Аққан жұлдыз - 17

Олар сол көріскен қалыптарында ұзақ тұрып қалар ма еді, қайтер еді,
егер, əйелдің «қарақтарым-ай!» деген ыңырсыған дыбысы естілмесе.
Аянышты дауысқа Шоқан жалт қараса, Күнтай!.. Айжан манағы қалпында.
– Ақ апама не болған? – деді құшағын жазған Шоқан Жайнаққа.
Жайнақ үндемеді. Ақпанның ұрғанын Күнтай оған да айтқан жоқ еді.
– Не болды, Ақ апа? – деді Шоқан Күнтайға жақындап.
– Білмедің бе, не болғанын, Қанашжан? – деді жасқа булыққан Күнтай.
– Итаяқтың өлгені рас па?..
– Рас, - деді Жайнақ шешесі үшін жауап беріп.
– Ақпанның өлтіргені рас па?
– Рас.
– Неге?
Жайнақ жауап бермеді. Сонда Күнтайға не болған?
Бұл сұраудың жауабын Шоқан сол сағатта да, одан кейін де таба алған
жоқ. Оның бар естігені – қайғы. «Қайғыдан да адам осылай ауыра ма
екен?!»
Қарашы ауылға бұрын келмейтін Шоқан, Күнтай ордадан кеткелі барып
жүретін еді. Əсіресе, түйенің шұбаты мен ешкінің қаймағы үшін. Күнтай
ауыра, ол екі астың да дəмі кетті, бірақ сонда да баруын доғармады.
Күнтайдың сырқаты ауырлай, Ақпан үйінің берекесі кетіп болды.
Бұрынғы мұнтаздай таза үйдің іші, басқа адам бас сұқпастай халге кеп,
мейлінше ыластанды. Жайнақ пен Айжан да қатты жүдеушілікке ұшырады.
«Жібекті күте білмеген жүн қылады, қызды күте білмеген күң қылады»
дегендей, шешесінің күтімінен қалған соң, Айжанның үсті-басы кірлеп,
киімдері тозып кетті. Бұларды көріп жүрген Шоқанның іші ауырғанмен,
қолынан келер жəрдемі жоқ. Бір сəтте ол Айжанды Зейнептің қолына
берейін деп еді, ол:
– Немене, балам, айтып тұрғанын? Шешесі өлсе, бір сəрі. Ол тірі
жатқанда, қызын асырап алатын, мені жын соғып па? Ендігі асырамағаным
құлдың қызы еді, «оны да асыра» дегенің не қылғаның? – деп ұрсып
тастады.
Сол ауырғаннан оңалмаған Күнтай, Шоқанды алып əкесі Омбыға
аттанарда əл үстінде жатыр еді. Əнеугүні, орданы Керей, Уақ қамап,
қылмысты Шоқан бекініске тығылғанда, түн жамылып хал-жайын білуге
барған Жайнақ. Күнтайдың ауыр жағдайын айтқан. «Əне-міне деп жатыр»
деген соң, Шоқан да түн жамылып келген, сонда Күнтай Шоқанды
құшақтап бауырына басып, «Қанашым-ай, енді не айтайын саған?» деп
бетінен құшырлана иіскеген. Осы иіскеуден Шоқанның кіршіксіз таза
екпесіне туберкулез сырқатының ұшқыны түскенін мейірімді əйел білген
жоқ!..
Шоқанның байқауынша, қақырығына қан араласа түскен Күнтай үзіліп
кетудің аз-ақ алдында. Соны естіген Шоқан, ақ сүтін еміп анасындай
болған, көп күтуін көрген Күнтайға соқпай кетуді, бала да болса адамдық
арына мін көрді. Жылан - сырттардың делбесіне оның жармасқаны да,
аттардың басын қарашы ауылға бұрған себебі де сол еді. Шыңғыстың да
ерік беруі - соны білгендіктен. Баласының мінезін білмесе, ондай ерікті
бермес те еді. Мінезі аян: қисайған жағынан түзелмейді, дегенін істемей
тынбайды, ерегіссе, – «аттарды да, Абаны да, өзін де жарам» деген сертіне
жетуі ғажап емес.
Жолаушылардың беті қарашы ауылға бұрылғанын, сол кезде есі
жиналып, Шепе үйінің есігінің алдына шығып қарап тұрған Зейнеп көрді
де, бұрған – Шоқан екенін, оның қайда барарын жобалап:
– Əкел, маған, анау белдеуде байлаулы тұрған Сұр – сүлікті! – деді бір
жігітке. Жігіт алып келген ерттеулі Сұр – сүлікке денесі толыққалы салт
жүруді доғарған Зейнеп, жас əйелдің қимылымен сып етіп тез мініп,
қарашы ауылға айдап кете барды. Сұр – сүлік құстай ұшты. Есі-дерті:
Қанашын сүйіп қалу.
Зейнеп қарашы ауылға жетіп келсе, Ақпан үйінің төңірегіне осы
ауылдың жандары түп-түгел жиналған екен. Түрлері: жұтшылық жылы
көктемге əрең жеткен көтерем малдар сияқты, киімдері жалба-жұлба, арық
- тұрақ; оның үстіне: ақсақ та, соқыр да, бүкір де, басқа кемтарлар да
іштерінде; келіншек боп түскелі бұл ауылға бірер ғана келген Зейнеп,
бұндай күйлерін білмейтін еді...
Аттан қарғып түскен Зейнеп, Шыңғыс сыртында тұрған үйдің төңірегіне
батылы жеткен, бұрын өйтіп көрмеген жиын-жұртты ала көзімен бір шолды
да, ішінен «сұлтан тағынан түскенін естіп басынып тұр-ау, мына
сұмырайлар, бəлемдерге көрсетер ме еді көресісін!» деді де, үйге кіріп
барды. Күймеде отырған Шыңғыс пен Драгомировті абайлаған жоқ.
Үйде Жайнақ пен Шоқан от орнының маңында қалшиған түрде, үнтүнсіз тұнжырап тік тұр, беті ашық Күнтай қимылсыз жатыр, шыңғырып
жылаған Айжан даусы ащы естіледі.
«Апырау, үзіліп кеткен болар ма?!» деген оймен Зейнеп жақындаса, көзі
ашық жатқан Күнтайдан тіршілік белгісі сезілмейді. Бұрын елік көрмеген
Зейнеп, шошына шегініп еді, Шоқан:
– Апа, – деді, қанын ішіне тартып, – Ақ апам енді жоқ!
Зейнеп жылап жіберді.
Шоқан үн-түнсіз Күнтайдың қасына барды да, төсінде жылап жатқан
Айжанды көтеріп тұрғызды. Зейнеп оны кептен көрген жоқ еді. Бұрын екі
беті алмадай құлпырып тұратын кішкене қыздың беті сүйектей құп-қу екен.
Толықша денесі де таралып, киімдері қазыққа ілгендей салбырап тұр.
«Киім» дейтін киім де жоқ екен онда. Бары, жеңдері мен етегі
жырымданған, мейлінше кірлеуден мөрі көрінбей кеткен қоңыр сиса
көйлек. Оның ішінен шілбиген сирақтары жылтырайды. Бұрын бұйра
талдың жасыл желекті бұтақтарындай ырғалып, құлпыра толқып тұратын
шашы түйенің шудасындай ұйпаланып, түп жағы жабағыдай ұйысып
қалған. Бет-аузының кір-қоңынан, бұрын көрген адам танырлық емес.
Мына түрін аяп кеткен Зейнеп:
– Алда, сорлы-ай, не боп кеткен мынау?! – деді аяған үнмен.
– Ие, бұл осылай болған, – деді үрейлі кескінмен тартынған Айжанды
шешесіне қарай сүйрелеп.
Қыз ырқына көнбеген соң, Шоқан:
– Апа, – деді Зейнепке, – бұның ендігі обал-жазығы сенің мойныңда!..
– Сонда не қыл дейсің, Қанашжан?
– Қолыңа ал да, Рахиямен бірге күт!
– Болсын, Қанашжан! – деді Зейнеп.
Шоқан Айжанды босатты да, жеңді қолымен көзін басып, тысқа жүгіре
жөнелді. Жайнақ қатқан орнынан қозғалмады. Тысқа шыққан Шоқан
күймеге қарғып мінді де:
– Жөнелдік! – деді Абаға.
Аттар қозғала берді. Шоқанның соңғы сөздерін сыртта естіп тұрған жұрт
ризашылық көңілдерін білдіріп:
– Жолың, оңғарылсын, Шоқанжан! – десті шуласып.
– Қай жолмен тартамыз, хан-ием? – деді Аба, аттар қозғала берген
шақта.
«Шоқан не дер екен?» дегендей, Шыңғыс күйме бөксе-баспайының
қуысына кіре, бетін əрі қарата жатқан Шоқанға қарап еді, ол үндемеді де,
қозғалмады да. «Абаның даусын естімеді ме» деген оймен, Шыңғыс:
– «Қай жолмен» дейсің бе? – деді Абаға, қаттырақ дауыспен.
– Ие, хан-ием, – деді ол.
– «Тəтемен тартамыз» – деп ек қой, мана?
– Ие, хан-ием. Анықтап алайын деп сұрап жатырмын да.
– Солай-ақ тарт! – деді Шыңғыс, Шоқан үн қатпаған соң, «қарсы болса
білдірер» деген оймен.
Аттар жөнеп берді. Шоқан үндемеді де, қозғалмады да. Сайға екпіндей
түскен аттар, бастарын билеп алған Абаның еркіне көніп, əрі қарай жəйімен
жортты.
Шоқан тым-тырыс жатыр. Күйме төгіспен доңғалаған шақта тербетіп,
жолдың ойлы-қырлы тұсында тоңқылдап, кейде қиқаңдай қатты қозғалып,
əр жайда келеді. Тегісте Шоқанның жатуына көңіл бөлмеген Шыңғыс,
күйме теңселе, қиралаңдай бастаған шақта, жансыз нəрседей шайқалып
кетсе, аяғымен тіреуге ыңғайсызданып, биік денесін еңкейте, қолдарымен
сүйемелдейді. Қимылсыз қалпына қарап, кейде – «тірі ме өзі?!» дегендей,
бері қарай икемдейін десе, тіршілігін білгізгендей, икеміне көнгісі келмеген
Шоқан қиқаң ете түседі. Шыңғыс «ашуландырып алмайын» дейді де
қимылын доғара қояды. Шоқанның жобасы қалғыған сияқтанады,
сондықтан «мойны ауырып қалар» деген оймен, күймедегі бұлғарымен
тыстаған, жүні былқылдақ арқа жастықтың біреуін баласының басын сəл
көтере жастап еді, оған Шоқан қарсыласқан жоқ. Астында күйменің
ішіндегі өн бойына көлбей төсеген, масаты қалың, жұмсақ кілем.
Шоқан ұйықтаған да, қалғыған да жоқ. Сонда да екі көзі тас жұмулы.
Өйтетін себебі – егер ашып жатайын десе, көретіні күйменің іші ғана
болатын. Жауып жатса, талай дүниенің елесін көз алдына келтіретін
сияқты.
Ол əлі жас та болса, талайды көрген бала. Кішкене күнінен «кісі болар»
деп дəмеленген Шыңғыс, «ел көрсін, жер көрсін» деген оймен
сапарларының көпшілігінде Шоқанды қасынан тастамайтын еді.
Бағының ұшып тұрған шағында, Шыңғыс Орынбор, Сібірдің көп жерін
аралап, көп елін көрген кісі. Мысалы ол Құсмұрынның күнгейінде –
Ұлытау, Кішітауға дейін, Шығыс күнгейінде – Қарақойын, Қашырлыға
дейін, шығысында – Шыңғыстау, Семейтауға дейін, теріскей-шығыста –
Баянтау мен Керекуге дейін, теріскей-батысында – Түмен, Ірбітке дейін,
батысында – Торғай, Тосынға дейін барған, сол жөндердегі елдердің көбін
аралап, «қас батыр, қайран жақсылардың талайымен таныс, дастарқандас
болған адам. Осылардың көбін Шоқан да көрді.
Құсмұрын дөңі осы маңайындағы бұйратты, ормансыз, таусыз кең
даланың парнасы сияқты оның қырқасына көтерілген адам талай дүниені
көзімен шалады. Алысқа жолаушылап көрмеген адамға, көзі шалған осы
дүниенің өзі де жетерлік сияқты. Ал, Шоқан сияқты жырақ жерлерді
шарлаған адамға, бертінгі тұста көмкеріліп тұрған аспан күмбезінің ар
жағында да талай дүние бары аян. Соны сезетін Шоқан, кейде, ойыннан
босаған шақтарында, Құсмұрынның тұмсығындағы биік шоқыға шығып,
жан-жағындағы кең даланы көзімен айнала шалатын еді. Көзі жеткен жерге
дейінгі дүниені тамашалап, жетпеген жерлерді, көзін жұмып жіберіп көз
алдына келтіретін еді, сонда оның алдына, көрген жерлері мен елдерінің
бар бейнесі, қаз-қалпында «мені көр, мені көр!» деп тізіле қалатын.
Міне, қазір, күйме ішінде де солай болып жатыр. Көрген жерлері, көрген
елдері көздерін тарс жұмса ғана елестейді де, ашайын десе, бұлт бүркеген
сағымдай ілезде жоқ болып кетеді.
Шоқан орыс поселкелерінің кейбірінде болып көрген. Сонда ол, бір
қонуға əрең шыдап, қасына ерген кісілерді екінші күні еріксіз
аттандыратын. Оның, əзіргі санасында, шетсіз-шексіз кең даладан артық
жер жоқ, ол далада сирей қонатын ауылдардан артық ел жоқ.
Ауыл...
Шоқанның əзірге жақсы білетін ауылдары: хан ордасы мен қарашылар.
(Өзге ауылдарды жақсы білмейтіні: Шыңғыс қайда сапар шексе де, қай
ауылға барса да, үнемі ақ үйлерге ғана түседі. Олар байлардың үйлері.
Шыңғыс ордасында ғана болмаса, шылғи ақ үйлер, қазақ ауылдарында өте
сирек кездеседі. Ауылдардың бірталайы əр түсті бояумен алабажақ қып
тоқыған матадай: ақ, ақ ала; қоңыр ала, қара ала боп тұрады. Шыңғыстың
түсетіні, -ақ үйлер ғана.
Орда мен қарашы ауылдарды салыстырғанда, бірі – жұмақ сияқты, бірі –
тамұқ сияқты. Бұл, екі ауылдың үйлерінің ішкі-сыртқы көріністерінің
біріне-бірі қарама-қарсы тұруынан ғана емес, соларды мекендейтін
адамдардың тұрмыс салтында да біріне-бірі қарама-қарсы болуынан:
ордада «не киейін, не ішейін, не мінейін» жоқ, бұлардың, бəрі де қажетті
мөлшерден асып төгіліп жатыр, ал қарашы ауылдағы үйлерде, бұлардың
бəрі де жетпейді, бəрінде де тапшылық, мұқтаждық, қалтақтап қана күн
көрушілік, біразы ашығып отырушылық, кейбірі, ауыр бейнеттің астында
жаншылып қалушылық!.. Ордадағылар -қожалар, қарашылар – құлдар,
бастапқыларын соңғылары асырайды жəне тегін, сонда да оларға рахмет
жоқ, «рахмет» түгіл теңдік жоқ: төренің кез келгені қарашының кез
келгенін қорлай, сабай береді, кейде - жазықсыз, мəселен Ақ нанның үйі, ол
үй кімге не жазды?.. Жазығы - отымен кіріп, күлімен шығуы ма? Күн
демей, түн демей, дамылсыз терлерін төгіп, ақысыз-пұлсыз қызмет қылуда
ма? Осындай «жазық» бола ма екен?.. Түк те жазығы жоқ қой олардың!..
Ендеше неге қорлайды оларды? Неге нашар халде ұстайды оларды?
Неге?!..
Осы ой басына ұялап болған шақта, Шоқанның бірде - əкесіне, бірде шешесіне «неге бұлай?!» дегені бар. Екеуінен де алған жауабы:
– Ол тəңірі ісі, балам. Лəухол-махфузда солай жазылған.
– Ол не? – деп сұраған Шоқан, «лəухол-махфузға» түсінбей. Шыңғыс та,
Зейнеп те білгендерінше түсіндірген Шала-пұла түсінген Шоқан:
– Онда, теңсіздіктің түп тамырын тəңіріде болғаны ма? – деген.
– Тек, балам, олай деме, күнəлі боласың, – дегеннен басқаны олар айта
алмаған.
Күйме ішінде көзін жұмып жатқан Шоқанның басын, осы «неге?» деген
сұрау да біраз айналдырды. Теңсіздік туралы əр саққа жүгірген ойы, Ақпан
үйінің төңірегіне үйіріле берді. Шоқанға бұл үйдің өміріндегі
ауырлықтардың бəрі де аянышты. Бірақ, «өткенге салауат, қалғанға
берекет» дегендей, Ақпан үйінің өткенін қайтара алмау, Шоқанға түсінікті.
Ол үйде «қалған» дегендер - Жайнақ пен Айжан. Жанындай жақсы көретін,
екеуі бір асықтың алшысы мен тəйкесі сияқтанатын, «алшысы - өзім»,
«тəйкесі - ол» деп санайтын, «өмір бойы достық өмірді бірге кешеміз» деп
сенетін Жайнақтан айрылды. Ойнап жүрген күндердің біреуінде, жəй
жорамалмен Жайнақ Шоқанға:
– Сені «оқуға барады» деп естимін, рас па? – деген.
– «Қайда» дейді? – деген, күтпеген сұрауды естіген соң.
– «Омбыға» дейді ғой.
– «Неге» дейді?
– Қайдам, неге екенін? Хан – атама қарап, «хан тұқымына орыс оқуы
жарасады» деп ойлайды да жұрт.
– Ойлай берсін.
– Сен бармаймысың?
– Неге барам?
– «Əкеңнің жолын қуып» дейді де.
– Менің жолым, əкемнің жолы емес, – деген Шоқан, бұл кеңесті кесіп
тастағысы кеп. – Мен ешқайда да бармаймын.
Осылай кесілген бұл кеңес, «Шоқанды əкесі Омбыға, орыс оқуына
апаратын бопты» деген қауесетпен қайта жалғанып, Шоқанның баруға
мойындай бастағанын байқаған Жайнақ:
– Мені де ала кет, – деген.
Одан бұрынғы бір əңгімеде, еркелеп отырған Шоқанға Шыңғыс:
– Оқуға апарам сені, айналайын, Омбыға, орыс оқуына, – деген.
– Онда, Жайнақпен бірге апар! – деп қалған Шоқан.
– Көрерміз, – дей салған Шыңғыс.
Сол кеңестің ішінде Зейнеп те отырған. Кейін, Шыңғыс Шоқанды
Омбыға алып кетуі анықталғанда Зейнеп Шыңғысқа:
– «Əкетем» деген соң əкетесің ғой, Қанашжанды, - деген, көз жасын
төгіп отырып. - Құдай ата-бабаңнан бері бет алған жағыңнан бұрылмайтын
сені, мен қалай бұрам. Ерке бала еді, жалғызсырайды ғой, онда...
– Сонда, не қыл деп отырсың маған? – деген Шыңғыс.
– Қыл дейтінім: Жайнақ пен екеуі егіз қозыдай тел өсіп еді, соны қоса
апарсаң қайтеді?
Шыңғыс ойланып қалғандай аз отырып:
– Болмайды ол! - деген кесінді дауыспен.
– Неге сұлтан-ау?
– Қасқыр мен түлкіні бірге өсірмейді.
– Ол не деген сөзің?
– Қара мен төре қатар оқыса, біріне-бірі жау боп шыға келеді.
– Қой өйтпес. Ондайды естіген жоқпыз ғой.
– Сен естімесең мен естідім. Айшуақ ханның ұрпағы – Баймағамбет
төрені, əкесі Орынборға апарып орыс оқуына бергенде, қасындағы
қарашыларының бірі - Өтеміс деген кісінің Махамбет деген баласын бірге
берген. Махамбет пен Баймағамбет те біздің Шоқан мен Жайнақтай бір
жыл туып, тату боп бірге өскен. Ақырында екеуі бір-біріне келіспес дұшпан
боп, Тайманның Исатайы деген адамға қосылып, Махамбет Бөкей
ордасының ханы – Жəңгірге де, ақ патшаға да қарсы шығып, үлкен қырғын
жасаған...
– Астапыралда! – деді мына хабардан үрейленген Зейнеп.
– «Астапыралда» болса, – сол. Ақырында олар бірінің басын бірі алған.
Соны біле тұра, мен қарашыдан өзімізге жау даярлай алмаймын.
Бұл сонымен біткен. Омбыға баруға көнген Шоқанның өзіне де
«Жайнақты ала кетсек қайтеді? деген ой оралған. Ол ойын ешкімге
білдірмеген себебі, – Омбыға баруға көнгенмен, «онда ұзақ оқимын» деген
сенім Шоқанда жоқ. Оның ойы – «жақса қалам да, жақпаса қашып кетем».
Сондықтан ол, «ала кетем» деп Жайнақты желіктірмеді.
Жайнақ қалып қойды. Жəне ол, – əкесі де, шешесі де жоқ бала. Сондай
жетімдердің талайының азып-тозып кеткенін көрді. Бұның да сөйтпеуіне
кім кепіл. Оның бар сенетіні -Жайнақтың пысықтығы. Бірақ, пысық боп
қайда барады, əрі күн көрісі жоқ жарлының баласы, əрі жетім бала!..
Бұл ойлар Шоқанның басына енді, күймеде көзін жұмып жатқанда ғана
келіп, егер Омбыда қалып қоятын болса да, Айжанды шешесіне тапсыру
сияқты, Жайнақты əкесіне тапсыру. Айжанның жетім қалуына
қайғырғанмен, болашақ тағдырына, Шоқан оншалық күйзеле қоймайды, ол
шешесінің «болсын, Қанашжан» деген соңғы сөзіне сеніп келеді.
Осынша көп ойлардың шырмауында жатқан Шоқан, біраздан кейін
қалғып кетті. Оның ояудағы ойының көбі бытықы-шытықы түске айналып,
əлдене кереметтердің арасында, ол ара-тұра ұйқысырап та алды.
Шыңғыста да үн жоқ, Драгомировте де үн жоқ. Шыңғыстың толып
жатқан ойының түйіні біреу-ақ: ел арасында, əсіресе, төрелер арасында
«хандардың əуелі де – Шыңғыс ақыры да Шыңғыс» деген сөз бар. «Сонда,
– деп ойлайды Шыңғыс, – мен болмағанмын да сол, ақырғы Шыңғыс!».
Ойын қай саққа жүгіртсе де ұршыққа оралған жіптей, осы түйінге орала
береді...
Драгомировтің де ойы өз төңірегінде. Оның арғы аталары Новгород
князьдарының біреуі болған. Бергі бір атасы – Гаврил Терентьевич
Драгомиров қаһарлы Иванға қарсылардың біреуі болып, басы балтамен
шабылған. Соның жолын баласы жəне немересі құшып, шөбересі –
Николай Августович (біз сипаттап отырған Драгомировтің əкесі) «Жынды
патша» атанған Павелдің қудалауына ұшырай бастаған соң, сол кезде
патша ордасының қасындағы сібірлік комитеттің, председателі - князь
Александр Иванович Чернышевтың ақылымен, Владивостокке қызметке
кеткен. Сонда ол, Қиыр Шығыстың сол кездегі генерал-губернаторы
Апостол – Муравьевке жағып, оң қолы болған. Муравьевтің ақылымен
Николай тұңғыш ұлы, біздің геройымыз – Александрды Сібірдегі ең жақсы
оқу орны саналатын қазақ-орыстардың, офицерлік школасына жіберген. Ол
патша үкіметінің де оның, бір бөлшегі – сібірлік комитеттің де, Россияның
қанатын Орта Азияға жаю ниетіне кіріскен кезі. Осы ниетпен Омбыдағы
офицерлер школасының қасында «Азиялық бөлім» деген ашылған. Онда,
«түрік тілдес елдердің бəріне ортақ»деп татар тілінің сабағы беріледі екен,
мүдəррисі – Қазан университетінің филология факультетін бітірген – Ғайса
Мұхаммедұлы Бикмеев. Ол алғаш медреседе оқып татардың тілін жақсы
білумен қатар, əуелі – гимназияда, одан кейін – университетте орыстың,
ағылшынның тілдерін мейлінше жақсы үйренген.
Əлдекімдердің ақылымен Александр Драгомиров Азиялық бөлімге
түседі. Сол жылы, осы школаға Шыңғыс та түсіп, екеуі кластас болып
оқиды, школаны бірге бітіреді Оның Шыңғысқа жан ашырлық көрсетуі
содан.
Кенесарыға қарсы жорықта Шыңғыспен бірге болған Драгомиров, ол
жорықты тəмамдағаннан кейін, бірнеше жыл Омбыдағы сібірлік корпустың
қызметінде жүрді де, соңғы жылдарда генерал-губернатордың кеңсесіне
ауысып, Сібірдегі қазақ дуандарының істеріне жұмсалатын инспектор
болды. Бұл қызметке тұрғаннан бастап, аталған дуандардан оның
араламағаны жоқ. Кейде ол, кейбір орыс экспедицияларының құрамында:
Ташкентке, Қоқанға барып қайтқаны бар. Сонда, жолшыбай Сібірге
жатпайтын қазақ ауылдарында да болған. Сондағы бір əдеті, – татарша
жақсы білгенімен, қазақтармен түсінісе алуға жарағанмен, қазақ
қоғамының ішінде, тілін түсінбеген жансып меңірейеді де қалады. Бұлай
меңірею, – Драгомировтың сүйегіне біткен қасиет. Ол өз қоғамы – орыс
арасында да суырылып сөйлеп көрмеген, ісіне қатынассыз сөздерді сирек
жəне аз айтатын, шұғылданған жұмысына мығым, басқа қақ-соқпен
шаруасы жоқ адам. Сондықтан да, оқуға кірген күндерінен бастап, жақын
жолдастары оны əжуалап, атын «Молчалин» қойып алған. Кейін бұл атқа
езі де дағдыланып, баспасөздерде жариялаған кейбір мақалаларына
«Молчалин» дейтін псевдонимды қолданатын болған. Қазақтар қазақ тілін
біле ме екен?» деудің орнына «төбесі жарық емес пе екен?» деген сөйлемді
қолданады. Бұл сөйлемнің мағынасы не екенін Драгомиров біле тұра
білмегенсіп, «жанынан түсін билеп сыр бермеген» деп Абай айтқандай, не
айтқандарын аңғарып отырғанын кескінінен байқатпайды. Оны
«қазақшадан хабары жоқ» деп, айтқысы келгендерін іркілмей соға береді.
Қазақ ауылдарын осылай аралаумен, Драгомиров қазақ халқының өзге
əдістермен еш уақытта біле алмайтын талай құпия сырларын біліп алған.
Оның үстіне, кез келген ауылда қонақтағандықтан, тұрмыс-салттарының,
ой-саналарының əдет-ғұрыптарының көптеген бүге-шігесін байқаған.
Осы байқаулардың негізінде, қазақ еліне Драгомировтың өзіндік көз
қарасы бар. Алексей Левшиннің «Қазақ-қырғыз ордаларының тарихы»
деген үш томды кітабынан жəне баспадан шыққан өзге материалдардан бұл
ел туралы толып жатқан мəлімет алғанмен, Александр Драгомиров, өз
ойында да бірталай қорытындылар жасайды.
Оның бірінші қорытындысы: көшпелі халде жүріп, күшті
мемлекеттердің қоршауында отырып, бұл – қазақ халқы Европаның
бірнеше зор мемлекеті сиятын осынша кең жерге қалай ие болып келген?!.
Екінші қорытындысы: сол қазақ даласының үштен екісі соңғы жүз
жылдың ішінде, еркімен Россияға бағынды. Өйтпеуге амалы жоқ еді,
күнгейінде - Қоқан хандығы, шығысында – Қытай мемлекеті кіжіңдеп
дамыл бермеді, олардан құтылу үшін мықты мемлекетке арқа тіреу қажет
болды, ол – Россия. Россияға бағынғалы қазақ елінің өмірі бірсыдырғы
тыныштықта. Соған қарап, күнгей-шығыс көршілерінен əлі де тиышсыздық
көріп келе жатқан қазақ елінің үшінші бөлшегі – Ұлы жүз де «саған
қараймыз» деп, орыстың Омбыдағы үкіметіне елшілерін жібере бастады.
Оның да Россия қарамағына тез кіруі даусыз.
Үшінші қорытындысы: Россияға қарағалы бейбітшілік өмір сүріп келе
жатқанмен, бұл -«қазақ» деген елдің шаруасын, мəдениетін жаңа,
европалық торапқа түсіру, патша үкіметінің ойында əлі жоқ. Бұл елдің
шаруасы, əлі натуралдық күйде. Ал, мəдениетіне келсе, қазақ елінің
жүздеген жылдар бойында жасаған ауыз əдебиеті мен музыкасынан басқа,
материалдық тұрмыста кигіз үй мен соған лайық көші-қон аспаптарынан
басқа, кең даланың əр жеріне сирек шашыраған, атақты өліктерге қалаған
тамдарынан басқа ештеңесі жоқ. Он тоғызыншы ғасырдың жағдайында,
бұл қалпымен елдігін сақтай ала ма, бұл қазақ? Жоқ, сақтай алмайды. Өзін
орыс ағартушыларының біріне санайтын Драгомировтың ойынша,
қазақтық мəдениетті ел қатарына қосылуына жалғыз-ақ жол бар, ол – орыс
оқуы. Бірақ, қалай түсе алады сол жолға! Кім түсіреді оны? Бұл сұрауына
Драгомиров жауап таба алмайды. Оның ойынша: біріндеп болса да, қазақ
балаларын орыс оқуына беруі керек, түбінде солардың басы құралып
қазақты орыс оқуына бастауы мүмкін. Бірақ, бұл да оңай жұмыс емес
сияқты. Қалай оңай болады? Қазақ əкімдерінің ішінде, аз да болса орысша
білімі бар деген Шыңғыстың өзі, баласын орыс оқуына, жағдайының
еріксіздеуімен əрең əкеле жатыр! Өзгелерге не жорық?..
Төртінші қорытындысы: «қазақ» деген халық, өз мақалын мысалға
келтіргенде, «ішкен – мас, жеген - тоқтың кебін киіп, мейлінше жəйін,
мейлінше бейғам жатқан халық. Оның басым көпшілігінің дүние тануы, –
өзінің табиғаттық кезінің көрген көлемінде, яғни, жалпақ жазық далада, əрі
кеткенде он шақырымның көлемінде. Бұл көлемнің ішінде, біріне-бірі
ұқсас ауылдардан басқа ештеңе жоқ. Құсмұрын маңайындағы ең жақын
базар, жүз елу шақырымдай - Бағлан соның өзіне əр ауылдан баратын
адамдар бірен-саран ғана. Ауыл тұрғындарының көпшілігінің, дүниенің
кеңдігі я тарлығы туралы ұғымына бір мысал: əлдекім мекеге, хажылыққа
барып қайтады, сол адам сапарын сипаттап отырғанда, аулынан шығып
көрмеген біреу, – «ол – Мекең, Бағланның ар жағында ма, бер жағында
ма?» депті. Көңіл көзінің аумағы осыншалық тар қазақ, Драгомировтың
байқауынша, тың жатқан құнарлы топырақ сияқты, егер оны жыртып
тұқым сепсең, қандай өсімдік болса да қаптан өне кеткелі тұр, яғни –
білімнің қай түрі болса да қона кеткелі тұр.
Бесінші қорытындысы: сырттан қарағанда, ауыл атаулының бəрі бір
қалыпты сияқты, бəрінің де кəсібі мал бағу ғана, бəрі де оқымаған надан,
бəрі де аулының айналасында көргеннен басқа дүниеден хабарсыз, бəрі де
күнделік өміріне байланысты тіршіліктен басқаны білмейтін, білем деп
тырыспайтын бейғам, бəрі де рушыл, тағы тағылар... Ал, ішкі өміріне үңіле
қараған білімді көзге: бұл елде де бай мен жарлы бары, бұл елде де қожа
мен құл бары, бұл елде де қанаушы азшылық пен қаналушы көпшілік бары,
бұл жағынан, қазақ қоғамының ішінде əлеуметтік теңсіздіктің түрі басқа
болғанмен, мазмұны мəдениетті қоғамдардың, анықтап айтқанда - орыс
қоғамының əлеуметтік теңсіздігіне дəл келуі көріне кетеді. Тек қана
айырмасы: қазақтың үстем табы, қанау əдістерін рушылдық жамылтқымен
бүркейді де, кедейлерге қаналудан құтылу жолындағы күрестерді
көрсетпей қояды. Онда мысалы, санасыз түрде болса да, орыс
крестьяндары ғасырлар бойы жүргізіп келе жатқан қанды күрес жоқ. Бірақ,
сол күрес, қурап тұрған қамысқа от тигізсең лаулай жөнелуі сияқты, егер
тұтатып жіберетін адам болса, лап еткелі тұр. Бірақ кім оны тұтататын жəне
қашан? Орыс крестьяндарының қанды күрестері ешбір нəтиже бере алмай
келе жатқанда, қазақ кедейлері қанды күреске аттана қалғанда да не нəтиже
шығармақ?.. Драгомиров бұл сұрауларына жауап таба алмайды...
Күймедегілер осындай əр ойда келе жатып, Құсмұрыннан шамасы
жетпіс-сексен шақырымдай Бурабай көліне қалай жеткенін білмей қалды.
Хабарларға қарағанда ол екі арада бірталай ауылдар отыруға тиісті еді.
Жол-жөнекей байқаса, олар жоқ. Тек, кей жерде, жуықта ғана көшкен кей
ауылдың жұрттары ғана кездеседі. Олай болуы Шыңғысқа түсінікті: тепкен
тасы өрге домалап тұрған шағында, «түсер ме екен?» деп үміттеніп,
жырақтан жолына қонатын ауылдар, енді аға сұлтандықтан түсуін «бағы
қайтқанға» санап, «кесірі тимесін» деп жолынан қашқан!
– «Дүние» деген осылай! – деп қояды, демін соза алып, дыбысын сыртқа
шығарған Шыңғыс, əлгі ауыр ойлардан басы зеңгіп кеткен соң, «аздап
болса да жеңілдетем бе» дегендей...
Батыс жағын қоршай қарағайлы қалық орман өскен Бурабай көлінің
арнасы биік, аумағы үлкен, суы жалтыр жəне тұщы еді. (Онда қазір
Қостанай облысының Меңдіқара ауданының орталығы – Боровое селосы,
орман арасында Бурабай курорты бар). Шыңғыстың аттанар алдында
естуінше, бұл көлдің шығыс жақ жалаң жағасында, Арғынның «Шақа»
аталатын руының ауылдары отыратын. Оның бишігештеу, байсымақтау –
Төлеп дейтіні Шыңғысқа жампаңдап, «сыбағаң» деп бірде Күнтимеске –
семіз тай, бірде Құсмұрынға – семіз құнажын жетектеп барған болатын.
Шыңғысты ол үйіне шақырып келтіре алмай жүретін.
«Шақа Бурабайда болса, Төлеп аулы да сонда болар» деп шамалаған
Шыңғыс, бүгін Төлеп үйіне қону ниетінде келе жатыр еді. Енді қараса;
Шақа да жоқ, Төлеп те жоқ. Бəрі -жуықта ғана көшіп кеткен ауылдың
жұрты жатыр. Шақаның əдейі қашқанын жорамалдаған Шыңғыс, дыбысын
сыртына шығара:
– Қап, иттер-ай! – деп кіжінді де қойды.
Жан жоқ бұл жапан - түзде, олардың кезіне жырағырақ бір жерде
шоқиып отырған ит шалынды. Анық ит, түсі ақ. Сол араға, аспанда
шарықтаған екі қарақұс айнала түйіледі де, кезек-кезек темен қарай
құлдырап, итке таяна беріп, қайтадан қайқайып, жоғары шығады. Ит сол
кезде əлденелерді жинастырып жанталасады да, қара құстар шүйілсе,
қайтадан шоқия қояды.
– Жұртта қалған ит болу керек, – деді Шыңғыс. – Жақында күшіктеген
болу керек. Қарақұстар соның жайылымдағы күшіктеріне түйіліп жүр,
шешесі алдырмай жүр.
– Кəне, əке! – деп, Шоқан жатқан жерінен басын көтере тура келді.
Құсмұрыннан шыққалы оның бірінші рет бас көтеруі еді.
– Əне! – деді Шыңғыс, баласын көңілдендіргісі кеп.
Шоқан қараған шақта, қарақұстың біреуі төмен құлдырап итке таянып
қалды. Оның артынан екіншісі де құлдырап келеді. Алғашқы қарақұс иттің
өзін сыпырып əкеткісі келгендей, төбесіне таяна, əрі қарай жер бауырлап
ұшқанда, қылығы өткен қарақұсты, ызаланған ит қуа жөнелді, сол кезде,
екінші қарақұс та бауырымен жер сипарлық қимылда келіп, жоғары қарай
қайқая бастады.
– Ілді! – деді Шыңғыс.
– Нені? – деді Шоқан.
– Тегі, күшіктің бірін.
– Оны қайдан білдің?
– Аяғында қарайған бірдеме кетіп барады.
Сол кезде, қуған қарақұсы биікке көтерілгенде ит тұра қап, «күшікті іліп
əкетті» деген қарақұсқа аңыра қарап, аз уақыт тағы да, манағы орнына
қайта шапты. Ол жанталасқан қимылмен тағы да əлденелерді жинастыруға
кірісті.
– Ғаламат болды-ау, мына көрініс! – деді Шыңғыс. – Анау ит, дəуде
болса жайылған күшіктерін жинастырып, жер ошаққа салып жүр. Одан
қарақұс əкете алмайды. Ит екеш -ит те баласын осылай қорғаштайды,
өзгелер қайтпесін?!..
Шоқан əкесінің бетіне қараса, көздерінде жас іркіліп тұр!
Сол сəтте аспанға біраз биіктеп барған қарақұстың аяғында қарайған
нəрсе жерге түсіп кеп кетті.
– Тастады, күшікті! – деді Шыңғыс.
– Неге? – деді көріп тұрған Шоқан.
– Аяғы салбыраған құс ұзақ ұша алмайды. Жəне қарақұс сияқты
өлімтікшіл құстар, шамасы келген аңдарды жерге жоғарыдан тастап
жібереді де, жаны шыққан соң ғана шоқиды.
Күшік қарақұстың тұяғынан төмен құлдырай бергенде, ит бар
пəрменімен солай қарай шапты. Күшіктің түскен орны бірталай жер екені
иттің шабысынан шамаланды. Аспанды бірер айналған қарақұс, жерге
түскен күшікке қарай құлдырады. Бірақ ит бұрын жетті де, күшікті тістеп
алған қимылмен кейін қашты. Қарақұс аспанға көтеріліп, манағы күшік
алып кеткен орнына беттеді.
– Ит жеткенше тағы бір күшікті əкетпесе не қылсың анау қарақұс, – деді
Шыңғыс.
– Онда біз қорғайық. Айда аттарды! – деді Шоқан Абаға. Ол Шыңғысқа
қарап еді «Айдасаң анда» дегенді ымдады.
Аз да болса тыныстап қалған аттар, делбе қағылғанда жұлқи жөнелді.
Жерде шапқан иттен аспанда самғаған қарақұс «күшіктер бар» деген тұсқа
бұрын деңгейлеп, төмен шүйіле бергенде:
– Айда! – деді Шоқан, аттарды желдіріп келе жатқан Абаға.
Оның айдауын күтпестен, делбені қолынан жұлып ап аттардың
қабырғасынан қағып-қағып жібергенде, басы еркін аттар бар пəрменімен
шаба жөнелді. Ол араның жері жарық бастау еді. Соған арбалар