Аққан жұлдыз - 52

қыштымдардікі, қазақша айтқанда, – қарашылар... Жалпы айтқанда,
бұндағы ақ ауылдың да, қарашы ауылдың да сыртқы көрінісі, Шоқанның
өзі туып, өскен ақ жəне қара «ауылдарға ұқсайды. «Ауыл» – бурятша –
«айыл» екен. Шоқан енді, сол айыл үйлерінің ішін көруге құмартты.
Қонақтарды жүрісінен таныған тосқауыл, алдарынан шығып қарсы алды
да, орданың оң жағындағы үйге түсірді. Бұл да əппақ іші кең кигіз үй.
Жалпы құрылысы қазақ, үйіне ұқсағанмен, бірталай айырмашылығы да бар
екен: қазақ үйлерінің уық қарлары имек бұндағы уықтар тіп-тік сояу;
бұның шаңырағы он, жəне сол жақтан, басы ашаланған бағанамен тіреулі;
керегенің ішін айнала, будда дінінің мифологияларынан алынған
кестелермен əшекейленген əр түсті жібек кілемдер ұсталған; шаңырақтан
қытайлық шашақты абажурлар салбырап тұр. Сыбырлап сұрастырса, бұл –
Юмсунның інісі жəне əкімшілік істерде жəрдемшісі Дамденнің үйі екен.
Сыпайы сөзді ол, жылы қабақпен қарсы алған қонақтарына, ағасының
аздап тымауратып қалғаның саулық болса, ертең қабылдайтынын айтты.
Дамденнің күтуінде кемшілік болған жоқ; қонақтарының сыбағасына
семіз тай сойдырған ол, табақты мүшелеп, мол ғып тартты. Шоқанның
бурят үйінен бірінші рет тамақ жеуі. Естуінше, – бұл тұқымдас халықтар
етті шала пісіріп береді; оның үстіне, Банзаровтың баяндауынша, Монғолбуряттар қаннан жасалған тағамға құмар.
– Қой болса – бүйеніне, жылқы болса – жұмыршақ қарнына тығады да, –
деген ол, – сол малдың қаны араласқан іш майын, не бауыздау қанын
құйып, қазанға асады...
– Оны да шала пісіре ме?
– Əрине.
– Өзім жеп көрмегенмен, қазақта да «қан соқта» аталатын осындай тағам
болған деп естіп ем. Қазір жоқ. Бірақ, қазақ жақсылап пісіреді. Шала
піскенді қалай жейді адам?!..
– Жегенде көрерсің. Ел ғұрпымен есептеспей болмас!
– Əрине, – деген Шоқан, шала піскен етті, əсіресе, – қанды жеуге күн
бұрын жиіркене отыра.
Сол сыбаға алдарына келіп қалды. Түрік тұқымдас елдердің сыбаға
тартуынан хабары бар Дамден, сыйлы қонаққа қой болса басын, жылқы
болса, шекесін тарту салтын біледі. Сондықтан ол, сойылған тайдың бір
шекесіне қоса, қанға толған жұмыршақты бірге астырған.
Ет түс кезінде желінетін. Түндігі ашық, шаңқайған күн сəулесінен іші
сүттей жарық үйде Дамден қонақтарының алдына əуелі шеке мен қансоқтаны əкеп тартты. Бір епті жігіт өткір кездікпен торсиған жұмыршақты
тіліп жібергенде, шала піскен қара-күрең қан ақтарыла қалды. Ғұрып
бойынша, сол «соқтаны» үй иесі қасықпен көсіп алып, қонақтарға асату
керек.
Дамден де сөйтті: Шоқанды ең кəделі қонағы санаған ол, шанағы кішігірім ожаудай ағаш қасықпен, іркілдеген қоймалжың қанды көсіп ап аузына
тосқанда, көздері жаутаңдап қайтерін білмей сасқалақтаған Шоқанға:
– Асаңыз! – деді үй иесі.
Амалы қанша!.. Шоқан «қайдан шықса, одан шықсын!» дегендей, көзін
жұмып жіберді де, ернеу аузына тақалған қасықты қауып кеп қалды да,
демін де алмастан қылқ еткізіп жұтты да жіберді. Көзінен жас ыршып кетті.
Құсып жібере жаздаған қалпын аңғартқысы келмей, тамағына сүйек тұрып
қалған қасқырдай, мойнын изеңдетіп жұтына берді. Абырой бергенде,
құспады!..
Одан əрі, турағанда қаны шыпшыған етті жеуден Шоқан тайсалған жоқ.
Бір жақсысы, буряттар əлденеден дəмі қышқылт сірке (уксус) жасайды
екен, соны сеуіп жесе еттің шикі-пісісі байқалмай кетеді екен.
Етке əбден тойған, сол қалпымен жата қалса, дөңбекшіп ұйықтай алмас
па еді, қайтер еді, егер салт мініп, қасына ерген нөкерлермен көл жағалап
кетпесе.
«Ертеректе болыпты-мыс» дегенмен, құс салу буряттардың ұмытып
кеткен ермегі. Оның орнына, бұлар – атқыштар. Мылтық та бар екен
оларда, мергендері жетерлік бірақ олар садақ тартуды жақсы көреді екен.
Аумағы кең «Қаз көлінің» теріскей жағасы ғана шөптесін өзге жағы
(көпшілігі) құм-қайраң. Аңшылар кешке қарай құстардың отқа жайылатын
шағында аттанған еді. Күн еңкейген. Жанға жайлы қоңыр жай ауа, аздап
желкемдеу!..
Шалғынды жиек жыпырлай оттаған қаз екен. Аулаушы и я ба, өздері
бастарын көтере қаңқылдайды да, ұша жөнелген салт аттыларды жуық
келтіреді. Деңгейлескен шақта, садақшылар ат үстінен оқ тартса,
көздегеніне жебе кірш ете қалады. Оқ .тиген қаз далпылдап ұшпақ болады
да, оған дəрмені жетпегендей қисая кетіп, қанаттарын қағады.
Садақшылардың сілтеген оғы мүлт кетпейді. Не деген мергендер!..
Осылай атылған талай қаз қанжығаға байланды. Шоқанға да бірнешеуі.
Аумағы кең болғанмен, олар көлді айналып түсті. Бір тұсында шомылып
та алды. Шоқан сонда байқаса, қазаға қамалғандай балықтар тұнып жүр.
– Негe ауламайды, бұны?! – десе:
– Бұл маңайдағы өзге сулардың балықтары жетеді, – деп жауап береді
серіктері.
Аңшылар мекендеріне қалжырап оралды. Бұл елдің төсегі – жайған
текемет болады екен де, оның үстіне аюдың, бұғының, я басқа аңның
жұмсақ иленген терісін төсейді екен.
Көрпе-жастық бұл бай үйде де болмай шықты. Содан ыңғайсызданған
Банзаров:
– Буряттар мата тоқыған ел емес. Киетіні де, төсек-орны да тері-терсек.
Бұрын көздемені бұхарлықтар мен қытайлықтардан алушы ең Россияға
бағына, олар тоқтатылды. Орыс бұйымдарын сəудегерлер жеткілікті
əкелмейді, – деді.
Шоқанның астына қалың бүктелген оюлы текемет оның үстіне
былпылдай иленген аю терісі төселді де, басына ұзындығы жарты
құлаштай жуан дөңбек тасталды. Бұрын мұндай төсекке жатып көрмеген
Шоқан, жолдық киімін шешінбестен қисая кетті. Сондай төсек Банзаровқа
қатар салынған еді. Күтуші екеуінің үстіне түйе жүн өрмектен тігілген бірбір үлкен шекпенді айқара жапты да, шығып кетті. Екеуінен басқа жан жоқ.
Иелерінің қайда
жатуларын сұрастырса, бұл – қонақтық үй екен де, иесі жататын үй
басқа екен.
– Шоқан жатқан үй, «Қаз көлінің» қайраң жақ жағасына таяу тігілген
еді. Оның адалбақанға ілген білте шамы сөнгеннен кейін, кешқұрым
аспанды бүркеп алған бұлттан түн тастай қараңғы еді. Көлдің Алмалық
аталатын тау жақ желкесінен ескен жел іңірге қарай күшейіп күндізгі
самалдан беті ғана дірілдеп жатқан көл, жел қатая толқынданып кеткен.
Дүрмек ішінде отырғанда Шоқанға сезілмеген толқын, қараңғы үйдегі
төсекке жата оны жағаны сүзгілеген шалп-шұлп дыбысы əлдилегендей тез
көзі ілініп кетті.
Ол қатып ұйықтады. Дабырдан оянып кетсе, бие бау уақыт болып қапты.
Банзаров тұрып кеткен. Киініп ап тысқа шықса мал жайғастырудың
əбігерлігі. Бəрі де қазақ аулындағы сияқты: бұлар да құлындарын желіге
байлайды екен; жылқы болған соң қашағаны да болады, соларды қайырған
жайдақтар айғай-ұйғай, тасыр-тұсыр шабыс; желілері қатар қағылған екі
үйірдің айғырлары шайнаса төбелесіп жатыр!...
Бала шағында Шоқанға бие-баудан қызық көрініс болмайтын. Өз бітірері
жоқ ол, қашқан-қуғанға қосыла кетіп, беталды далақтай беретін. Кейде осы
шабыстан қалжырап жығылатын. Қазір де сөйткісі келіп кеткенмен, бір
елдің мырзасы деп, бір ел төбесінен тік тұра күтіп жатқанда, атқа шабу
жеңілдік болар деп, өзін əрең ұстады...
Банзаров көрінбейді. Ол да Шоқан сияқты, атқа мінуге жылқы
қайтарысуға құмар еді. Түнде жақсы ұйықтаған ол, ертемен өрген қой,
ешкілердің шулауы мен маңыраған үндерінен оянып, сыбдырсыз киініп
тысқа шыққан да, ат ерттетіп aп, малдарды жайғастыру жабдықтарына
араласып кеткен. Өзі сөйте жүріп, көзі Шоқан орналасқан үйде болды.
Шоқанның тысқа шығуын көрген соң, желі басынан шауып келді.
Байланып жатқан құлындар Шодоевтардікі екен. Шоқанның:
– Неше айғырдың үйірі сауылады? – деген сұрауына:
– Дəлін білмедім, – деп жауап берді Банзаров, – шамасы үш-төрт бар-ау
деймін. Желі ұзын. Біреуіне «жүз шақты құлын байланады» деді.
– Онда биелер жебей сауылатын болды ғой.
– Ол не?
– Ұзын желінің бір басынан бастап сауылған биелердің екінші басына
жеткенше сауындары келіп қап, сауу қайтадан басталады. Қазақтар осылай
саууды «жебелеу» дейді.
– Бурятша аты да бар сияқты еді, есіме түспей тұр!
Біреу бұларды сəскелікке шақыра келді. – Бірақ, – деді ол, – тағам
тайшының өз үйіне əзірленеді.
Тайшысы – Юмсун екен. Дамден бастаған олар, тайшы үйіне кірсе,
жасау-жиһазының көркі көзді сүріндіретін ғажап: ең алдымен, он екі
қанаттық бұл үйдің іші ат ойынын жасарлықтай кең; кереге, уық, шаңырақ
ағаштары түрлі түсті бояулармен əшекейленген, шаңырақтың төрт тірегі де
сондай; керегенің ішкі айналасына уықтарының қарларын қамти ернектері
ғажап кестелі жібек жамылтқылар тұтылған; терде шырақтары
жалтылдаған, төңірегі əшекейлермен қоршалған құлшылық орны;
кестелене тоқылған бау-шуы да аса ажарлы...
Бұл əдеміліктерге жаутаңдай қараған Шоқанның көзі тойып үлгермей,
үй ішінен біреулер сəлемдесе кетті. Шоқан қараса, екі адам: біреуі
қоңырқай түсі жас сияқтанғанмен, орта бойлы денесі балпиып кеткен семіз,
сақал-мұрттары сиректенген ұзынша қап-қара қылдар, үстінде монғолдың
перлі маталарынан тігілген ұлттық киімдері, кеудесінде бірнеше орыс
ордендері мен медальдары жалтырайды; бұл, жобасы, Юмсун тайшы болу
керек; екіншісі, дембелше жуантық, егде кісі; ол сақал-шашын тап-тақыр
қырғызып тастаған; жалаңаш кеудесіне сол жақ иығының үстінен, он, жақ
қолтығының астын ала, денесіне айқара салған сарғылт жамылтқышына
қарағанда лама сияқты.
Банзаровтың таныстыруынша расы да солай болып шықты. Банзаров
ламамен құшақтасып амандасты. Себебін артынан білсе, бұл, баяғы 1835
жылы Банзаровты Қазан гимназиясына орналастырған білікті лама Галсан
Никитуев екен. Ол Шодоевтар еткен ғасырда «Қаз көліне» жақын тұстан
салдырған дацанда ата-бабасынан лама болып келе жатқан, ез басы «көзі
ашыққа» саналатын адам екен.
Олар қонақтарын, əсіресе Шоқанды жылы жүзбен қарсы алды. Юмсун
баяғыда Омбыдағы казак офицерлерінің училищесінде Шыңғыспен бірге
оқыған болып шықты. Бірақ бұл бірер кластан кейін кетіп қалған екен.
Сонда да Шыңғысты ұмытпапты: «Ұсақ халықтан екеуміз ғана едік тату
едік» дейді.
Тайшы жəне ламамен кеңесіп отырған Шоқанның екі көзі үй ішіндегі
бай жасауларды, əсіресе құлшылық (молитва) орнын шолу болды.
Сонысын аңғарған мақтаншақ Юмсун амандық-саулықтан кейін:
– Сіз буддизм жайында жетік емес шығарсыз, құрметті қонақ, құлшылық
орнымызбен таныстырайық, – деп, ол міндетін орындауды ламадан өтінді.
Михрабтың төрінде, шығып келе жатқан күн сəулесіне бөленген
Сакьямунидің (будданың) алтыннан жасалған, малдасын құрып отырған
кішкене фигурасы. Оның төңірегіндегі күн сəулесінің əр түсті бояулары,
сондай түсті қымбат тастардан жасалған əшекейі; екі жақ төменінде он екі
шадиярдың күмістен жасалған фигуралары. Бəрі де аса шеберлікпен ете
көркем жасалған. Діндік жағын былай қойғанда, бұлар шын
мағынасындағы көркемөнер шығармалары:
Солайша таңданған Шоқанға, Банзаровтың кейінірек айтқаны:
– Дацанның михрабы бұдан əлдеқайда қымбат, əлдеқайда көркем.
Бір еріккенде, жақын тұстағы дацанға барып қайтса, рас екен. Христиан
шіркеулерінің əшекейлеріне таңырқайтын Шоқан, дацанның салтанатын
олардан əлдеқайда əсем көрді. Əсіресе кестелері. Бұндағы кестелер өлі
материалдарға жан беріп құлпырта қимылдатып қойғандай. Шіркін, адам
қолының өнері, нелер ғажап көркемдіктерді жасайсың-ау!..
Барлық даярлықтары əзір болғанмен, Юмсун жасамақ болған той, төртбес күнге кідіріп қалды. Сонда былайғы жұрт көп жиналғанмен,
Юмсунның зарығып күткені генерал-губернатор. Еміс-еміс хабарға
қарағанда, «келеді-міс» деген де сыбыс бар, оны тоспай болмайды.
Тойдың кідіруі Шоқанға залал болған жоқ. Банзаровқа ерген ол, сол бір
күндері «Қаз көлін» жағалай қонған бурят ауылдарының «жақсы»,
«орташа», «кедей», «сорлы» деген үйлерін түгелге жақын аралап шықты.
Сонда байқағаны: «Тəуір» дегені тіпті тəуір екен де, «жаман» дегендері
тіпті жаман екен. «Жаман» дегендері, қазақта «жаман» дейтіндерден
əлдеқайда сорлы сияқты. Жалпы алғанда «жақсысы» да, «жаманы» да қазақ
өміріне өте ұқсас. Тіршілік түрі осы болса, ой-сана, оқу-білім жағынан да
дəлме-дəл сияқты. Тек қана айырмасы, Шоқанның, байқауынша, қазақтың
мұсылмандығы –шалағай; ал, мұнда шаманизм де, ламаизм де тамырларын
кең жəйіп алған; қазақ, еліндегі сияқты, мұндағы христиандық та бұралқы
ит сияқты ашығып босқа қаңғырып, ұлып жүр...
Ең тамашасы – музыкалық жəне əдебиеттік фольклор екен. Қазақтікі
сияқты, буряттарда да олар ұшан-теңіз. Тарихи жырлар да, ғашықтық жəне
батырлық эпостар да толып жатыр. Тарихи жырлардан ең маңыздысы,
Манжур басқыншыларымен күрескен Монғол – Бурят көтерілісшілерін
бастаушы, ертегілік батырға айналып кеткен Амурсанан екен. Оның
сипаты, балалық шағында Шоқанның Жаманқұл ақыннан естіген
жырындағы Исатай – Махамбетке ұқсайды екен. Ал, батырлық
эпостарының ішінде бурят жыршылары айлап айтып əрең тауысатын
«Гэссэр» бар екен. Бұл монғол – буряттардың «Илиадасы» сияқты, көлем
жағынан да, көркемдік жағынан да беріспейді, атты сипаттауда асып түседі.
– «Гэссэрді» Шыңғыс ханның бейнесіне жорушылар да бар, – дейді
Банзаров, – бұл зерттелетін мəселе.
Көне заманда, яғни Шыңғысқа дейін, татарлар Сібірде де көп болған
ғой. Оның бір куəсі – Сахалин аралын Азия құрғағынан бөлетін судың аты,
атам-заманнан бері «Татар құйылысы». Сондықтан ба, басқа себебі бар
ма,– бурят əндері татар əуендеріне өте ұқсас. Жəне көп, жəне əдемі сазды.
Музыкалық құралдарынан Шоқанға ең ұнағаны сыбызғы, онысы –
қазақтың қурайдан жасалған сыбызғысы. Қазақтікі сияқты, кейбір
сыбызғышылар, ұзақ сақталу үшін жəне берік болуы үшін қурайын қойдың
өңешімен қаптап алады екен; соларын безілдеткенде үні жан
тамырларыңды солқылдатады!..
Қазақтан өзгешелігі – буряттарда толып жатқан би бар жəне бəрі де
ормандағы, судағы, даладағы аңшылық тақырыбына құрылған.
Қызғылықтылары да аз емес.
Шоқанның күндері көңілді болып өтіп жатқанда, тойға Амурскийдің өзі
емес, оның жəрдемшісі Шығыс Сібірлік казактардың бас атаманы Прохор
Кафтыров келіп қалды. Ол, Сібірдің осы бөлегін жаулауда мейірімсіз аты
шыққан атаман – Христофор Кафтыровтың ұрпағы; мінез-құлық жағынан,
ол арғы атасынан аспаса, кем соққан емес. Оның өзгелерді қамшылауы мен
қылыштауы былай тұрсын, заңда правосы теңдес дейтін бурят пен
эвенкилерден құрылған казактардың өздеріне де жəне қатардағы
солдаттарын ғана емес, жоғары чиндегілерін де бет қаратпай балағаттап,
сабап тастайды.
Ескерте кетейік: буряттар мен эвенкилерден казак отрядтарын, Байқал
төңірегі Россияға бағына, 1727 жылы граф Савва Баргузинский құрған.
Содан бастап, Шоқан барғанға дейін, манжурлік Қытай мен Россия шегін
зор абыроймен күзеткен бұл отрядтардың өзі іштерінен ондық, елулік
жүздік командирлер ғана тағайындалған да, шамасы, жетпіс шақты жыл
өткенде буряттан бірінші атаман боп, атақты жайсаң Бадалуев белгіленген.
Қартайған шақта, ол атамандығын баласы Гомбо Цереновке берген. Бұл
атамандықтар, Шоқан барар алдында жойылып, ұлттық отрядтар орыс
казактарының командирлеріне бағынып қалған. Банзаров Шоқанға оңашада
бұл жөнінде наразылығын айтқан.
– Қызмет атқара алмаса бірсəрі, – деген ол, – жергілікті отрядтардың
жауынгерлігі, сенімділігі орыс-казактарынан аспаса кем түспеген, солай
бола тұра, үкіметтің олардың бастарын қырқып, кеуделерін ғана қалдыруы
əділетсіздік.
Амурскийдің Кафтыровты жіберуі: осындай, кейбір жиындарда жанжал
көтеріліп кетіп, арты көтеріліске айналғаны бар, олай болмау үшін жұрт
қорқатын кісі керек. Кафтыровтың «шаш ал десе, бас алатын» кісі екенін
білмейтін бұл төңіректе кісі жоқ. Ол «тəртіп сақтау үшін керек» деп,
казактардың бір елулігін ала келді. Енді, қарусыз жұрт тырп етіп көрсін!..
Оның, тағы бір жүктеп келген міндеті – Шодоев ордасындағы лама –
Галсан Никутуевтан құпия материалдар алып қайтпақ. Ол буряттар
арасындағы тыңшы. Шоқан бұл өлкеге аяқ басқалы, Банзаровпен
араларында не əңгіме болып жүргенін тыңдаушылар да бар. Солардың
ішінде жолшыбай жəмшік айдаушылар да кіреді...
Банзаров Шоқанға Шығыс Сібірдегі отарлаушылардың, отарланушылар
арасында ұлт теңсіздігі туралы айтқан бір кеңесінде:
– Отаршыл əкімдер отар болған елдердің былайғы қарапайым халқы
түгіл, нояндары мен байларын да кемшілікте ұстайды. Біздің нояндарды
олар «князцы» деп атайды да, «князь» деген сөзді көп көргендей, ол сөзді
қолдануға қимағандай болады.
– Бізге «князь» түгіл «князцыны» да қимағандай, ноян
сияқтыларымызды «сұлтан» дейді. Қайдағы «сұлтан» ол? Бұл есім біздің
заманда түрік патшаларына ғана қолданылады. Қазақтан қайдағы
патшалар? Менімше, қазақ нояына «сұлтан» атын жапсыру, мақтау емес,
мазақтау сияқты... Мен Батыс Сібірдің əкімдеріне:
– Оның орнына орыстың «султанчик» деген сөзін қолданса, дəл болады
– десем...
– Олай деу, мазақтау сияқты естіледі ғой.
– Естіле берсін!.. «Сұлтаны» да мазақ, бəрібір мазақ. (онда қазақша ол,
«сұлтан» емес, «сұлтансымақ» болады... Ол сіздерде «князь» деген ұғымды
береді...
– Сонымен, – деді Банзаров, қылжақшыл қалпын байқап жүрген
Шоқанды, ойын сөзден шынға қарай бейімдегісі келіп, – қысқасын
айтқанда, туған халқының арасында тəңірідей қоқаңдайтын біздің Шодоев
сияқтылар, патша ұлықтарының алдында құрдай жорғалайды.
– Бізде де солай. Россия чинінің біздегі ең кішісі капрал. Қазақ əкімдері
соны да «ұлық» көріп, сіздің сөзіңізбен айтқанда «алдында құрдай
жорғалайды», содан барып, қазақта «алыстағы жанаралдан, жақындағы
кіпырал» – деген мақал туған.
Іс жүзінде де солай болып шықты. Кафтыров келгенше, өзін жұрт
көзінде осы елдің буддасы сияқты ұстап отырған Юмсун, ол келе, алдына
құрдай жорғалаған бейнеде, жоқ жерде иіліп-бүгіліп, құлдық ұрды да
қалды. «Не деген төменшілік!» деп тұрды, ол қалпын абайлаған Шоқан мен
Банзаров іштерінен намыстана қарап. Буряттарға одырая қарап, аяқтарын
кердеңдей басқан Кафтыров Шоқанға сыпайылау келді. Ол екеуі Үркітте,
генерал-губернатордың кеңесінде жолығысқан. Сонда, өзі алдында тəжім
ететін Амурскийдің Шоқанға көрсеткен ілтифатын аңғарып, іштей «азият»
деп менсінбегенмен, сырттай бұл да сыйлаған болған. Оған қоса, «Қаз
көліне» жұмсарда, Кафтыровтың бұратана ұлттарға қолданатын қылығы
аян болғандықтан, Амурский оған «Батыс Сібірдің өкілі» деп ренжітпеуді,
құрметтеуді тапсырған. Кафтыров сөйтуге тырысты.
Той басталып кетті. Оның думандары, қазақтық думандарға ұқсас екен.
Көптеген қызық, қызметтің арасынан Шоқанға қазақта жоғы төртеу
сияқтанды:
Бірі – балуандар күресі: қазақ балуандары майданда бірден ұстаса кетеді
де, білетін əдістерін қолданып, бірін бірі тез жығуға тырысады жəне жекпежек шыққан балуандар жығысқанша, өзге жекпе-жектер күреспейді;
бурятта екі жақтың да осы жиында күресетін балуандары топтала, түгел
шығады екен, бұттарына балағын түре киген кең шалбардан, белдеріне бос
байлаған қайыс белбеуден басқа, үстерінде лыпа болмайды екен; екі жақ
жақындаса, əуелі, бір-біріне айбат шеккендей, билеген тəрізді, қоқырайыса
жүріседі екен; сонда, екі саның екі жамбасын, екі тізесін алақандарымен
шапалақтап ап, одан кейін, тəуеткендей, алақандарымен жер сипап, бəрі
жапа-тармағай ұстаса кетеді екен; бұлар қазақ балуандарындай: үйіру, қағу,
шалу сияқты ешбір тəсіл қолданбай, реттей келсе, тек аяқтан ғана алып,
көтеріп соғу күшіне басады екен; жыққанға бұнда да: «Ұлы», «орта»,
«кіші» аталатын «тоғыздар» сыйланады екен; оған құндыз бұлғын, тиін
сияқты қымбат аңдар терісі қосылып, тоғыздың өзгелері үлкенді-кішілі мал
түліктерінен құралады екен...
Екінші ат өнері: бір адам асау жылқыны бұғалықпен үйірінен ұстап
арпалысуына қарамай, табан аузында ерттеп, тулауына қарамай, табан
аузында мініп, сол бетінде үйретіп алу, қазақта атымен жоқ. Буряттар
сөйтеді екен. Ең алдымен, қашқан асаудың мойнына бұғалық түсірулері
ғажап: қыл арқанды қолына шумақтай ұстап қуады да, арқан жетер тұсқа
барғанда, шумақты сілтей лақтырса, басындағы тұзақ асаудың мойына іліне
кетеді; қуғандардың бірі емес, бəрі де сондай, бірінің де сілтегені мүлт
кетпейді.
Үшіншісі, ат үстінен ептілік. Шөбін тақырлаған қара жерге бір сомдық
күміс тастап, соны екпіндей шауып келе жатқан ат үстінен қағып əкету
ойыны қазақта да бар. Осы өнердің буряттарда, қазақта жоқ бір түрі бар
екен: жерге бөрік қалпақ сияқты бас киімді шалқасынан тастайды да,
шұқырына нысанаға қамшы қояды; содан салт мінген жігіттер нысанаға
беттей, аттарын борбайлап шабады; міндет – шапқан бетінде нысананы
жанай өте беріп, ондағы қамшыны алып, өз қамшысын орнына тастап
үлгеру!.. Нысана түбіндегі топқа қосылған Шоқанның қайран қалғаны, сол
бəсекеге қатысқан жиырмадан астам жігіттің біреуі де мүлт кеткен жоқ.
Төртінші, садаққа мергендік: Бұл енерді Шоқанның садақпен қаз
атушылардан көргені жоғарыда баяндалды; онда: отырған қаз түгіл, ұша
жөнелгенің тіпті, оқ жетер биікке кетіп бара жатқанын мүлтіксіз
құлатқанын көргенде, мергендіктеріне қайран қалған еді; бұл жолы
садақшылардың көздегені, ағаш безінен жасалған домалақ дүңбекше; оған
жүз қадам тұста жаяу тұрып садақ оғын тигізу жердегі буряттарға түк те
емес екен; ең ғажайыбы, зымырай шауып келе жатқан ат үстінен де жебені
кірш еткізе түсіреді!.. He деген мергендік!..
Банзаровтың айтуынша, бұл өнерлердің бəрі де көшпелі елдерде ең көне
заманнан бірге жасап келеді.
– Бірақ, – дейді ол демін соза алып, – бір кезде соғыс «шері болған бұл
ойындар, қазір тек əдет-ғұрыптық ермек қана!..
– Рас! – дейді Шоқан да демін ауыр алып, – осындай ғана қаруы бар
елдер, соғыстың мануфактуралық, яғни қол төбелестік дəуірін бастан
кешіріп, механикалық дəуіріне, яғни отты мылтық дəуіріне, оның ішінде
зеңбіректер қолдануға көшкен елдердің жауларына қарсы тұра ала ма?!
Соны көрген қазақтар, «бай – бір жұттық, батыр – бір оқтық» деген де
мақал шығарған.
– Данышпандық мақал! Сіздің ел мен біздің елдің қарулары сондай!..
– Рас!.. Біз тағдырлас елдерміз.
ТАБЫЛМАҒАН ТҮЙІН
Екі-үш күнге созылған той тамаша болып өтті. Бұл күндерде көрген
қызықтарын, былайша қыдырса, Шоқан бірнеше айда байқап бітіре алмас
еді. Буряттың халықтық тұрмысынан оның той үстіндегі көрмегені кемдекем! Бұл тұрмыстан оның қырағы көзінің шалмаған түкпірі жоқ. Сонда өзі
түсінбейтіндерін Банзаров арқылы ұғып, егжей-тегжейлерін тереңдей біліп
алды. Бұл білгендері оған ешбір оқу орындары баяндап бере алмайтын
сабақ болды.
Той тарқар алдында, Шодоев Банзаровқа Шоқанға тартар сыйлығын
ескертті. Амурскийге арнаған бұлғын ішікті, ол, өздері ғана білетін құпия
себеппен Кафтыровқа сыйлауға ұйғарыпты, Шоқанға арғымақ атпен алтын
ерді тарту ойы бар екен. Бұл жөнде Банзаров Шоқанға шынын айтып
барған соң, бұған лайықтаған нəрсесін басқа біреуге беруіне Шоқан
намыстанып, «ерттеулі атты Омбыға қалай жеткізем» деген сылтаумен
алғысын ғана айтты. Онысын шын көрген Юмсун «ендеше бір ішікке мол
жетерлік елу бұлғын берейін деп еді, «қалай апарып, қайда сақтаймын?»
деп Шоқан оны да алмады.
Банзаровтың ойы, Шоқанға буряттардың аңшылығын, əсіресе, «қамау»
аталатын түрін көрсетпек еді; Банзаров бұл кəсіпті мейлінше қызғылықты
ғып суреттегенмен:
– Жаз ғой, аңдар түлеп жүрген кез ғой, еттері де арық, босқа өлтіргенде
не болады? – деп, Шоқан ықлас қоймады. Ақыры, құрғақ рахметпен
Банзаров екеуі аттанатын болды.
Шоқанның Байқал көлін көруге құмарлығын білетін Банзаров, оны
сонда апармақ. Бірақ, қай жолмен? Тау ішін аралап, Баргузинға дейін салт
кетуге болады, ол ылди-өрі көп қиын жол екен; Селенга осторгына барып
қайыққа мінсе, тігірек əрі тиышты жол.
Шоқан соңғысын қалады. Ағысты ықтай жүретін желкенді қайық
шапқан аттай зымырайды екен. Сəтіне қарай жел де артынан. Сағасына
жетсе, арғы шеті көрінбейтін Байқал да тып-тиыш. Олар одан əрі де
қайықпен кетті. Ескекті қайық тауға тірелген көлді жағалады да отырды.
Əлі де жел тымық.
– Толқынды күніне кездеспейік! – деді Банзаров, – онда жүргізуіміз
қиын болады.
Көлге төніп, көлеңкесі суда дірілдеген орманды таулардың бейнесі, адам
қайран қаларлықтай көркем. Олардың көлге биік жарқабақ болып тірелген
етектерінен жердің сыртқы қатпарлары қандай түсті болғаны айқын көрініп
тұр. Геологиялық білімнен де аздаған хабары бар Шоқанның
шамалауынша, бұл қатпарлар тектоникалық23 өзгерістердің куəлары.
Болашақ геологтардың зерттеуіне бұлар үлкен материалдар. Жеңіл ғана
желпіген самалдың лебінен тұнық судың беті шымырлап жатыр.
Алақанға алғанда мөп-мөлдір судың, көлдегі түсі жап-жасыл! Кейбір ете
терең тұстарында болмаса, көл түбі байқалып, не түсті тастар тұнғаны апайқын көрінеді. Банзаровтың айтуынша, елу саржанға дейін сондай.
Мөлдірлігіне таң қалған Шоқан, қаншаға дейін көрінуін қызық санап,
бақыр монета тастаса, ирелеңдей батып бара жатқаны көпке дейін көрінеді;
мүмкін, түбіне түскені де көрінер еді, егер қайық сол араға тоқырай қалса!..
Бірақ тоқырай алмайды ол, ілгері жылжи береді...
Жолаушылардың қайық тұмсығын алғаш тірер жері, Байқал көліне
шығыс жақ бүйірінен келетін Баргузин өзенінің құйылысы. Ол араны
тунгус тұқымдас, эвенки елінің Барғожа тұқымы мекендейді. Өзен соның
есімімен аталған. Байқал бойында серуендемек болған Шоқан «тозып,
азайып барады» деген бұл тұқымды көре кеткісі де келді.
Байқал көлінің өзін де, жағасын да тамашалап көзін біраз тойдырған
Шоқан, бурят тұрмысын біраз көрдім деп ойлаған Банзаровтан тунгустар
жайын əңгімелеуді өтінді. Банзаров ол жайды да жақсы білетін боп шықты.
Оның айтуынша, Айсадан пəлен мың жыл бұрын дəурен сүрген Мальта»
аталатын көне халықтар осылардың арғы аталары болу керек. Содан
скифтер заманында, күнгей жағынан Тува, Алтай, Якут сияқты түркі тілдес
елдер, монғол тұқымдас кейбір рулар жауыға келіп, байқалдық Тайгадағы
тунгустарды Мұз мұхитының жағасына қуып тастаған болу керек.
Сүргіннен кешеулегендері жаулаған елдермен араласып, Орал тауындағы
көне рулардай будандасқан болу керек. Эвенки сондайлардың бірі.
– Ерте заманда,– деді Банзаров,– олар пəлен ғасыр бойына өз алдына
мемлекет құрып, арғы түркі тілдес мемлекеттермен, бергі Шыңғыс ханмен,
тіпті бергі манжурлік қытаймен соғысқан, көбіне беріспеген ел. Сол
қыспақтардың ішінде саны азая кеп, Россияға бағынғанда, ме бары отыз
мыңдай ғана адамы қалған. Олардың азығы – балық. Бұрын көлдердегі,
өзендердегі балықты еркін аулайтын оларға, патша əкімдері тыйым салып
тастап, екі жүз жыл бойына ашығып келе жатқан эвенкилер саны да, əлі де
жыл санап азаюда. Граф Савва Баргузинский, олардан да атты қазақтар
қосындарын құрып, шекараны күзетудегі еңбектері ешкімнен кем емес,
Хортица Батур сияқты атаққа шыққан ерлері де аз емес. Сонда да жергілікті
үкімет буряттар сияқты оларды кемшілікте ұстайды. Балықтан басқа қорегі
жоқ олардың, əсіресе кедейлердің тұрмысы өте нашар. Саны көп буряттар
кемшілікке қарсы ара-тұра көтеріліс жасап, елдігін де танытып қояды. Оны
істеуге, аз халық эвенкилердің қуаты жетпейді. Одан да аздар, одан да
қуатсыздар толып жатыр. Сібірде, мыңнан, жүзден аз-ақ асатындар да жоқ
емес.
Бұл жайға архивтық, əдебиеттік мəліметтерден қанық Шоқан, «олар
қайсылары» деп сұрамады.
«Тағы да тарихи материалдармен басын қатырдым ба» дегендей,
Банзаров Байқал көлінің тақырыбына ауысып кетті.
– Бұл көлді қаншалық білетін едің? – деп сұрады ол Шоқаннан.
– Өте аз,– деді, біраз мəліметтерінен хабары бар, суда күні-түні жүзе
беруден жалыққандай болған Шоқан, Банзаровты сөйлеткісі кеп...
– Көңілсіз болмаса, қысқаша таныстырайын.
– Ұзақ болса да оқасы жоқ. «Оразаға көшкен ермек» дейді қазақ.
– Ендеше тыңда.
Шоқан тыңдауға ықыласын қойған белгі көрсетті.
– Байқал дүние жүзіндегі тұщы көлдердің ең үлкені екенін білесің ғой.
– Хабарым бар.
– Аумағы отыз бір жəне жарты миллион шаршы шақырым; ұзындығы –
636 шақырым; көлденеңінің кең тұсы – 80, тар тұсы – 25 шақырым; ең
терең түбі мың жарым capжындай; бойында 27 арал бар, ең зоры –
Ольхонаның аумағы жеті жүзден астам шаршы шақырым; жарты аралдан
ең зоры – «Святойнос» – «əулие тұмсық»; көлге 300-ден астам өзен құяды
да, батыс жағынан «Төменгі Ангара» аталатын жалғыз ғана өзен шығады;
айнала төнген тау, ең биігі екі жарым мың саржындай...
Бұл жолы да, бұдан бұрын да Шоқанның Банзаровқа қайран қалған бір
жері, цифрларды есепсіз көп білуі жəне бəрін де жатқа соғуы. Өзі олай
емес, қағазға қарамаса, белгілі бір цифрды, мөлшерлі шамадан да айта
алмайды...
«Цифрларды соға беру, Шоқанды зеріктіріп жіберді ме? дегендей, «бұны
білмес» дегендей Банзаров Шоқанға Байқал төңірегінің бір ертегісін айтпақ
болды.
– Бізде мынадай бір мифологиялық ертегі бар, – деп бастады ол сөзін. –
Құятын өзендердің бəрін қызына санайтын Байқал, «Аңғара есімді біреуін
аса еркелетеді екен дейді. Оның екеу екенін білетін боларсың?
– Қалай?
– Аңғара шығыстық жəне батыстық болып екіге бөлінеді.
– Ə-ə... оны географиялық картадан көргенім бар. Екі бөлек ол өзендер,
бір есіммен неге аталады?
– Тұрғындар екеуін бір-ақ өзенге санайды. Мифология қызық қой. Ол
Аңғараға жан беріп, тірі қызға айналдырады да, бойжеткен шағында күйеу
іздетеді. Қайдан табады оны? Əкесі – Байқал қатал. Ол өзге қыздарын да,
бұны да қаусырған құшағынан босатпайды. Сондай қамауда жүрген Аңғара
бір кезде Енисей атты жігіт бар деп есітеді. Соны көру керек.
– Болды қызық! – деді Шоқан елігіп.
Ол кездегі Аңғара, тек шығыста ғана екен дейді. Енисейге жету үшін, су
астымен жасырын жүзіп бару керек те, «əкесінің» батыстық жарқабағын
бұзып өтіп, Енисейге жету керек.
– Ие, сонымен? – деді Шоқан тыңдауға құмарта түсіп.
– Шын, тастан биік болып біткен Аңғарды, бойжеткен денесін құмарлық
қуаты кернеген «қыз» бұзып өтіп, Енисейге жетеді қауышады. «Батыстық
Аңғара» деген осы.
– Қызық екен, өзге қыздар ше?