Аққан жұлдыз - 12

– Үкілі келін-ау, – деді Зейнепке, – өз денеңнен шыққан балаға сонша
жалынбай, неге шапалақпен екі жағына тартып-тартып жібермейсің? Сонда
ол «тимені» айтпас еді!
Зейнеп жауап бермеді. Шоңайнаның қаталдығын Зейнеп «өкшесі
қанамаудан» деп жоритын. Шоңайна əсіресе, келеді» деген сылтаумен,
жұрт Шыңғысқа алғыс айтып босатпақ болды да, үкіметтен оның орнына
«ел қалаған» Есенейді отырғызуын өтінді.
Сол кезде Құсмұрынға келе жатқан əскерлердің кейін қайтқан хабары да
алынды. Есеней жинаған топ тарай бастады. Шыңғыс Омбыға жүруге
əзірленді.
Шоқан бұл кезде бекіністен үйіне келген еді. Оның қылмысын ешкім
бетіне басқан жоқ, жалғыз шешесі ғана болмаса, басқалардан жан адам
жылы ұшыраған жоқ.
Сондай суықтыққа мəн бермей жүрген тентек баланың құлағына
əкесінің Омбыдағы орыс оқуына алып кету хабары шалынды.
Баланы шошытпау үшін, еркімен апару үшін жүрерден бірер күн бұрын,
Шыңғыс шақыртып алды да, балалық санасына сіңетін түрде түсіндірді.
Шоқан үндемей шығып кетті.
«Барар, – деп сенді Шыңғыс, – барғысы келмесе, еркіне қарамаспын».
«Ертең аттанамыз» деген күннің кешіне, Шоқан жоғалып шықты.
Ешқайда жоқ!..
Дос көретін Құтпаны, Шоқанға бұл жолы қас болып шықты.
«Қасқыройнақтың» апанына тығылған оны, Шыңғысын іздеген
адамдарына Құтпан тауып берді...
Үйіне еріксіз сүйреп əкелген Шоқан көнудің орнына бейпілдігіне басып,
Шыңғыстың аузы - басынан боқтамаған түгін қойған жоқ. Көнбейтінін
көрген Шыңғыс «тағы қашып кетер» деген оймен, Шепенің үйіне қаматты
да, оның зор, семіз денелі жалпақ бет, долы мінезді шикіл сары қатыны, Шоңайнаның қолына берді. Өзін «дүмді жердің қызымын» деп ойлайтын
ол, мейлі кім болса да алдына жан шығарған əйел емес. Өзге түгіл
Айғаным да одан қорқып беттеспеуге тырысатын, беттесе қалса, жүнін
жығылған жағына сипап, жөніне қарай көшетін. Ол бұрын Шоқанды
«тентек» деп жақсы көретін еді. Сол тентектіктің сойылы, ақыры өз басына
тиіп күйеуі – Шепе сотқарлығының салдарынан қашып кетті. Содан кейін,
«құдай қолыма түсірсе!» деп, жұдырығын түйіп, тісін қайрап жүргенде
Шоқан қолына лекті. Оны «шүу» дегеннен ықтырып алмақ боп, Шоңайна
алақандай көзін қадалта бір қарап.
– Бар, ана төрге! Жат мейлің отыр мейлің – еркің. Қашып құтылам деп
ойлама! Тілімді алмасаң, менен жамандық таппа! – деді.
Өзгеден қорқпайтын Шоқан, Шепенің кішірек кезінде Шоңайнаны
боқтап қап, артынан қолына түскенде ауыр санының астына басып отырып,
біраз мытыған. Денесі көкала қойдай боп босаған Шоқан жылап барып
шешесіне шаққанда:
– Көкдолы қатын екенін білмейтін бе едің, балам-ay? – деген Зейнеп, –
біле тұра неге соқтықтың? Оны құдайдан басқа ешкім де жеңбейді. Тимесін
десең жолама, атын атап, жөнін жөндеме аулақ жүр! – деген.
Шыңғыс та Шоқанды Шоңайнаның үйіне сондай мінезін білгендіктен
қаматты. Тырп етсе тағы да таяқ жейтінін білген Шоқан, Шоқайна қолымен
нұсқаған төрге барды да, басына жастық салмастан, төсеулі жатқан ескі,
кір, құрамыс үлкен көрпенің ішіне кіріп, басын тұмшалай бүркеп ап,
арқасын сүйекпен əшекейлеген жүкаяққа тіреп, бүкшие жатып қалды.
Сол қалпынан ол келер таң атқанша қозғалған жоқ. Іңірде шешесі - Зейнеп
кеп, ағыл-тегіл жылаған дыбыспен, оятқысы құшағына алғысы
келіп, бас жағынан қозғап көріп еді, ояу жатқан Шоқан, қасақана қатты
ұйықтаған боп, ешбір сес бермеді. Зейнеп онысын шын ұйықтағанға
жорып, денесін алдына өңгеріп алмақ болып еді, бала талып жатқан
адамдай былқ-сылқ етіп икемге келмеді. «Мұнысы несі?!.. Əлде есінен
танып жатыр ма?!» деп қорыққан Зейнеп, Шоқанның былқылдаған денесін
күшпен алдына өңгеріп еді:
– Тарт қолыңды! - деген қатал даусы естілді баланың.
– Құлыным! - деп еңіреп қоя берген Зейнепке:
– Ұстама! - деді Шоқан даусын қатайта түсіп.
– Менмін ғой, Қанашжан апаңмын ғой, – деді Зейнеп құшағын қаусыра
түспек боп.
– «Тиме» дедім ғой, - деді Шоқан шешесінің қаусырған құшағын жазбақ
боп.
Қара көлеңкеде, босағада шынтақтап қисайып жатқан Шоңайна:
– Үкілі келін-ау, – деді Зейнепке, – өз денеңнен шыққан балаға сонша
жалынбай, неге шапалақпен екі жағына тартып-тартып жібермейсің? Сонда
ол «тимені» айтпас еді!
Зейнеп жауап бермеді. Шоңайнаның қаталдығын Зейнеп «өкшесі
қанамаудан» деп жоритын. Шоңайна əсіресе балаларға қатал да, үйіне бала
маңайлай қалса-ақ тілі жеткенше сөгіп, онысын тыңдай қоймаса, қолына не
түссе сонымен періп қалатын, қолы жетпесе бақан, сырық, балта сияқты
нəрселерді жіберіп, өлер-тірілеріне қарамайтын. Кейбір балаларды ол
мертіктіріп те тастаған. Содан кейін, бала атаулы оған маңайлауға
қорқатын.
Құшағынан тырмыса шығып, құрамыс көрпеге енді қалың оранып алған
Шоқанды ырқына көндіре алмасын байқаған соң, іші уылжыған Зейнеп,
бұл түнді осы үйде, соның қасына еткізуге бекінді.
Дəулеті де жақсы бола тұра, табысы да көп бола тұра, тазалық жағынан
бұл үй ең ластардың бірі еді. Не базардан, не киіттен, не парадан келген
нелер асыл мүліктер, бұл үйдің, босағасын аттап кіргеннен бір жыл кейін
танымастық дəрежеде өзгеріп, кірленетін; тегенелерінің, аяқ табақтарының
іші-сыртына баттасқан кірді, тырнақпен соқа жыртқан жердің
қыртысындай сыдырып түсіруге болатын, ол үй мал саумайтын шайға
құятын қойдың сүтін ордадан аяқтап сұрап алатын, жылқы саны жүзден
асып жығылатын бұл үй, ел санатынан қалмай, көктемнен күзге дейін
айғыр үйір сауын байлайтын, бие сүтін құятын торсықтары
күтілмегендіктен іші-сырты көгеріп, қымызы өңезденіп кететін, аз
пісілгендіктен - қымызы ақырған ащы болатын, сондай жайын білгендіктен
жəне көрші үй – ордада ағыл-тегіл тəтті қымыз болғандықтан,
қыдырушылар Шепенің үйіне басын аз сұғатын, ешкім ішпейтін қымыз
молайып кетсе, Шоңайна түнде, жұрт жата, жер ошаққа төге беретін, сөйте
тұра үйіне аш-арықтар келе қалса, қымыз татырмайтын.
– Неге? – деген сұрауға.
– Олар ішкенше ит ішсін, – деп жауап беретін.
– Ит жер – ошақтан іше ала ма? – десе.
– Жер ішсін, – дейтін.
Үй-ішін, ас-суын күтуге сондай салақ Шоңайна, күйеуінің жəне өзінің
үсті-басына да мейлінше салақ оның да, Шепенің де таза көйлекдамбалмен жүретін күні болмайды, кірі асқынып кеткен көйлек-көншекті
босағаға тастай береді, кейде олар үйіліп жатады, киер көйлек-дамбал
қалмаған шақта ғана қарашы ауылдан кір-қоңын жуатын қатынды
шақырып алады, оған ішер асынан басқа ештеңе бермейді, үнемі ұстауға
ас-суын шығынсынады. Ал өзі үй жұмысын атқарудың орнына ертеден
қара кешке шыпши терлеп, бырылдап ұйықтайды да жатады, бұл қылығына
іштей наразы болғанмен, Шепе үн қата алмайды. Баяғыда бір үн қатын
сабамақ болғанда, ірі денелі, қарулы Шоңайна, қол тоқпақтай Шепені алып
ұрып, астына басып жатып, тізерлей төмпештеген. Таяқ батып, ықылық
атқан Шепеге:
– Ендігəрі бүйтемісің? – дегенде:
– Жо-жоқ! – деген Шепе, демін əрең алып.
Сол «жо-жоқ» анты сияқтанып, Шепе оған қол түгіл тіл тигізуді де
қойған. Кейде ашуы қозып, еліріп келе жатса, Шоңайнаның «болды,
болды!» деп қадала қарауы жететін. Ар жағында тым-тырыс бола қалатын.
Салақ, лас иісті үйге Зейнеп көптен бері бас сұқпайтын еді. Енді міне,
Шоқан үшін амалсыз бас сұқты. Ол ол ма? Шоқан үшін осы үйге түнемек
те болды. Елжіреген аналық сезімі сабасына түсіп, осында ұйқтауға бел
байлаған Зейнеп төңірегіне мұрнын шүйіріп көрсе сасық иісі мүңкіп
барады. Үнемі тазалықта тұрып келе жатқан Зейнептің мына иістен жүрегі
лоблып, құсқысы келгендей болып кетті. Баласы мен Зейнептің үнсіз
қалуына таңданған Шоңайна:
– Үкілі келін! – деп дыбыс берді.
– Ие, Сары - апа? – деді Зейнеп.
– Не істеп отырсың?
– Жəй мына Қанаштың қасында.
– Ояу ма, ұйықтады ма?
– Ұйықтады.
– Өзің неғып отырсың?
– Қараңғы түнде қалай отыра бересің, жападан-жалғыз?
– Енді не істеймін?
– Жастық берейін, қисай!
Қараңғыда жүрісі сыбдырлаған Шоңайна, Зейнептің қасына сылқ еткізіп
бірдемені тастай берді. Зейнеп сипап қараса, үлкен жастық пен бүктелген
көрпе екен.
Шоңайна үн-түнсіз жөнеле берді де.
– Үкілі келін! – деді аздан кейін.
– Уə, Сары - апа.
– Мен енді ұйықтаймын. Балаңа не бол. Бізді ұйықтатып тастап, қашып
кетіп, Төрежанның (Шыңғысты солай дейтін С. М.) алдында ұятты боп
қалмайық. Өйтсе ол бала тірі болмайды.
Зейнеп үндемеді. Шоңайнаның тапсыруымен емес, аналық жүрегінің,
бұйрығымен таң атқанша көз шырымын алған жоқ. Жантая сала қорылдай
қалған Шоңайнаның дыбысын естігеннен кейін баласының да ұйқыға
кеткен пысылы естілгеннен кейін, «мен де қалғырма екем?» деген оймен
Зейнеп бүктеулі көрпені астына тартып, жастықты жоғарырақ салып
қисайып еді, оның күлімсі иісі өңменін атып кетті де, жиіркенген қалпымен
басын көтеріп алды.
Тізесін құшақтай бүкшиген Зейнеп ойға кетті. Шоқанның осынша
тентек болуына бас айыпты - Шыңғыстың өзі. Баяғыда Балта Тұрсынбай
батырдың: «Абылай ағама тартқан екен» деген бір ауыз сөзінен кейін
мейлінше далдандатып, не істесе де бетінен қақпаған Шоқан, қайда барса
да қасынан тастамаған Шоқан, міне ақыры, өзі де опық жеді, əкесіне де
опық жегізді. Шыңғыс Шоқанның тентектігінен ғана аға сұлтандықтан
түсіп отырмағанын Зейнеп жақсы біледі. Шоқан тек: «құланның қасуына,
мылтықтың басуы» дегендей, аңдаусызда оққа ұшты əйтпесе, оның
қылмысы əкесі жасаған қылмыстың мыңнан бірі. Шыңғысқа келіп тұрған
көр: «Көп асуға бір тосудың» көбі. Қолында өктемдік барда Шыңғыстың
кімдерге қандай жəбіршілік істегені Зейнептің алақанында. Оның сол
істерін ойлағанда, Зейнептің есіне: «Баяғыда бір ұры болған екен, – деген
қазақ аңызы түседі, – оған əкесі, «ұрлық түбі қорлық» деген, балам
мынауыңнан тыйыл!» десе, баласы тыңдамапты. Сөзін еткізе алмаған əкесі,
баласы ұрлап əкеп сойған малдардың етінен бір-бір жапырақты темір
істікке шанша беріпті. Сол еттер істіктің ұшынан асқан кезде баласы да
ұсталып, абақтыға кетіпті. Содан бері мөлшерінен асқан əрбір істі қазақ:
«Істік ұшына шықты» дейді.
Сол аңыз айтқандай , Құсмұрын дуанына аға султан болғаннан бастап,
кеше ел «түссін» деп піргеуір жасағанға дейін, Шыңғыстың бағынышты
еліне көрсетпеген қорлығы жоқ, соларына қарағанда, қайта өлтіріп
тастамай, тірі жіберіп отыр.
Енді не істемек, Шыңғыс? Ол тек тəңіріге ғана аян. Егер Шыңғыс «Хан
тағында» отырса, Шоқанды алыстағы Омбыға, орыс оқуына Зейнеп тірі
отырып жібермес еді, өйткені «орысша оқыды» деген Шыңғыс не бітірді?
Шоқан да не бітірмек орысша оқып?
Соны ойлаған Зейнеп, Шыңғыстың сездеріне көнбей: «Мені өлтіріп
тастасаң ғана əкетесің Қанашжанды бұл үйден тіріде бермеймін» деп
қасарғанда, Александр Николаевич Драгомиров əрең иліктірді. Орысша,
қазақша, татарша сөздерден араласа құралатын əңгімесінде ол:
– Байбуша, сенікі суз ярами; (өз жүрегін алақанымен басып) сертса
(«шеше», «ана» деген сөздерді білмей) маить, қатынь яхшы, баранчук
(«қазақ баланы солай атайды» деп түсінетін) яхшы. Ну, жигит яхши
боларға кирəк. Қалай? Окумаған бык - огуз. Окуган (бармағын шошайтып)
вон, - яхшы, орус окуган (екі бармағын бірдей шошайтып) дважды яхшы.
Яхшы туре. Патшаға яхшы служит, награда, алать, А окумаган – шайтан,
(түкіріп жіберіп) тіфу жаман...
Осы сөздердің өзін теріп əрең тапқан Драгомиров əңгімесін əрі созуға
жарай алмай, кекештене бастаған соң, ар жағын Шыңғыс жалғастырып
əкетті.
– Орыс екеш орыс та айтып отыр, баламыздың пайдасын. Өлімге
жұмсап отырған жоқ өнерге жұмсап отыр, – деді Зейнепке.
Зейнеп ақыр көнген қалпын көрсетті.
Ол үйде бұрын топырлап жататын қонақ əнеугі сүргіннен кейін азайып,
соңғы кейбір күндерде атымен болмай қалған. Бүгін кешке келген
əлдекімдерді Шыңғыстың көргісі келмей, «қонақ үйде болсын» дей салған,
оның ордада Зейнеппен ғана қалғысы келген. Іңірде Зейнеп:
– Ертең жүреміз дедің ғой, мен Қанашжанның қасында болайын, –
деген. Шыңғыс қарсылық білдірмеген.
Зейнеп осы жайлардың бəрін көз алдынан кешіріп отырған шақта,
Шоқан ыңырсыған сияқтанды. «Неге бүйтті екен?!» дегендей, сипалап
көрсе көрпесі ашылып қалған екен. Өзі ұйқыда сияқты. «Бұл да оранған
көрпенің иісінен жиіркенген болар» деген оймен, Зейнеп Шоқанды
құшағына алмақ болды да, бір қолын мойын астынан, екінші қолын тақым
астынан ақырын сұқты. Бала оянбады. Зейнеп баланы ақырын қимылмен
алдына алып бауырына басты.
Шоқан үнемі Зейнептің қасына ұйықтаушы еді. Өзге балаларын
қысымда ұстайтын Зейнеп, «тұла бойы тұңғышым» деп оны ерекше жақсы
көретін еді де, басқа балаларын бөлек төсекке алысырақ жатқызғанда
Шоқанды үнемі қасына алатын. Шоқанның дағдысы – солында жататын
шешесінің кеудесіне оң қолын тығып, мамасын ұстап ұйықтайтын. Егер
ұйқыдағы қалпында əлдеқалай айрылып қалса, шошып оянғандай «апа!»
деп бақырып қоя беретін, мамасын қайта ұстамай ұйықтамайтын.
Шепенің қараңғы үйінде алдына алған ағасын ол білді ме, машық
дағдысымен кеудесін сипалай бастады. Еміреніп кеткен енесі, күмістен
жасаған үзбелі түймесі бар, қара қазинадан тіккен төс қамзолы баласының
қолына бөгет болатынын абайлады да, тез ағытыла қоймаған, тұқылы
толарсақтай, бауы білемдей үзбелерді бытырлатып үзіп жіберді. Ішкі
көйлектің омырауы кең. Шоқан содан қолын тықты да енесінің емшегін
сығымдап қыса қойды. Зейнептің тұла бойы түгел иіп, суалуына көп болған
емшек үрпінен сүт саулап кеткен тəрізденді.
Бала мен ана таң сібірлегенше, осы қалыптарынан тырп еткен жоқ.
Шыңғыс ше?
Ордада оңаша қалған, ертең Шоқан мен Драгомировты ертіп сапар
шегуге бекінген ол, Тобыл мен Обаған өзендерінің түйіскен жеріндегі
орысша – Звериноголовск, қазақша – Бағлан аталатын қазақ-орыс
станицасына қай жолмен жетудің жайын ойлады. Сол станицаға дейін
бекіністің аттарымен бармақ та одан əрі «қазақ-орыс линиясы» аталатын
жиекпен Омбыға дейін «Жəмшік даңғылы» аталатын жолмен ылаулатып
кетпек. Олай жүруге Драгомировтың қолында «фургонный лист» аталатын,
ылауды тегін мінетін қағаз бар.
Құсмұрынға аға сұлтан болғаннан бері, ол Омбыға екі рет барған еді:
бірінде – Құсмұрыннан Сырымбеттегі туыстарына, одан Баян ауладағы
қайын жұртына соғып, ар жағында Кереку арқылы Ертісті бойлаған; келер
жолы қанатын кеңірек жайып, Атбасар, Ақмола, Ереймен, Қарқаралы
арқылы Семейге жетіп, одан Омбыға пароходпен түскен; бастапқы жолы
«төркіндетем» деген сылтаумен, əйелі Зейнепті ертіп, балуанын, əншісін,
күйшісін, шешенің құсбегін... дегендей жер қайысқан қалың қолмен,
жолшыбай ойын-сауығын жасай отыра, асықпай барған ол сапарынан
абыройлы қайтқан Шыңғыс, келер жолы, жолшыбайғы елдерге сұс
көрсеткісі келіп, Атбасардың Аққошқар Сайдалының Алшынбай,
Қазанқабына... дегендей ылғи шонжарларына соғып, «мені көр!» дегендей
ойқас берген.
Енді міне, үшінші сапарға шығарда, «жағам жығылды» деген ұғымдағы
Шыңғыс, алғашқы екі сапардай «бүлінбей», «кəріп жолы қайсы» дегендей,
елеусіз аттануға тырысты. Егер Драгомиров болмаса, қасына Аба мен
Шоқанды ертер еді де, Бағланға дейін салт кетер еді. Драгомиров бірге
жүретін болған соң, Шамрайдан күймесіне жегетін пар ат сұратты жəне
«жалпы ат» емес, маңдайына басқан екі атын сұратты. Оларды «Жылансырт» аталатын, шымқай қула екі арғымақ болатын.
Шамрай жүріске деген он шақты атын салқын қорада жеммен күттіріп,
семіз күйінде тоқ -жарау ғып ұстайтын. Солардың ішінен «Жылан –
сырттарды» ерекше баптап, өзге аттар шөппен жемделгенде, бұл екеуінің
ауыздарын қолына түсетін аз ғана сұлыдан айырмайтын, басқалардың
тақымын тигізбей, үнемі өзі ғана мінетін, «желден жүйрік» аталатын қос
«Жылан-сырт» үш жүз елу шақырым дейтін Қызылжарға, Құсмұрыннан
ерте шығып, сол күнгі іңірде бара беретін, ертеден қара кешкі желіске
талмайтын, мінген адамдар шаршап тоқтатпаса, өздері тынығуды,
шалдыруды тілемейтін. Өздері тоқ – жарау күйлерінде жылқы баласының
сұлуы: түлеген кезде шымқай сары түктері алтындай жалтылдайды, өресі –
шоқтығына созған қол əрең жететін биік, жондары – үстіне төсек сап
жатқандай жалпақ, астаудай төңкерілген кең сауыры – шыңның тайқия
біткен жылтыр тасындай, қысыр жылан өзекті» дегендей, – жуан денесі
жұп - жұмыр алдыңғы екі аяғы, -ақ қайыңның жуан діңгегіндей тіп-тік төс
қасқасы далиған жалпақ, артқы сандары бурадай дөп-дөңгелек,
тілерсектері жолбарыстай жерге төселе майысып қалған, бас сипаты қазақ
эпостарында:
Құлағын біздей қадаған,
Кекілін қыздай тараған...
Қолтыраудай танаулы,
Сапты - аяқтан ерінді,
Сарымсақтай азулы... –
дегенге дəл келеді. Қара - қоңыр түстің алдары қызық, бірінің жалы оңға, бірінікі - солға жығылған, ал екеуінің де шоқтығы – аттанар жақта.
(Қазақтың салт атқа сол жағынан, европалықтардың – оң жағынан мінетіні
мəлім, сондықтан қазақтың «аттанары» - сол жақ), сол қара – қоңыр жалдан
басталып, омыртқаларының, қырқа жонын бойлай, сол түсті құйрыққа
жалғасатын жіңішке қара жолақ бар, түрі созылып жатқан қара жыланға
ұқсайды, аттарды – «Жылан-сырт» деуі содан.
«Жылан-сырттарға» адамның тақымын тигізіп көрмеген Шамрай,
Шоқанды алып Омбыға аттанатын Шыңғысты Бағланға дейін мініп
баруына, іштей қатты қынжыла тұра, амалсыз көнді. Ол көнбес те еді, егер
Шыңғыспен бірге Драгомиров те аттанбаса. Шамрай одан қатты қорқулы
істеріне ревизия жасалғанда жəне халықтан сұрастырғанда, толып жатқан
қылмыстары ашылды, ішінде басы кететін ауырлары да бар. Драгомиров
Шамрайға «осылай да осылай екен» дегенде зəресі ұшқан Шамрай:
– Арты не болады, бұның? – деп сұрады.
– Оны Омбыдағы начальниктер біледі, – деді Драгомиров, – менің
міндетім соларға істің əділетін баяндау.
Шамрай не істеуге білмей қалды. Драгомировтан бұрын келіп, осылай
қадалған бірер ревизорлардың аузын ол жақсылап майлап жіберген еді де,
қопақардай қылмыстар аяқсыз қалып қойған еді. Сырт естуінше
Драгомиров ондайдың адамы емес, ол параға бұрылмайды бірер жерде пара
ұсынғандарды жазаға тартқаны да бар деседі. Сондықтан пара ұсынуға
батылы жетпеген Шамрай, Шыңғысты жұмсап еді, ол белгілі айлакерлігіне
басып:
– Сөйлестім. Дəл айтуға менің де батылым жетпеді, оспақтап айтқаныма
түсінген -түсінбегенін шамалай алмадым, басы жұмыр пенде емес пе,
көмекейі бос сияқты. Оны енді мұнда емес, жолда айналдырам. Тəңірі
бергенін алып кетпесе сəтін келтірермін. Малға бұрылатын болса, оның
көмекейін тығындауға жетерлік ақшам бар. Артынан ауыса жатармыз, –
деді.
Шыңғыстың осындай «соз – бұйда» жетегіне түсіп қалған Шамрай,
жолға екі «Жылан-сыртты» Драгомировтың атын қоса сұрағанда:
– Алсын, – деді амалы жоқтықтан.
Шамрай аттарын сəнді тұрмандарымен безендіріп, үнемі көлеңкеде,
бабында ұстайтын; соларды мінгенде ғана жегетін, тұрқы ұзын, іші кең,
отырғышы терең, белі қайқы, рессоры солқылдақ, ашылып-жабылмалы
шатырының сырты қара бұлғарымен, іші қызғылт бұлғарымен астарланған,
үзеңгісі жалпақ, доңғалақтары мен жетегі қара жəне ақ сырмен
əшекейленген, алдында екі-үш делбеші еркін сыйып отырарлық бөксе баспайы бар күймесі болатын. Іші - сыртындағы əшекейлерінің жолағы көп
болғандықтан, халық ол күймені – «жолбарыс» атап кеткен. Айбын
көрсетер жолға шықса, Шамрай «Жылан сырттарын» жегіп осы күймесіне
мінетін. Бар жағы «Шамрай келеді» деп емес, «жолбарыс келеді» деп
дүрлігіп «қайсымызды талап жер екен?» деп үрейленіп отыратын. Былай да
қаһар Шамрай, «жолбарысына» мінген жолы, кездескен елді «шауып –
шаншып» дегендей, қиян-кескі ғып бүлдіріп кететін. Өз қара басын
қазақтар «сұрапыл сұмырай» қойып алған Шамрай, Құсмұрын дуанындағы
елдерге, дүние жүзіндегі ең мықты адам көрінетін. Сондықтан Шыңғыстың
үстінен патшаға, Омбы əкімдеріне арыз жаудырғыш қазақтар, ол арыздарға
қолын қоюға, немесе бармағын басуға қорықпағанмен, Шамрайдың үстінен
кейбір батылдары ғана «домалақ қағаз» (ананимка) айдап, аты-жөндерін
аңғартпайтын, сонда айтары «қарға қарғаның көзін шоқымайды» яғни
патша да, Омбы əкімдері де жергілікті орыс əкімдеріне тимейді; осындай
ойдағы қазақтар – «атыстағы жандаралдан, жақындағы кіпірал» деген
мақал шығарып, шамасы келгенше Шамрайға жағынуға тырысатын оны
«қырдың жанарлы» көретін.
Шыңғыс «қыр жанаралының» «Жылан-сырттарына» қоса, оның
«жолбарысын» да сұратқан еді. Қылмыстарынан қорыққан Шамрай, оны да
бермек болды. Əйтпесе, «Драгомиров» түгіл, қандай «Миров» болса да,
үстіне мінгізбек түгіл, көзіне де көрсетпес еді.
Айтуды ұмытып барады екенбіз. Кенесарымен соғысқанда, қолға тірі
түскендерге мейлінше мейрімсіздік көрсеткендігі үшін, Орынбордың
жазалаушы отрядын бастап келген инфантериян генерал - Игельстрем, өзі
мініп келген осы күймені, Шамрайға сыйға берген. Екі «Жылан сыртты»
Ор қаласында арғымақтар заводын ұстайтын кавалерияның отставкадағы
генералы – (ол да Кенесарыны қуысқан) граф – Столпнер, Шамрай
қонақтап барғанда құлын күндерінде сыйлаған.
Құсмұрыннан Бағланға екі жолмен барады біреуі – көлдің батыс жағын
орап, қалың Қыпшақтың ішін аралай отырып, Тобылға жетеді де, сол өзенді
жағалап отырып, Тобылға құятын үй өзенінің сағасында қазақша
«Қырықбойдақ», орысша – «Устьеуйск» аталатын қазақ-орыс станицасынан
барады. Одан Тобылдың «орыс жағы» аталатын қырқасымен Бағланға
жетеді, екінші жол Құсмұрын көлінің ығын орап, Обаған өзенінің
шығысын жағалап отырады да, сол өзеннің Тобылға құятын «Қара молда»
атты сағасына апарады. Бағлан сол арада.
Бастапқы жолмен жүру көңілдірек жаз айларында қазақ ауылдары
күнгей жақтағы алыс жайлауға көшіп кеткенмен, жолшыбайғы көлдердің,
өзендердің бойларында, кедей қазақтардың кейбірі, үй өзенінің арғы
бетіндегі қазақ-орыс кедейлері бірігіп, аздап егін салады, соларының
ішінде қауын, қияр, қарбыз сияқты, Шыңғыстың құмартатын тағамдары да
өседі. Биылғы жазда бұл жолмен сапар шегу тіпті қызық болуы мүмкін сол
маңнан жаз ортасы ауа өткен қалың жаңбыр, шөліркеген жердің отын
көтергендіктен, тақыр жайлаудағы елдер көшіп кеп жатыр деген хабары
бар.
Бұл бетте Шыңғыстың талай таныстары, достары бар. Орынбор
əкімшілігіне қарайтын олар, Шыңғыстың дəулеті де, дəрежесі де өрге
басып тұрған шақта, жыл сайын кезекпен қонаққа шақырып құрмет
көрсететін. Біреулері Абылайдың Құсмұрындағы тұқымының қыздарына
құда түсуі, біреулерінен олар қыз айттырып... дегендей, қат-қабат құда
болысып кеткен. Мысалы, Арғын руының, сол тұстағы атақты байлары мен
шонжарлары: жоғарғы шектіде - Шеген тұқымымен, төменгі шектіде –
Беген тұқымымен, одан əрі – «Тоқал Арғын» аталатын елдің дəулері –
Ақбас, Байтұрсынмен, Қыпшақтың «Ұзын» аталатын руынан Қанқожа,
Балқожамен, «көлденең» аталатын руынан Ізбастымен, тағы тағыларымен
құдандалы да. Солардың бір де біреуі, кеше Шыңғыстың басына күн туып,
ордасын Керей, Уақтың қалың қолы шаппақ болып қамап алғанда, жауына
қарсы сойыл соғысу түгіл ат ізін салуға да жараған жоқ. Енді оларды
Шыңғыс қалай көрмек?
Шыңғыстың ең ауыр өкпесі – Ахмет Жантуринде. Орынбор əкімшілігіне
қарайтын ол, батысы – Орынбор мен Орға, күнгейі – Сырға, теріскейі –
Үйге, шығысы – Обағанға тірелетін өлкенің сол кездегі аға сұлтаны. Оның
арғы тегі – Кіші жүздің хан Əбілхайырдан, оның бір баласы, Хиуада
хандық құрған – Қайыптан келеді. Қыстаулары Үй мен Тобыл қосылатын
тұстағы жері аса құнарлы – кең арал. Осы Ахмет Құсмұрын дуанына аға
сұлтан болып келген Шыңғысты бір емес, сан рет қонаққа шақырған.
Соңғы бір қонақта, Шыңғыс қасына бес-алты жастағы Шоқанды ертіп
барған. Сонда Ахмет:
– Сен де хан тұқымысың, мен де хан тұқымымын. Аталарымыз алыстан
қосылады. Екеуміз жақындап сүйек алысайық, – депті.
– Алыссақ алысайық, – депті Шыңғыс.
Ахметтің Мұқан деген інісі бар екен. Соның бесіктегі қызын Шыңғыс
Шоқанға атастырып, екі жақ «құда болып, құйрық-бауыр жескен.
Шоқанның пысықтығына, тентектігіне, ұққыштығына қызыққан Ахмет пен
Мұқан Шыңғысқа:
– Біздің тұқым жуасыңқырап барады, мына балаңды бізге күшік-күйеу
ғып бер, босаңсыған жібімізді біраз ширатсын, – депті. Шыңғыс «көрерміз»
деп емексітіпті.
...Міне, сондай дос болған Ахмет Жантурин де кеше Шыңғыстың
ордасын Керей, Уақ, қамап тұрған шақта хабар-ошарсыз тым-тырыс жатып
алды. Бұған өкпелемегенде, неге өкпелейді, Шыңғыс?
Бұрын оларды беліне таңу керуші еді. Енді байқаса, Арғын-Шоқай би
айтқандай, – «Құдайға сенген құстай ұшады» екен де, адамға сенген
«мұрттай ұшады» екен. Ендеше «жолда отыр» дегенмен, қысылғанда
қолғабысы тимеген «достарын» көріп қайтеді?
Осы оймен бірінші жолдан бас тартты Шыңғыс.
Оның екінші жолы да жарқырап тұрған жоқ-ты. Қалың Керей, Уақ
қастаса бастаған шақта, Керейде ол екі адамды қолына ұстаған: бірі –
Есенейдің ет-жақыны, Сибан руынан шыққан Өздембайдың Өсібі. Есеней
мен ол, Сибанның Қошқарбай дейтін баласынан тараған, екіншісі –
Матақай руынан – Қаржаудың Сырымы.
Өсіп Сибанның Есенейден соңғы байы екен. Оны Есеней қоныс жайлы
өкпелетіп Бүркеу деңгейінде «Қарамырза» аталатын қыстауынан Обағанға
көшірген, Шыңғыс соны пайдаланып Өсіптің жолын тосқан да, жақын
жерде қалың ағашы – «Күн тимес», аумағы «Мың қой» аталатын бір
мырыққа мекендеткен. Шоқаннан кейінгі баласы – Жақып туған соң,
Шыңғыс Өсіптің бесікте жатқан қызы – Ақықты атастырып, екеуі «құдай
дескен құда» болып кеткен. Шыңғыстың дəуірі жүріп тұрған кезде Өсіп
жылына бір рет, əсіресе мал семірген күзге қарай, жер қайысқан нөкерімен
қонақ қып жіберетін. «Өсіптің асы -өсіп түседі. Өтенің асы – өшіп түседі»
деген мақал содан қалған. Өте – сараң кісі екен де. Өсіп – береген кісі екен.
Сондай береген Өсіп үйіне Шыңғыс келгенде тіпті «шабылып», «сайдан
май ағызатын» болған. Күнтимес орманының түбінен басталып, көктемде
су тасып, жаз шыға құрғап қалатын, арнасы «Той сай» аталатын жылғаға
қосылатын, жыра бар, аты «Май сай». Өсіп Шыңғысты қонаққа осы
сайдың жағасына өскен бұйрат қайыңның ішінде күздіктеп отырып
шақырады екен де, сайға төккен сорпаның майы, сорға байланған түз
құсап, ағарып жатады екен. Оны ит кеміріп тауыса алмай, ел кеткен соң
қасқырларға азық болады-мыс.
«Май сайдың» жырасы, «Той сай» аталатын өзен сымаққа қосылады.
Олай аталатын себебі: Шыңғыс көп құда түскенде, Өсіп тойына қырық ту
байтал сойып, шекқарнын жуудан, майлы сорпаларды төгуден, сайдағы
жылғаның суы май татып кетіп, келер жылы тасығанға дейін мал да, адам
да суын тата алмаған екен деседі.
Шыңғыстың Өсіпке құда болудағы мақсаты, - оған ерген Сибанды
Есенейге қарсы ұстау болған. Бірақ, Өсіп Шыңғысқа оншалықты пана бола
алмаған - қулығы Шыңғыстан асып кетпесе кем түспейтін Есеней, оның
түпкі ниетін болжаған да, Өсіпті екі бүйірінен қысып, бір жағына Сибаннан
өзін жақтайтын, көп үйлі Жəйілғанды, екінші жағына ең көп Сибан
Күңгөнені қоныстатып, тынысын тарылтып ұстаған.
Матақай сан жағынан Керей руларының ішіндегі азы, 1723 жылы қазақ
халқы басынан өткерген атақты «Ақтабан шұбырынды» жаугершілігінде,
қалың қазақ Сырдариядан Арқаға босады да, өзге рулар сияқты Керейлер
де бытшыт боп: Семей, Ақмола, Көкшетау, Қызылжар, Омбы аталған
өлкелеріне бөлініп кетеді. Сонда, Керей ішіндегі «аттың төбеліндей» аз
ғана Матақай Обаған бойына келіп, жұбын жазбастан отырып қалады.
Барымта заманында жан-жағынан қысым көрген Матақай жаңғақтай
жұмырланып, «жеймін» деген талайлардың тісі батпайды, батырам
дегендерінікі сынады.
Матақайдың бес атасы: Қара кемпір, Аққошқар, Байқошқар, Құлшықай,
Кенжетай ішінде берекелісі, бастаушысы – Аққошқар болған. Одан:
Жүзжасар, Мыңжасар, Əйтімбет, Тұрсын, Тілес болып кетеді, олардың
«шек шығары» – Жүзжасар, одан – Сырымның əкесі – Қаржау.
Есенейдің қалың жылқысы бір жылы Обаған түбегіне тебінге түседі.
Сонда жер қорғағыш Қаржау, «көктемдік жайылымымды жеп қойды» деп,
Есенейдің семіз байталын сойып алады. Есеней «сен оны істесең, мен
мұны істейін» деп, Керейдің: Балта, Көшебе аталатын руларының бір
бөлшегін қаптата кешіріп əкеп, Матақайдың «Балықшы Құлшықай»
аталған кедейлеу бір атасынан басқасын, ішіне Қаржауды қоса, Обағанның
орта тұсындағы қыратқа айдайды да тастайды. Бұны Шыңғыс пайдаланып,
Матақайды бауырына тартады, ең бай, ең беделді деген Қаржаудың
Сырымын оң қолына ұстайды, онымен де құда болады.
«Ағаш қамшы көп, аттанарда жоқ» дегендей, Шыңғыстың басына күн
туып, қалың Керей, Уақ ордасын қамап алғанда, Өсіп пен Сырым да
шылбыр үшін бере алмай, бой көрсете алмай бұғып қалады. Қалай
көрсетсін: жолдарында арыстандай гүрілдеп Есеней жатыр, ол қапса, бір
жерін еңсеріп тастайтыны, немесе өлтіріп жіберетіні мəлім. Ажалға қарсы
шабатын жындары бар ма?!..
Шыңғыстың оларға да соққысы, өздері шалқайып жатқан адамдарға бас
иіп барғысы келмеді. Несіне барсын, – ол достардың бəрінің де, Шыңғысқа
ешбірінің керегі жоқ. Шыңғыс енді оларға ісім түседі деп ойламайды.
Енді қалай жүреді?
Осы жайда ақылдасқанда, бұл маңайдың барлық жолын алақанының
сызығындай білетін Аба төмендегідей ұсыныс жасады:
– Осыдан Құсмұрын келінің шығыс жағымен кетеміз де. Құндызды
өзенін жағалап отырып, Бес Шалқар көлінің біріне түнейміз. Сол көлдердің
жағасында балықшылар болуы мүмкін...
– Бекініс оларды қуған еді ғой, – деді Шыңғыс.
– Қуса да жыл сайын келіп, аулаған балықтарының тең жарасын
бекініске тегін беретін болып жүр.
– Биыл қалай екен?
– Е - е болды ма, биыл төңіректі шолатын? Көктемнен бастап екі бірдей
бүйірімізге қызыл желдей қадалған Керей, Уақ тыныс алдырды ма бізге?