Аққан жұлдыз - 58

залдың іші домбыраның шанағына айналғандай, күй үні күмбірлей
жөнеліп, жоғарғы ложада отырған қазақтардың құлағына, қасында
ойналғандай анық естілді...
Бірінші болып шыққан Дəулеткерей, əуелі «Желдірме», одан кейін
«Ысқырма» аталатын екі күй ойнап берді. «Желдірме» жүрісті аттың
адуынды қимылын, «Ысқырма» дауылды желдің екпінін аңғартады екен.
Екі күй орындалғаннан кейін, залдағылардың шапалақтары ду ете қалды.
Қазақтар да қолдарын шатырлата соғып жіберді... Көзі қырағы біреулердің
байқауынша, патша отырған үйшікте де қолдар қағылып жатыр.
Тəттімбет «Сылқылдақ» пен «Көкейкесті» күйлерін орындады. Ол да
бар өнерін аяған жоқ. Оған да шапалақ кем соғылмады...
Қазақтардың ұғуынша «шапалақ соғылу» деген, «ұнатты» дегеннің
белгісі, күйлерге көрермендердің көңілі көншігенін шапалақ дыбыстары
аңғартып тұр. Енді бұның арты не болар екен?!..
Арты қайырлы болып шықты. Концерт тарай үйіріне қосылған
күйшілердің айтуынша, оларды патша өзі отырған бөлмеге шақырып алған
да, екеуінің де қолдарын қыса құттықтап, əлде не төресі кеуделеріне алтын
медаль қадаған!..
Қазақтар бұған қуанды да, қызғанды да. Қуанғаны – бəйгеге қосқан
жүйріктерінің жүлдеге ілігуі, қызғанғаны – абырой.
Өйтпегенде ше?
Пəлен ханның, тұқымы, пəлен чинді, пəлен сұлтан болып жүрген
олардың біреуінің де патшаның қолына қолдары тиген жоқ, біреуі де жақын
жерден жүздесе алған жоқ; біреуі де патшаның көзіне көрсете сыйлық
алған жоқ...
Сондай құрмет пен бақытқа, қазақ, атаулыдан,тек күйшілер ғана
кенелді!..
Бұған «шонжар» аталатын қазақтар қалайша күйінбес?!..
БƏЙГІГЕ ҚОСҚАН БІР ТАЙ
Зор абыройға жеткен күйшілер үшін Петербургқа бірге барған серік
сұлтандардың сүйінген, я күйінген көңілдерінің ешбір мəні болған жоқ.
Себебі олар абырой биігіне серіктерінің сермеуімен емес, өздерінің
шарықтаған өнерлерінің қияға қаққан қуатты екпінімен көтерілді.
Екі күйшіден: Дəулеткерей – төре, Тəттімбет – қара халықтан шыққанын
білеміз; сондықтан олар, алған абыройларына да өздері туып-өскен
органың көздерімен қарады.
Қазақ даласындағы хан тұқымдарының ішінде əн мен күйді ерекше
күйттегендер Бөкей ордасының төңірегінен көбірек табылатын еді.
Шонжарлар бұндай өнермен шұғылданбайды дегенмен, басы Бəкей ханның
өзі боп, оның ұрпағынан сан сəйгүлік əнші-күйшілер шыққан. Соны олар
атақ-абырой көрген.
Дəулеткерей де сондайлардың бірі болатын. Ол ханзадамын демей,
қарапайым жұрттан шыққан күйшілермен, əсіресе Сағырбайдың
Құрманғазысымен жұрт көзінше жарысқа да түсетін. Оза қалса мақтанбай,
озбай қалса өкінбей қайсысына болса да өнер салыстырудың ісі деп қана
қарайтын. Сондықтан, Петербургта, патшаның алдында Тəттімбетпен күй
жарысына түскен ол, «бір күйден мен оздым, біреуінен ол озды» ден,
жарысушының өнеріне теңдескен баға берді.
Тəттімбет те сөйтті. Бірақ оның Дəулеткерейге де, басқаға да сездірмеген
бір сыры болды.
Анау кезде, яғни екінші Александрдың таққа отырған тойына,
Петербургқа барары анықталған шақта, жолға шығар алдында, сол
маңайдағы ауыл адамдарының салтымен, Тəттімбет Қаз дауысты
Қазыбектің шөбересі Алшымбайдан бата ала барған еді. Жасынан билік
құрған ол, Тəттімбет барған кезде, «жасым жетті, тұғырдан түстім» деп
жұрттың жиынына барудан қалған да, үйінде батагөй қарт қана болып
отырған. «Би ордасы» саналатын бұл үйге, сөзге түсетін шешен, жауға
шабатын батыр сияқтылар əдейі соғып, «жол болсын» айтуын тілейтін.
Тəттімбет те сол ниетпен барды.
Алшымбай «тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» дейтін
халықтық қағиданы берік тұтатын кісі еді. Естуінше, арғы атасы
Қазыбектен басталатын оның баласы Бекболатқа, немересі Тіленшіге
ауысып, кейінгі жағы Алшымбайға тірелген биліктің бұл ордасынан, жұрт
үнемі туралықты, əділеттікті ғана күтіп дағдыланған. Сондықтан да
қасиетті ордаға санап, тілеулі алыс сапарға шығатындар, биден бата алып,
қолынан дəм татып аттануды өзіне бақыт санайтын.
Жол жайын айтып бата тілеген Тəттімбетке, қол жаярдың алдында,
Алшымбай көңілінде түйткіл боп жүретін бір нəрсені айтып қалғысы келді.
Ақ патшаның қарамағына көшкен ел, оған «əділ еді» деп аға сұлтан болуды
ұсынғанда, «орыс заңын білмеймін» деп көнбеген. Əйткенмен орыс заңына
түсініп жетпеген ел дау-дамайы бола қалса, дуан басыларға емес,
Алшынбайға жүгінетін.
Оның жаны жек көретін нəрсесі пара болатын. Өзі бұл жайда «тал
шайнап, қыл жұтқан» адам емес. Аталары да солай болған.
Бұл жағынан келгенде, патша əкімдері «түйені түгімен, биені жүгімен
жұтса да тоймайтындар». Аларына келгенде, олардың табар сылтаулары
көп. Құлқын құмарлықтары биыл тіпті үдеп кетіп, бірде «жанаралдың
сауығу тойы» деп, одан кейін «жаңа патшаның таққа отырған тойы» деп, ел
ішінен жинамағандары жоқ. Əсіресе «сойыстық» деп қой мен жылқыны,
жылқыдан тайды көп жинайды. Патшаның тойына деп, бір Қарқаралы
дуанынан жүзден астам семіз тай жиналған. Соларды жұрт патшаға
айдатады деп ойласа, ел ішінің сұлтандары өзара бөліп алады. Бұл
жемқорлыққа шыдамаған ел, Омбының əкімдеріне шағым айтса, ешбірі
іске аспайды.
Енді кімге айту керек?
Əрине, патшаға!
Оған қол жету қиын.
Сондай ойда жүрген елдің де, елге жаны ашитын Алшымбайдың да
тілегі қабыл болғандай, Петербургтың тойына Тəттімбет те баратын болды.
Ол елдің қалаулы жəне сенімді адамының бірі еді. Ана бір жылы
Омбыда қазақ сұлтандарының маслихаты жүргенде, «ел қамы» дегеннен
аузын ашқан Тəттімбет қана болғанын «ұзын құлақ» таратып əкеткен де,
содан бері ел басына «айтса осының ғана батылы жетеді» деген ұғым туған.
Алшымбай да сондай ұғымда болатын. Сондықтан, Петербург сапарына
шығар алдында бата тілеп келген Тəттімбетке бірінші тапсырғаны:
жергілікті əкімдердің халыққа көрсететін озбырлығын патшаға аузы жетсе
сөздей, жетпесе хатпен естірту болды.
Тəттімбет бұл тілекті орындауға уəде етті.
Оның ойы, бұл жұмысты Петербургқа кіре сала қолға алу еді, бірақ,
қалай талаптанса да, ауызша тіл қатудың айы табылмай қойды.
«Əне, міне» деп есек дəмелі болып жүрген кезінде той тарқауға да
айналды. Бір үміті – концерт күні жүздесер болса айтып қалу еді, ол тілегі
орындалғанмен, бетпе-бет келгенде батылы жетпеді. Одан кейін жолай алар
жəйі жоғына көзі жеткен Тəттімбетке, енді хат беруден басқа жол қалмады.
Соны жазатын кім? Біреуге жаздыруға болмайды. Онда, «отыз тістен
шыққан сөз, отыз ру елге тарап», жасырып жүрген сыры ашылып қалады.
Оның арты жақсылыққа соқса игі, егер жамандыққа?..
Аржағын айту түгіл, ойлауға да батылы жетпеді Тəттімбеттің. «Батырға
да жан керек» дегендей, оған да жан керек.
Ендеше, тек өзіне ғана сену керек...
Ал, сонда қалай жазу керек?
Қолының орысша бас білмеуіне Тəттімбет бірінші рет осы арада ғана
қатты қапаланды.
Оның білетін хаты мұсылманша ғана. Онысы да қазақша мен
татаршаның арасындағы бірдеме...
Тəттімбет осы арада қатты бір өкінішке түскендей болды. Омбыдан
аттанарда Шоқанды ел қамқоры көретін ол, Алшымбай «жан адамға
сездірме» дегенмен, бір оңашада Шоқанға сездіріп қойған. Петербургқа
аттанғалы жиналған «игі жақсыларда», ішіне əкесін қоса, ел қамын жейтін
жан жоқ деген ойдағы Шоқан, Тəттімбеттің мына сыбырына қуанып кетті
де, патша атына беретін арызды өз қолынан жазуға ықылас білдірді.
Тəттімбеттің естуінше, бұрын жазылған осындай бір арызды өкімет
орындары қуыстырып, кімнің қолынан шыққанын тапқан да, жазушыны
жазалаған. Шоқанды ондай жазаға қимаған Тəттімбет, несі болса да өзі
көргісі келіп, «былдырақтасам да бірдеме табармын» деп, Шоқан
ұсынысын қабылдамады.
Енді қалам ап қағазға төнсе, басындағы əдемі ойлары, қасқырдан
үріккен жылқыдай бытырай қашып, қайыруына көнер емес.
«Сонда ғой, – деп екінді Тəттімбет, – Шоқанға жаздырып ап, мұнда
көшірте қойсам ғой, бұл кедергіге кездеспес едім!»
«Көшірушінің кім екенің тыққан қоймамызды оның бермеуін кім
біліпті?!..» деген қауіп те кірді, оның ойына.
Содан кейін, табаны тағы да «несі болса да өзім көрейінге» тіреліп, оған
«еркек тоқты құрмалдық» – «ел үшін не көрсем де бейілмін» деген қайрат
қосылып, ол қалам ұстап қағазға отырды.
«Əркім білгенінше базарлайды» дегендей, Тəттімбет шалағай сауатының
шамасы жеткенше, «Ғиззатлу уа хұрмат- лу ұлұғ Пади-Шайымыз –
Александр Меклай ұғлы Рауманып хазратларина ғаризнама» деп бастап,
хатын бір ғана мəселенің төңірегіне құрды. Ол–елдегі əкімдердің
жемқорлығы жəне нені сылтау етуі туралы. Осы мəселенің өзін өтпейтін
балтамен мыжғылаған ағаштай дөкір ғып, əрең бітірді де, патшаның
қолына тиер-тимесіне, тие қалғанда, үсінер-түсінбесіне көзі жетпеген ол
беруге бекінді. Ендігі толқығаны, – хатқа қол қою керек пе, əлде «домалақ
қағаз» түрінде беру ме?
Естуінше, «домалақтың», яғни қол қойылмаған қағаздың көбі аяқсыз
қалады. Қол қойылса, тексерілмей қалмайды; оның екі жағы бар: іс
расталса құба-құп, расталмаса сілтеген шоқпары өзіне тиіп, біреулерге
қазған орына өзі түседі, ондайларды біледі Тəттімбет, оның қол көтеріп
отырғандары өңкей дөкейлер. Сонда сөзі расқа шықса мақұл, ал шықпаса
ше?
Осы жағдайды ойлағанда Тəттімбет сасқанынан терлеп кетті. Бірақ, ол
есін тез жинап, «еркек тоқты құрмалдық» деген тиянаққа тоқтады да,
несіне болса да шыдауға бекініп, хаттың аяғына «Тəттімұхаммед
Қазанғапұғлы» деп іздей қалса табылатын аты-жөнін жазды.
Қазақтың ол кездегі сауатсыз билеріне патша өкіметі аты-жөні жазылған
жүзік жасатып беретін. Сондайдың біреуі Алшымбайда да болатын.
Тапсырмасына қоса бата беріп аттандырған Алшымбай «керек болса,
менің, жүздік мəрімді баса саларсың» деп қолына ұстатқан еді. Қалтасына
берік сақталған жүзік-мөрді Тəттімбет хатқа баспады, сондағы ойы – «не
ауыртпалығы болса да өзім көтерейін, қарт адамға салмақ түсірмейін!»
Петербургтан Омбыға оралған Тəттімбет, осы жайды Шоқанға айтқанда,
ол қала ғұрпымен Тəттімбетті бауырына баса құшақтап, түкті бетіне
тұмсығын тақай сүйді де:
– Ризамын, Тəтті аға! – деді оң қолын сілке қысып, – Патшаға жетпесе
амал жоқ, жетсе тілегіңіз орындалады. Бұл əкесіндей жауыз емес, жақсы
патша!
– Əкесімен қырын жүруі сен сияқты екен ғой, – деді Тəттімбет.
– Халықшыл патша, одан күтер жақсылығым көп, соның жолын қууға
тырысам!
– Əмин!
– Арты не болар екен, бұның?! – деп елеңдеген Тəттімбетке:
– Тəуекел, көрерміз, – деді Шоқан, – ауыртпалыққа соғар күн туатын
болса, сіздің беліңізді талдырмаспын, салмақты жағын өзім көтерермін.
Еліне қайтқан Тəттімбет, Алшымбайға сəлемдесе барып, өтінішін
орындап қайтуын жасырын дəттегенде, сəуегей қарт.
– Ұл болып туғаныңнан айналайын! – деп жылап жіберді де, бауырына
басып, – «бəйгеге қосқаным солқылдақ тай ма деп жүрсем, белі бекіген
бесті болып шықты ғой. Өркенің өсе берсін, құлыным! – деп бата берді.
Ендігі мəселе – хаттан шығатын нəтиже. Ол жайда екеуінің көңілінде де
«не болар екен?» деген ереуіл!..
«Асарымды асадым, жасарымды жасадым» деген ұғымдағы
Алшымбайдың ендігі бар тілегі – Тəттімбеттің ісінің оңғарылуы. Бұны ол,
өзінің ғана емес, киіз туырлықты қазақтың ішіндегі момын көпшіліктің
тілегіне санайды.
«ҰЗЫНҚҰЛАҚ»
«Қазақтың күйлерін патшаның өзі мақтапты» деген қауесет, кең даланың
барлық өлкесіне найзағайдың жарқылынан да тез тарағандай болды.
Таратқан қуат ең алдымен –«ұзынқұлақ».
Көптің көңілін елеңдеткен «ұзынқұлақ» Шоқанға да тым тез жетті.
Осындай терминді алғаш кім шығарғанын қанша зерттесе де, ол əзірге таба
алған емес. Оның ойынша, кім шығарса да, «бұл тарихтық, философиялық,
тұрмыстық мəні терең термин». Тарихтық мəні: қазақтың өткен өміріндегі
елеулі оқиғалардың бəрін кейінгі ұрпақтарға бұлжытпай жеткізіп келе
жатқан хабаршы осы «ұзын құлақ»; философиялық мəні: жеке адамдардың
қысқа құлақтарынан құралатын бұл хабар, құлаққа құлақ жалғаса келе,
өлшеусіз созылып, мөлшерін шамалап болмайтын, кең даланы түгел орап
жатқан керемет бір ұзынға айналып кеткен; тұрмыстық мəні: мектебі,
телеграфы, баспасөзі, өнердің өзге құралдары жоқ қазақ даласы, егер, осы
«ұзынқұлақ» болмаса өз тіршілігінде жəне дүние тіршілігінде нелер болып
жатқанын қайдан білер еді?!.. Бұрын болған, бүгіндер болып жатқан
тіршілік оқиғаларының кейін өсіре, кейін өшіре хабарлағанмен, солардың
көмескі болса да ізін сақтайтын осы «ұзынқұлақ». Шоқанның ұғымында
«ұзынқұлақ» деген – халықтық құлақ. Бұндай құлақ барлық халықта да бар
сияқты. Бірақ, халық болғаннан бері сауатсыздықтың тақсіретін қатты
тартып, өз құлағынан басқа хабаршысы болмаудан ба, əлде, салынып
алудан ба, қазақтың «ұзынқұлағы», Шоқанға өз елдерінің құлақтарынан да
ұзынырақ сияқты...
«Патша қазақ, күйлерін мақтапты» деген «ұзынқұлақ», кең даланың
аспанын түгел құрсап алған бұлттан ойнаған найзағайдан барлық жерде
жарқ-жұрқ, жалт-жұлт етіп жатқан шақта, Омбыға Петербургта шығатын
«Северная пчела39» газетінің эрмитаж концертін жоғары бағалаған номері
де жетіп келді. Номерде орыстың сол кездегі атақты ориенталисы40 белгілі
тіл маманы, қазақ, тұрмысының білгірі Владимир Дальдің «күй теңізі»
аталатын мақаласы қазақ даласының əн-күйге ерекше байлығын баяндай
келе, сол үлкен өнердің өкілдері: Дəулеткерей Сығаевтың жəне Тəттімбет
Қазанғаповтың күй тартуға өте шебер адамдар екенін шұқшия талдап,
мақала аяғын: «Өнерпаздар государь императордың өз қолынан
шеберліктеріне лайықты алтын медаль алысты!» деп бітіріпті.
«Ұзынқұлақ» хабарынан да қуанған Шоқанның, газет мақаласын
оқығаннан кейінгі шаттығында шек болған жоқ. Оны ерекше шаттандырған
нəрсе қазақ күйін патшаның, өз құлағымен естіп, өзі алақан соғып,
күйшілерге өз қолынан алтын медаль тапсыруы.
Бұл Россияның сол кездегі «көзі ашық» аталатын қауымының, олардың
ішінде Шоқанның екінші Александрға ең биік романтикалық көзбен
қарайтынын білеміз. Олардың естуінше, бұл патша балалық шағында,
орыстың сол кездегі көркем əдебиетінде сентименталист атағы жайылған
көрнекті ақыны – Василий Андреевич Жуковскийдің тəрбиесінде болған,
сондықтан, оқыған көпшіліктің мөлшерлеуінде, екінші Александрдың нəзік
жанды адам болуға тиіс, оның Россиядағы крепостнойлық правоны жою
шарасына кірісуі де, осыған байланысты болу керек.
«Эрмитажда Россиядағы отар елдердің əн-күйлерін тыңдауы да
сондықтан емес пе екен, – деп жорамалдады Шоқан іштей музыкаларын
бағалағанда, өздерін де бағаламас па екен олардың?.. Оның арты Россия
ұлттарының өзара теңдесуіне соқса тамаша болар еді-ау!..»
Шоқанның өзі жалпы музыканы, оның ішінде қазақ музыкасын ерекше
сүйетін адамның бірі еді. «Туғанда дүние есігін ашады өлең» деп Абай
айтқандай, жалпы қазақтың бала туғанда «шылдақана» аталатын сауықты
əн-күймен өткізетіні мəлім. Сол сауық Шоқан туғанда да жасалып.
Зейнептің бірінші перзенті ұл болуын хан тұқымы жəне елі болып зор
қуанышпен қарсы алып, қалжасына бие сойып дегендей, шылдақананы
ұлан-асыр ғып жасаған.
Баланың құлағы үнді қырқынан шыға ести бастайды деседі. Шоқанның
құлағы үнді неше күннен кейін естігенін кім білсін, қашан естісе де
құлағына шалынған алғашқы үн, бізге белгілі – Күнсұлудың (Күнтай)
аузынан шыққан əлдилеу.
Сондықтан да есін біле Шоқан оны да шеше көріп, атын атамай,
«Күнтай апа» дейтін еді. Күнтай бірсыпыра əнші болатын. Есі кіре бастаған
кезде де, Шоқан оның əн құшағына бөленіп қалғитын...
Шыңғыстың сол бір тұстағы ордасынан əнші, күйші жыршы дегендер
арылмайтын еді. Олардың үніне де бала шағынан құлағы қанған Шоқан,
оқуға аттанғанша өлеңші, күйші болам деп те біраз талпынды; бірақ
қабілеті жетпегендей, босқа əуреленді: əнге үні келіспеді, күйге саусақтары
оралымсыз болды... Біреулер бұны, хан тұқымына əн-күй дарымауына
жорыды. Онысы бекер сияқты, егер рас болса, Шыңғыстың бірге туған інісі
Қанқожа неге бармағынан бал тамған күйшілердің бірі?!..
Əнге, күйге олақтығын өз басының дарынсыздығына жорыған Шоқан,
ауылынан оқуға аттанарда бұл тілегіне жете алмай арманда кеткен еді.
Кадет корпусында музыка сабағы да жүретін еді. Шоқан оны да ынтамен
оқып, корпусты бітіргенде музыкалық сауаты кадет болып шықты. Сол
білімін іске асырмақ болып, Атбасар жəрмеңкесіне жиналған əнші,
күйшілердің өнерін нотаға түсіріп те байқады. Өзінше, тəп-тəуір жазған
сияқты. Соны корпустағы оқытушысы – Вагнердің өңдеуіне берермін деп
ұйғарғанда, «құдай ұрып» дегендей, қолжазбаларын, сүгіреттерін ұрлаған
жауыз, ноталарын қоса əкетті...
Сол өкініші кеудесінен кетпеген Шоқан Омбыда қолына түскен əнші,
күйшілердің өнерлерін, шамасы келгенше өзі, шамасы келмегенде Вагнерға
нотаға түсіртетін еді. Бірақ, Омбыға ондай өнерпаздар аз келетіндіктен,
мардымды ештеңе құрала қоймаған.
Сөйтіп жүргенде, жаңа патшаның таққа отыру тойына баратындардың
ішінен Тəттімбетке кездесе қалды. Оның ойнаған күйлеріне қарағанда,
бұған дейін күйші көріп жүргендердің бəрі түкке тұрмайтын сияқты. Соны
көрген Шоқан, «шіркін, Петербургтағы музыка шеберлері тыңдар ма еді,
бұл ойнауды?!..» деп арман еткен еді.
Міне сол арманына жетті. Қазақтың күйлерін патшаның өзі ұнатып,
күйшілерге сыйлық бергізуі, – қазақ күйлерінің абыройы аспанға ұшуы...
«Шіркін, енді осы ұшқан абыройды, биіктетіп, кеңейтіп əкетсе!..»
Шоқан осындай тəтті қиялға ғарып болып жүрген күндерде,
Петербургқа кеткен жолаушылар да Омбыға оралып қалды. Олар жеткенше
«ұзын құлақтан» естіген, газеттен оқыған хабарларға, көргендердің ауызша
əңгімелерінен молырақ қанармын деген ойда еді ол, бірақ күткені болмай
қалды оның. Жолаушылардың Петербургта күйшілерге. қарсы тұтанған
қызғаныш оты сену орнына дауылдай түскен еді, сондықтан «патша еледі»
деген абыройды қиғысы келмеген олардан Шоқан:
– Ие, қалай болды өзі?! – деп өзеурей сұрағанда:
– Жəй, əншейін, желікпе көңілдің ісі де; əйтпесе, қыра қойған ештеңесі
болған жоқ, – дей салысты.
Бұл «нем құрайды» сөздеріне Шоқан оншалық ренжи де қойған жоқ.
Несіне ренжиді?.. Қазақтың «шонжар» аталатындарының басым көпшілігі
əнді еріккеннің ермегіне санаған, сондықтан да «ерінбеген етікші, ұялмаған
өлеңші болады» деген мақал шығарған, ал күй атаулы оларға «бақсының
бал ашатын сарыны» сияқты бірдеме. Сондықтан да кей шонжарлар
«тұқымымыздан əнші, күйші шықпады» дегенді мақтан көретін.
Ал, қарапайым халық ше?
«Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең»–
деп,
«Бала туса күзетер шылдақана.
Шуласып өлең айтар сонда жəне»–
деп,
«Біреулердің кісісі өлсе қаралы ол,
Қаза көрген жүрегі жаралы ол.
Көзінің жасын тыймай жылап жүріп,
Зарланып неге əнге салады ол?!»
деп, данышпан Абай айтқандай, қазақтың тууы мен өлу арасындағы
өмірі түгелімен əн-күйге бөленіп өтпей ме? Өмірінде кездескен нелер
қуанышты жəне қайғылы оқиғалардың айқын ізі тек əн-күй мен аңыздарда
ғана қалмай ма? Өз өмірі əн мен күйге бөленген қазаққа, ата-бабаларының
əн-күйлері «ұзынқұлақ» арқылы жетпей ме? Олардың өз əн-күйлерін
кейінгі ұрпақтарға «ұзынқұлақ» алып ұшпай ма? Ендеше, халықтікі емес
пе, «ұзын» аталатын құлақ? Ал, «қысқа» дегені күнделік тойғанына мəз
болатын тоғышар топастардікі емес пе?
Құлақтардың жалпы жайы осылай болғанмен, қоғамдық тұрмыстың əрі
түйесінде де «ала», «құла» дегендері барлығы сияқты, қысқа құлақтылар
ішінде де, өзгелерінен аз да болса түрігіректері болмайды емес,
сондайлардың біреуі Шыңғыс еді. Жас шағында қазақтың, орыстың
музыкалық құралдарын ойнауға əуестенген ол, домбыраны, гитараны,
мандалинді, сырнайды жап-жақсы үйреніп, кейбіреулеріне даусын да қоса
бастаған. Сондайға үйірін естіген, егде тарта діншілдікке салынған шешесі
– Айғаным, жасырып ұстайтын құралдарын бірде көріп қап, бəрін де
көзінше қиратып, сынықтарын отқа жаққан. Содан көңілі қайтқан Шыңғыс,
шешесі өлген соң да жолай алмаған. Бірақ, оңашада əсем əн, тəтті күй
дегендерді тыңдаудан қашпайтын. Той сапарында да сол салтына бағып, өз
күйшісі Тəттімбетке де, Бөкей күйшісі Дəулеткерейге де жеке жолғасқанда
күйлер ойнатып рахаттанатын, кейде екеуін егестіріп те көретін; сондағы
бағасы əділ боп, біреуін «хан тұқымынан шыққан» деп, біреуін «жол
серігім» деп ешқайсысына жан тартпайтын.
Ол осы əділеттігіне Омбыға оралғанда да бағып, қай күйшінің несіне
сүйсінгенін жиналған жұртқа айтып берді.
Той сапарында көрген-білгендерін Шыңғыстан басқа түгелдеп баяндай
алғандары болған жоқ. Олардың бар айтатыны «тамаша, керемет!» деген
сияқты үстірт мадақтау ғана болды. Несімен тамаша, несімен керемет
екенін біреуі де байыптап бере алмады.
Петербургтан аттанар алдындағы бас қосқан мəжілісте бəрінің бір
ауыздан пəтуа қылғаны, елдеріне орала, орыс өнерін мақтау, халықты сол
өнердің қайнар бұлағы – орыс оқуына шақыру еді. Қайту жолының
үзеңгісіне аяқ сала, ол уəделерінен ең алдымен өздері тайып, Омбыға келе,
«ал, кəне, қайсыңның, балаңды жазайық» деген сұрау туғанда, біреуі де
«менікін» дей алған жоқ.
Тойдан Гасфорт та аса көңілді қайтты. Ең алдымен оның мансабы
жоғарылап, генерал-полковниктік даражаға жетті. Оның үстіне,
«адъютант» лақабы қосылып, патша сарайына еркін кіру правосына ілекті;
оның үстіне, көгілдір жолаққа (лента) қадалған əулие Владимирдің екінші
даражалы ордені берілді; оның, үстіне алтынмен үш мың сом ақша
сыйланды... Осынша құрметке көңілі судай тасыған Гасфорт, алғашқы
дақпыртпен Омбыдағы қызметін уақытша атқаруға қалдырған генераллейтенант Александр Михайлович Павловскийге хат жазып, арнайы
шабарманнан беріп жіберді; жаңа императордың таққа отыру тойының
жалғасын қазақ, даласында да еткізу қамына кірісуді бұйырды. Павловский
жорықтық жабдықтардан басқаға шорқақ адам еді, сондықтан Шоқанды
жақсы білетін ол, бұл шараны іске асыруды ұйымдастыру жағын соған
тапсырды. Ұсынысты қабыл алған Шоқан, бұл жайда жасаған жоспарын
Павловскийге бекіттіріп ап, ұйымдастыру істеріне кірісті.
Оның жоспарында той қалың қазақтың арасында өтуге тиісті, сондағы
өз қалағаны – Бурабай тауының бауыры. Оны таңдауы: арғы атасы
Абылайдың хан көтерілген жері, бергі атасы Уəлінің хандық құрған мекені
болғандықтан, ол мекеннің тарихы жəне көркемдігі туралы нелер əдемі
аңыздар естігендіктен өз көзімен аралап көруге мейлінше ынтық еді.
Сол ынтығының басылу сəті түсіп, Павловский мақұлдаған жоспарды,
Петербург сапарынан оралған Гасфорт та ұнатып, дуан бастықтарына
нұсқау хат жазылды да, Бурабай тауында бастары түйісетін жұртты иіріпжусату ісі Шоқанға тапсырылды.
Омбыдан Бурабайға баратын жол сан тарам, солардан алғашқы
ұйғарылғаны: Баянауыл, Қарқаралы, Көкбекті дуандарын аралай отырып,
қайтар бетте Шыңғысты бөктерлей, Аягөзге соғып, одан Балқашты сағалай
жортып, Шерубай Нұрасы арқылы Есілге құлап, жолшыбай Ақмола мен
Атбасарға түсіп, одан «Құлаайғырды» жайлап отырған туған еліне бару,
Бурабайға той тақалған кезде ғана келу еді. Сонда ол сібірлік қазақтардың
алты дуанын түгелге жақын аралап түседі. Өйтуіне уақыты жетеді.
Алғашқы жоба бойынша, Орта Азияны аралау сапарына ол биылғы күзде
жетуге тиісті еді. Патшаның ұйғаруы басқаша болған. Ол қарамағындағы
материалды екшелей келе, əуелі əлі толық меңгеріп болмаған Жетісу
өлкесін тағы да барлап қайтуды, сол кездің белгілі саяхатшысы – Петр
Петрович Семеновке тапсырып, тойы тарқай аттандырған. Омбыға
Шыңғыстармен бірге келген Семенов, жұмсалған жолынан алдағы
көктемге дейін оралмақ болып əуелі Семейге, одан өрі Жетісуға бармақ
болған. Шоқан екеуі Семейге дейін бірге бармақ болған. Шоқанның Орта
Азия сапарына Семенов орала шықпақ.
Шоқанның осындай жол жөнін кенеттен естілген бір «ұзынқұлақ» бөлді
де жіберді, ол – бізге осы кітаптың «Сəтті сапар» аталатын тарауынан аты
мəлім Қожық қызы Нарғыздың əдейі суға кетіп өлу хабары еді.
«Білемін» деген əлдекімдердің айтуынша, бұл бүкіл «Уақ» аталатын
елдің қабырғасын қатты қайыстырған оқиға болған; бұл жайда ақындар
жоқтау жырын шығарған, сол бір тұста Орта жүздің ең күшті қобызшысы
танылған Сіргелі Уақ Дайрабай: «Қапыда өтті-ау қарындас!» жəне «Суға
кетті-ау, Еркетай!» деген керемет күйлер шығарған; оларды тыңдаған
жанның «иманы қасым» боп, «құйқа тамыры шымырлайды» деседі.
«Бұл өлімге бас айыпты өзіммін» деп санаған Шоқанның құлағына
алыстағы жырлар мен күйлердің аңыраған зары талықси естілген
сияқтанды да тұрды. «Қайтейін енді... Қожықтың ұрлығынан, зорлығынан
қалың ел зар илемеді ме?! Əкемді тоқтатам деп ең, сен тұрдың ба уəдеңе?
Жоқ...» – деп ойлады Шоқан. Əйтсе де ол өз құлағымен естімей, оқиға
болған жерді өз көзімен көрмей дегбірі қалмады, сондықтан. Бурабайға
бару сапарын өзгертпек болды.
Бастапқы бару сапарын да жасаған өзі еді. Ондағы ойы, той жабдығын
ұйымдастыруды сылтау ғып сібірлік қазақтардың дуандарын еркін аралап
көру еді. Енді Нарғыздың тағдырына байланысты, сапарды өзгерту керек.
Бірақ, оны істеу оңай емес, генерал-губернатор мақұлдап қойған. Не дəлел
табу керек оны өзгерту үшін?
Шоқан бір ғана дəлел тапты да, Гасфортқа естіртті.
– Шешем қатты ауырып қалған екен, – деді ол, – тығыз шапқыншы
жіберіп, тез келсін депті.
Мұнысы бекер сылтауы емес еді: кейінгі кезде тым етейіп кеткендіктен
бе, əлде Шоқанның, жоламай жүруіне жаны күйзелгендіктен бе, – соңғы
бірер жылда Зейнептің жүрегіне қыспа пайда болуы рас та. Кейбір
қаттырақ қысыла қалғанда, оның басына «жүріп кетем бе» деген қауіп те
туатын.
Петербургтан оралған Шыңғыстың Жайнақты ертіп аулына асығыс
қайтып кетуіне де, «бəйбіше төсек тартып қалды» деген хабар алуы себеп
болған. Барса, Зейнептің ондай ұстамалысы болып өткені рас та екен, бірақ,
қазір тəуірленген екен.
Шыңғыстың «Қанашжан үйге ұзақ жолмен орағытып кететін болды»
деген хабарына, оны сағынып жүрген Зейнеп қатты ренжіді де:
– Бар, əл үстінде жатыр деп хабарла, сонда қалай келмес екен! – деп қос
атпен Абаны жəне Жайнақты жұмсады.
Енді қалай бармасқа?..
Шоқанның əкеден шешеге бейімін жақсы білетін Гасфорт, амалсыз
ризаласты. Оның тек қана айтқаны: «Əлдеқалай той емес, государь
императордың тойы. Ел де, Петербург та құлақтанып қалды. Шешең, тек,
аман сауықсын. Барып көңілін жұбат та, Бурабайға тез жетіп, тойдың
ұйымдастыру жабдығын тығыз қолға ал!»
Шоқан «мақұл» деді де, қасына жалғыз Жайнақты ғана ертіп, асығыс
жүріп кетті. Мақсаты Қызылжардан əрі Есілді бойлай отырып, Қожықтың
мекені Меңзейге соғып, Нарғыздың жай-күйіне қанбақ та, «АлакөлСалпық» аталатын мекен арқылы, «Құлаайғыр» өзенін жайлап отырған
аулына соқпақ. Шоқанның Нарғыз туралы ойын білмейтін Жайнақ, оның
Құлаайғыр жайлауына Омбыдан төте кетпей, əуелі Қызылжар келіп, одан
Есілді өрлеуіне түсінбей, мəнін сұрап еді:
– Онда жұмысын, .болмасын, жүрген жаққа жорта бер! – деген кесімді,
қысқа жауап қайтарды.
Жайнақтың соңғы кезде байқауынша, балалық шағында икемшіл,
жұғымды Шоқан Омбыға келе кекір мінезді болып кеткен. Бет алған ісінен
қайтпайды, өзінікі ғана жөн, өзгелердікі қисық сияқты. Сол мінезін білетін
Жайнақ тіл қайтармай, беттеген жағына салпақтап ере берді...
КҮЙДІҢ КҮШІ
Есіл бойын өрлеп келе жатқан Шоқанға ат жүрісінің жолы жырақтай
күңіренген күйдің алыстан талмаусырай естілген үні жақындай түскен
сияқтанды.
Жайшылықта жадыраңқы ол, бұл бетінде жабырқаңқы. Жолшыбайғы
елге жай-күйін білдіргісі келмеген ол, киімдерін де жарқыратып, жорық
формасында жобалғы, қоңыр дүрсін келе жатыр.
Бұл сапарының жайын өзгелер түгіл, ертіп əкеле жатқан жалғыз серігі –
Жайнаққа да айтқан жоқ. Əскерлік чині əзірге корнеттіктен аспаған ол,
жоғарғы чиндерден үміт еткенде, бір қызығатыны: майордан
жоғарғыларының қарамағында, ең кішісі денщик аталатын күтушілерінің
болуы еді. Сондай біреу өзінде де болуын арман етіп жүрген шағында,
«құдай айдап» дегендей, Жайнақ келе қалды. Ол бұрынғысынан да
ысылып, қазір «бір сырлы, сегіз қырлы» дегендей, жүзіктің көзінен өтетін
жылпос болып апты. Əрі бірсыдырғы домбыра да тартатын, өлең де
айтатын серілеу, оның үстіне, аяқ астынан қалжың табатын күлдіргі.
Омбыға Шыңғыс ертіп əкелген Жайнақты, ол Петербурға аттанғанда,
өнеріне қызыққан Шоқан қасында қалдырды да, қаланы жатырқап,
қайтқысы келгенмен, «əкеммен бірге келдің бірге кетерсің» деп босатпады.
Жайнақ, Шоқанның Есілді өрлей сапар шегу жайын да іштей
жорамалдайды: «Шоқан Қожықтың сіңір қара қызына қызығып қапты
дейді» деген хабар, оның Атбасар жəрмеңкесінде жүрген шағында дүңк ете
қалған. Сонда жұрт:
«Төре – төбет сияқты, оған ұрғашының бəрі бір бас» деген рас екен-ау!..
Əйтпесе, Қожықтың қанішер қара қаншығына қызығар ма еді?! – деп
таңданысқан.
Шоқанның Айжанды əурелеуін аң құмарлыққа санаған жұрт, Нарғызға
қызығуын да сондай қылығына жорыған. «Сол қыз суға кетіпті» деген
қаңқуды Жайнақтың құлағы да шалған. Одан кейін Нарғызға арналып
шыққан əн-күйлер де жетіп, ондайға əуесқой Жайнақ кейбірін өзі де
орындайтын болған. Мысалы, «Дайрабай қобызшы шығарыпты» деген
күйлерді əлдекімнен үйреніп ап, домбыраға тəп-тəуір дыңылдататын,
Шоқан бұл күйлерді ең алғаш Жайнақтан естіген. Сонан соң Нарғызға
арналған жоқтау жырлар мен күйлерге құлақ түре бастап ақыры бұл
қайғылы оқиғаның ізін қууға соққан.
Шоқанның бұл оқиғаға неге елеңдеу себебін, Жайнақ қанша ойланса да
таба алмайды. Жолшыбай тұнжырап келе жатуына қарағанда, – «бұл елімге
іші аши ма?!» деген де ой көп кетеді. «Неге?» деген сұрауына жауап
таппайды. Несі болса да жүре, бара көруге бекінеді...
Жайнақпен шүйіркелесе қоймағанмен, Омбыда да, одан аттанғаннан
кейін де, Шоқан өзі мен өзі іштей үздіксіз кеңесуде. Өзімен емес-ау,
Нарғызбен...