланып бетімен кеткен!...
Қысқасы өте аянышты халде. Сонда да бұйрыққа бағынғыш кадеттер
бастарына шыбықпен шықпыртып қалады... Не деген мейірімсіздік!..
Ешкімді де сабамай қатар тұрған Шоқан мен Усовты бақылаушы
полиция уряднигі көріп қалды да:
– Неге тек тұрсыңдар? Əлде аяйсыңдар ма? Бұл қылықтарың дəрежесі
зор генерал-майорға жетеді! – деп ақырып қалды. Мана Павловский:
– Бұйрықты орындамаған кадет жазаға тартылады. Мүмкін корпустан
шығарылуы, – деп сақтандырған. «Сөйтер» деп қауіптенген Шоқан Усовқа:
– Біз де шыбықты сілтеген болайық, бірақ батырмайық, əйтпесе жазаға
ілігерміз, – деді.
– Мақұл, - деді Усов.
Олар солайша сипай соғып тұрғанда, жақындай берген қырбық мұрт
біреуін:
– Достоевский! – деп қалды Усов.
– Қай?
– Федор Михайлович!
– Кəдімгі «Кедей адамдардың» авторы ма?
– Сол!
Жас жігіт болғанымен, ол да қатты қалжырап келеді екен, зорға
сүйреткен аяғы, ара-тұра бүгіліп қала жаздайды.
Алдарынан етуге айналған оны, Шоқан мен Усов сипай да соқпай,
таянып келгенде:
– Достоевский! – деп қалды, ақырын дауыспен.
Дəрменсіз кезін алайта қарап басын бұрған Достоевскийге:
– Федор Михайлович! – деп қалды Шоқан.
Кіші офицер формасындағы азиялық бұл жеткіншектің кім екенін
білмеген Достоевский жылы қабақпен қарауына риза болғандай, басын
ақырын ғана изеп өтті. Оның көкірегіне Шоқан жайлы жылылықтың
бірінші ұшқыны түсті...
Шоқан Достоевскийдің «Кедей адамдар»
Петербургта шығатын Отечественные записки»
аталатын
романың
Журналынан оқып, көркемдігіне қатты сүйсінген еді. Одан кейін сол
журналда, осы роман туралы Белинский жазған мақаланы да оқыған.
Мақала Шоқанның Достоевскийге деген жылы сезімін күшейте түскен.
Міне, енді, сол Достоевскийдің мынадай сорлы халде жүргенін көріп
қалды! Не деген аянышты хал! Бұл халден қашан құтылады, бейшара!..
Өзінің не көмегі тие алады оған ?!
Содан кейін басынан кетпеген осы ой, Шоқанның жүрегін шымшыды да
жүрді...
Сабақты жақсы алып кеткен, ой-санасы жылдам өскен Шоқан, төртінші
класқа түсе үлкен бір қоршылыққа ұшырады. Соғыс министрлігінің бекітіп
берген программасы бойынша, орысша «инородец», қазақша «бұратана»
аталатын елдерден оқитын кадеттердің ешбіріне, соғысқа қатынасы бар
сабақтар мен ойындарға қатынасуға ұлықсат жоқ.
«Бұратана» дегенде, Шоқан оқыған кездегі кадет корпусында
Россиядағы отар елдерден басқа бір де кадет жоқ. Сонысына жəне ақсүйек
тұқымынан шыққанына қарамай, соғыстық сабақ пен ойынының бір де
біріне Шоқан қатынаса алмады.
Үшінші класта «фехтование» аталатын ойында қанжар, қылыш, оқсыз
мылтық сияқты «суық құралдармен» сайысып, соғыстың қолма-қол
тəсілдеріне жаттығады, географиялық сабақтың тарауы сияқты болып
топография, яғни соғыста жердің ой-қырын қалай пайдалану сабағы етеді.
Шоқан бұлардан мақрұм болды. Намыстанған Шоқан, сабақты тастап
кетуге бір ыңғайланып, сырлас достарының ақылымен əрең тоқтады.
Намыстанудың əкесі төртінші кластан басталды. Онда соғыстың айлаəдісінің, артиллерияның, эскадрондағылар үшін ковалерияның сабақтары
жүретін. Бұл сабақтарды, сібірлік қазақ облыстарының басқарма
председатель Батыс Сібірдің соғыс губернаторы, полковник Карл
Казимирович Гутковский оқытатын. Шоқанға екінші кластан бастап көңіл
аударған ол, жолыққан жерде сөйлесіп, үйіне шақырып... дегендей, қадыр құрмет көрсете бастаған. Гутковскийдің əйелі Екатерина Яковлевна
Шоқанды туған баласындай күтетін. Шоқан Гутковскийдің, Омбы
гимназиясында оқитын қызы - Катеринамен достасып, жастарының,
арасында үш-төрт жылдық айырма болғанмен, өзара олар туған аға мен
туған қарындастай болған. Неміс пен француз тілдерін Катерина да
оқитын. Бұл сабақтарды олар бірге даярласатын. Екатерина Яковлевна мен
Карл Казимировичтің түпкі ниеттері - достасқан екі жасты мəңгілік жұбай
етуде де.
Жақындығы осындай Гутковскийге Шоқан соғыстық сабақтарға кіре
алмауына қатты наразылығын айтып, корпустан кетерлік көңілін білдіріп
еді:
– Ол пікірден қайт, – деді Карл Казимирович, саған класс қажет емес,
оқу қажет. Бұратаналарға класта соғыстық сабақтар туралы белгіленген
ережелерді мен бұза алмаймын, оны патшадан басқа ешкім де бұза
алмайды. Оны бұздыру үшін көгі дəлел, көп уақыт керек. Менің саған
айтар ақылым - оқу программасына кіретін соғыстық сабақтарға
байланысты кітап атаулыны қолыңа берейін, өз бетіңмен оқы, түсініксіз
жерлерін менен сұрап отыр.
Гутковский Шоқанды осы ақылға көндірді. Ол айтқанынан шығып, сол
кезде: – артиллерия сабағына қолданатын Маркевич пен Вессельдің,
фортификацияға қолданатын Теляков пен Госмардың, тактика туралы
генерал Шитовтың, ковалерия туралы Граббенің оқулық курстарын жəне
соғыс өнері туралы жазылған басқаша кітаптарды Шоқанға түгел тауып
берді.
Шоққанның ерекше қызығып оқығаны немістің соғыс ғылымында атағы
шыққан теоретигі - Карл Клаузевичтің еңбектері, əсіресе Наполеон
Бонопарттың əуелі Италияға, одан кейін шығыстық Европаға жасаған
жорықтары туралы жазған кітаптары. Бұларды Шоқан неміс тілінде оқыды.
Омбының кадет корпусы үшін бұл еңбектер жабық еді, оған бірінші себеп Гутковскийдің өзіндік жалғыз ғана данасы болмаса, өзге Омбыда бұл кітап
жоқ, екіншіден, орыстың соғыстық басқарушы орындары, Клауезвичтің,
1812 жылғы Отандық соғысқа, əсіресе сол соғыста орыс əскеріне бас
қолбасшы болған Кутузовқа берген бағасына қарсы, сондықтан орыстың
əскерлік ойынына, əсіресе оқу орындарына таныстырудан қатты тыяды.
Соны біле тұра, Шоқан Клаузевичты құныға оқып, соғыс жайынан көп
мəліметтер білді, қажетті деген тұстарын жазып алды.
Бұл кітаптарды түсінуде Шоқанға аса зор жəрдем көрсеткен Гутковский,
иллюминалық білімнің фотофикациясын яғни түрлі-түсті бояулық
картасын жасауды да ұғындырды. Қолжазбасы нашар Шоқан,
геометриялық жəне бояулық сабақтарға жүйрік еді, сондықтан
иллюминаларды ұғып алғаннан кейін, өзі де қатырып қағазға түсіретін
болды.
Шоқанның кадет корпусындағы оқуы төрт жыл өте, яғни 1852 жылдың
көктемінде бітті.
Шоқан кадет корпусын тамамдаған шақта, Омбының «Жарқын қоғам»
аталатын тобына түгел танылып болған еді, əсіресе үш үйге, бірі - жаңағы
айтқан полковник Гутковскийдің үйі, екіншісі - əрі генерал-губернатордың
кеңсесінде азиялық істерге консультант болып қызмет атқаратын, əрі
корпуста орыстың көне тарихынан сабақ беретін - Сергей Яковлевич
Капустиннің үйі. Əсіресе Капустиндікі, үшінші - Батыс Сібірдің генералгубернаторы, сібірлік қазақ округтерінің құрметті председателі Густав
Христианович Гасфорттың үйі.
Капустиннің үйі «Омбы қаласының салоны» саналады. Онда, ең
алдымен кітапхана бар, ондағы кітаптардың ішінде сирек ұшырасатын, кейі
ешқайдан табылмайтын кітаптар да аз емес. Жұрт оны «Қазаннан Омбыға
көшкенде кітаптарын бес ылауға əрең тиеп əкелді» деседі. Идеялық
жағынан, өзін утопиялық социализм идеясының адамы көретін Капустин,
өзгелермен осы жайда көп кеңеседі. Араларында он бес жастай алшақтығы
бар əйелі -Ефросия Фелимоновна қыздар гимназиясында француз тілінің
жəне əдебиетінің сабақтарын береді. Ол əйел көзқарасында - романтик.
Кітапты, əдебиетті сүйетіндер осы үйге əр кезде жиналып, пікір алысып
жүреді.
Шоқан осы үйдің өз баласы сияқты болып кетті. Сонда үнемі бас алмай
оқитыны кітап. Ол Ефросияны «Фросия апай» дейді. Сол апайдың дос-жар
адамдарына айтуынша «екі-үш жылдың ішінде Шоқан бұл үйдегі кітап
атаулыны түгел жұтып болды». Ол орыс тіліндегі кітаптарды ғана емес,
неміс, француз тіліндегі кітаптарды да оқиды, əсіресе саяхат кітаптарын
жəне оларды сыдыртып қана оқып шықпайды, жүрген жерлерінің
географиялық карталарын алдына жайып қойып, қадағалап оқиды, соны
көргендер - «осы да түбінде атақты саяхатшылардың бірі болмаған!»
деседі.
Шоқанның Густав Гасфорт үйімен үйірлігін айтпастан бұрын,
оқырмандарды Гасфорттың өзімен қысқаша таныстырып алайық, ол орыс
барондарының ішіндегі ең ірілерінің біріне жатады. Оның əкесі - Христиан
Фердинандович, Романовтармен қат-қабат құда болып кеткен немең герцогі
- Голынтейндермен қандас, сондықтан Россия патшасы бірінші, екінші,
үшінші Гасфорттарды қадыр тұтып, Христиан Гасфортқа Қырымдағы
əскери корпусты басқартқан. Ол бір жағынан Севастополь қаласының
шығып жақ жазығына əскерлік жылқыларды өсіретін завод ашып,
мыңдаған арғымақ өсірген. Завод орнаған сондағы төбе, əлі күнге дейін
«Гасфорт шоқысы» аталады.
Густав сол шоқыда туып, сонда ескен. Əкесі сияқты, ол да сауатын
соғыстық мектепте ашып, жоғарғы білімді Берлиннің Соғыстық
Академиясымен аяқтаған. Бірінші Александр Густавты əкесінің,
қарамағындағы армияға жіберіп, поручик чинінен жоғарылаған ол, кейін
генералдық чинге жеткен. 1812 жылдың компаниясына қатынасып,
Парижға дейін барғандықтан, Александр оны генерал - аншеф дəрежесіне
дейін көтерген. Əкесі өлерде жылқы заводын соған тапсырған. Қырымда
қызметте жүрген ол, Пушкинды жекпе-жекте (дуэль) атып өлтіретін
Дантеспен танысып дос боп кеткен. Сондықтан мақтанған шақтарында:
– Пушкинға «онымен атыспа, ол өте мерген кісі» деп ем, намысы қозған
адам тыңдамады, ауыр жарамен əл үстінде жатқанда, көңілін сұрай барып
ем, «білмейді екем ғой сізді, Дантеске дос па десем, маған да жаныңыз
ашиды екен ғой. Енді білдім. Бірақ, кешіктім» деп қолымды қысып
жылады, – дейді екен.
Густав Гасфорт даңқты, атақты жақсы керетін адам. Чин жағынан
көтерілу жолында келе жатқан ол, тұрмыс-салт жағынан да көзге түсуді
арман ететін. Сол армандарының бірі – атақты князьдар: Юсуповтың –
Москва маңындағы, Воронцовтың – Одессадағы, Шереметьевтің –
Кавказдағы атақты сарайлары сияқты Гасфорт сарайын салдыру еді.
Сөйтуге жағдайы толықпай жүрген, 1850 жылы Батыс Сібірдің генералгубернаторы болып тағайындалды. Сол қызметін атқару үшін Омбыға
келсе, губернаторлық кеңсе, əрі бөренеден қиылған, əрі сиықсыздау екен.
Оның осы қалаға, өзге губернаторлардың бəрінін, кеңсесінен де артық үй
салдырғысы келді. Оған лайықтаған орны, - кадет корпусының алдындағы
жазық, кең алаң. Ол болашақ орданың (дворец) жоспарын жасатты. Сонда
архитекторға берген тапсырмасы, осы алаңның жалпы нұсқасын,
Петербургтағы ордалық алаңға ұқсату, салынатын үйдің сиқы, қысқы
ордаға ұқсау, сонда кадет корпусының үйі Петербургтағы генералдық штаб
сияқтанады, Ертіске құятын Омбы өзенінің үстінде тұрған ағаш көпірді
алып, орнына темірден көпір салса, ол Нева өзенінің қысқы ордаға
тақалған көпіріне ұқсайды, сонда, Омбының бұл алаңының Петербургтағы
ордалық алаңға ұқсамаған несі қалды?!
Патша сарайының, ол кездегі
Гасфортпен Отан соғысы кезінен
Николайдың оң көзі. Гасфорттың
патшаға бекіттіріп берді. Осы план,
министрі граф – Блудов еді, өзі
өте дос еді. Оның үстіне бірінші
Омбыға жаңадан кеңсе салуын, ол
Шоқан кадет корпусын аяқтар жылы
бітіп, генерал-губернаторлық кеңсесі қызметін сонда көшкен.
Бұл жақтан көңілі орныққан Гасфорт, енді адъютанттарын дұрыстап
алуды ойлады. Үш адъютанты болуға тиісті, бірі – жалпы əкімшілік ісінде,
екіншісі – жергілікті қызметтерді басқару ісінде, үшіншісі – қазақ елдерін
басқару ісінде.
Соңғы қызметте, оның көзі - кадет корпусын бітіргелі жүрген Шоқанға
түсті. Омбының «жарқын қоғамына» көп араласатын Шоқан, Гасфортпен
басқа үйлерде, əсіресе Гасфорттың ағасының қызын алған, əрі жақын досы
болып кеткен Гутковскийдің, үйінде танысты да, оған, əсіресе – əйеліне
білімімен, қылығымен, мінезімен ұнағаннан кейін өз үйімен де араласып
алды. Гасфорт пен əйелінің де ойы – жиендері – Катерина Казмировна
Гутковскаяны түбінде осыған телу.
Гасфорттың Шоқанға қызығатын жəне бір себебі – хан тұқымынан
шыққан бұл əдемі жігіт, бірінші Петрдің адъютанты болған араб Ибраһим
Ганнибалға ұқсап, кеңсесін көріктендіріп жіберуі, шығыстық, қазақтық
мəселелерде оң көзі болуы мүмкін.
Шоқан кадет корпусын 1853 жылдың көктемінде бітіретін бірінші
топтың ішінде. Гасфорттың ойынша, бітіру мəжілісін аса салтанатты түрде
өткізу, ол үшін ордалық алаңға, Омбы бұрын көрмеген парад жасату.
Осы идея басына кірген Гасфорт, парадты қалай өткізу туралы тиісті
адамдармен кеңесіп көрсе, қаланын, тұрғындарын былай қойғанда,
Петербург пен Москва сияқты əскер орталықтарымен байланысы бар
аздаған чин болмаса, былайғы əскери чиндердің, əсіресе осы маңайдағы
казак-орыс станицаларында туып-өскен, Омбыдан жоғарғы қалаларға
барып көрмеген, саны бірталай урядниктердің, ясауылдардың,
сотниктердің, тіпті капитан, майор чиніндегілердің басым көпшілігі əскери
парад дегенді көрмек түгіл естіген де жоқ екен. Сондықтан Гасфорт
бағынышты чиндердің бəріне, ең алдымен соғыстық парадты күн бұрын
əзірлеуді бұйырып, оның қандай тəртіпте өтуінің программасын жасатты
да, əлденеше рет түзеттіру арқылы бекітті. Бекіген программа бойынша
соғыстық парадқа қаланын, мың шақты найзасы бар гарнизоны, кадет
корпусының жоғарғы кластары жəне шығысы Новониколаевка мен батысы
Ыстап арасындағы казак-орыс станицаларында күзеттік қызмет атқаратын
жасақтар қатынасады. Парадты Гутковский басқарып, Гасфорттың өзі
қабылдайды. Парад күні Омбыдағы əскерлік чиндер де, станицалардан
шақырылатындар да ең жақсы түрде киініп, бар наградаларын,
медальдарын кеуделеріне тағады.
Осы мақсатпен Омбыда,ы жəне станицалардағы əскерлік қосындардың
киім-кешегін тексертіп қараса, чині жоғарғы генералдармен, өз қаражатына
сəнденетін аздаған ауқатты офицерлер болмаса, былайғы соғыстық адамдар
киім жағынан өте жүдеу екен. Гарнизон солдаттарының жəне кіші
офицерлерінің көбінің киімі ескі-құсқы біразы жамау көрдер, формалары
əрқилы, талай өзгерген формалардың бəрінен де нұсқалар бар. Ал,
станицаларда тұратындардың бірен-сараңында ғана болмаса, əскери форма
жоқ, басым көпшілігі деревняша, кейбіреулері қазақша киінеді.
«Құрал» дегендердің, «жүзден тоқсаны» дегендей – қылыш қана,
қалалық құрал сарайларында қимылсыз ұзақ тұрған отты мылтықтары,
əсіресе, азын-аулақ, зеңбіректерді тот басып қалған. Батыс Сібірдегі əскери
халықтың ішінде, сəн-салтанат жағынан көруге тұрары, тек кадет корпусы
ғана екен. Ол да Омбыға Гасфорт келгелі түзелген. Сол жылы оның барлық
класстарын түгел аралап, киім - кешектерінің жүдеулігін, формаларының
ала-құлалығын көр Гасфорт, соғыс министрлігіне хат жазып, жаңа жəне
көрікті формалар алдырған, сол формамен барлық кадет жұнттай киінген.
Қызметтегі əскерді сондай тəртіпке келтіру үшін кеп уақыт керек,
Гасфортта ондай уақыт жоқ. Сондықтан Гасфорт жақындап қалған парадқа
қызмет əскерін барымен ажарлап көрсетуге бұйырды.
Əскери орындардың, парадқа бұлайша даярлануы, халық арасында
толып жатқан түрдегі қаңқуға айналып кетті:
– Патша келмек дейді, соған жасап жатқан əзірлік, – десті біреулер.
– Бір патшалықпен соғыс болайын деп жатқан көрінеді, соған əзірлік, –
десті екіншілер. Қай патшалық екендігі туралы толып жатқан жорамалдар
жүріп жатты.
– Қоқан, Хиуа хандықтарымен бірігіп, қалың қолмен Кенесары келе
жатыр дейді, бұл соған даярлық, – десті үшіншілер.
– Қытай соғысқалы жатыр дейді, – десті төртіншілер.
– «Көшім хан өлді» деген өтірік екен, ол ойдағы, қырдағы татарларды
жиып, Сібірдегі хандығын қайтадан құруға келе жатыр дейді, – десті
бесіншілер.
Қалмақ хандықтарын атады алтыншылар.
Осындай жорамалдар қаулап кетіп, тұрғын елдердің зəресі ұша бастады.
Əскерлік ұйымдар дүрліккен жұртқа арнаулы кісі жіберіп, ешбір соғыстың
болмайтынын бұл тек, кадет корпусын бірінші болып бітіретіндердің
тойына арналған парадқа əзірлік ғана екенін түсіндірмек еді, парадтың не
екенін көрмек түгіл естімеген жұрт алдауға жорып, желігуін үдете түсті,
соның кесірінен «соғыс болса таптап кетеді» деп крестьяндар егінді
бұрынғыдан биылғы көктемде аз салды. Мал өсіретін казак-орыстар
табындарын қазақтың алыстағы жайлауларына айдатты. Осы дүмпуге қазақ
байлары да шыдамай, жайлауға жылдағыдан алыс кешті.